مەديا اليانس دەيتىن قوعامدىق بىرلەستىك بار ەكەن. سول بىرلەستىكتىڭ قۇرىلتايشىسى – ارمان شوراەۆ ءسوز الىپ، ەلىمىزدەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن جابۋ كەرەك دەگەندى ايتىپتى.

ارەكەڭنىڭ ۋاجىنە قۇلاق تۇرسەك، قازۇۋ-دان باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن جابۋ كەرەك-مىس. «باسقالارى تالابى، دارىنى جوق مامانداردى شىعارىپ جاتىر. تەك قازۇۋ-دان شىققان ساناۋلى ازاماتتاردى عانا مىقتى جۋرناليست دەپ ايتۋعا بولادى، قالعانى مۇعالىم، وقىتۋشى بولا الادى» دەيدى.

ارمان شوراەۆ قازىرگى قازاقستاندىق جۋرناليستيكا – دەپرەسسيادا دەگەندى ايتىپتى. «كاسىبي بىلىكتىلىك جوقتىڭ قاسى». بۇل راس پىكىر.

بىرىنشىدەن، جۋرناليستيكانىڭ جانىشتالعان جاعدايعا جەتۋىنە توقتالساق. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دەپرەسسيۆتى كۇيگە تۇسۋىنە سانى بار، ساپاسى جوق جۋرناليستەردىڭ سەبەپكەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. دەيتۇرعانمەن، وتاندىق تەلەارنالاردىڭ 70 پايىزىن جۋرناليستيكاعا مۇلدە قاتىسى جوق ماماندىق يەلەرى (ساياساتكەر، ءانشى، ءبيشى، سايقىمازاق ت.ب.) جاۋلاپ العانىن ەسكەرسەك، وتاندىق جۋرفاكتى ايىپتاۋ قانشالىقتى وبەكتيۆتى پىكىر؟ ءتىپتى، ارمان مىرزانىڭ ءوزى دە اۋەلدە جۋرناليستيكا مايدانىنا ورتا جولدا قوسىلعال ادام.

قازاقستاندىق جۋرناليستيكانىڭ كوشىن تەجەيتىن تاعى ءبىر ماسەلە – تسەنزۋرا. بۇل باق-تىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. قازاقستانداعى بۇگىنگى جۋرناليستيكانىڭ ماسەلەلەرىن   بيلىكتىڭ ىرقىنان قاراستىرۋ كەرەك. سوندىقتان، قازاقستاندىق باق-تىڭ ءدال قازىرگى احۋالى، ءسوز بوستاندىعى دەگەن ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي احۋالدىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المايتىن جاعدايدا. باق بيلىكتىڭ بەرگەن مۇمكىندىگىنىڭ شەگىندە عانا  ءومىر سۇرۋدە.

تاقىرىبىمىزعا ورالايىق. جالپى، وسى مەديا اليانس دەيتىن بىرلەستىك ناقتى نەمەن اينالىسادى؟ بيىل عانا قۇرىلعان مەديا اليانس قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ التەرناتيۆاسى ەمەس پە؟ ەڭ باستى ماسەلە وسىندا. تەمىر تورعا توعىتىلعان سەيتقازى ماتاەۆ باسقارعان وداقتىڭ قازىرگى تىنىسى تارىلعان.

بۇل اليانس بيىل استانادا، قازان ايىندا قۇرىلىپتى. اليانستىڭ جەتەكشىسى – ارمانجان بايتاسوۆ ەكەن. قۇرىلا سالعان كەزىندە «جۋرناليستەردىڭ قۇقىن قورعايمىز» دەپ مالىمدەگەن بىرلەستىكتىڭ ءبىر مۇشەسى – ارمان شوراەۆ كورىنەدى.

ارەكەڭنىڭ ايتقاندارىن تولىق قاتە دەي المايمىز. دەسە دە، قازىرگى جۋرناليستيكانىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتكەندە، ونى تۋدىرۋشى فاكتوردى دا اشىق ايتقان ابزال.  بۇل تۋرالى سپيكەرلەر نە دەيدى؟ ءبىز سۇرادىق، سويلەستىك.

شوراەۆ تۇرماق ونىڭ ميلليونى قارسى شىقسا دا شىندىق وسى

قۋاندىق شاماحايۇلى، حالىقارالىق جۋرناليست، «استانا مادەنيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

-جۋرناليستيكانىڭ كəسىبي ماماندىق رەتىندە قالىپتاسىپ دامىعانىنا 100 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. جالپى ماماندىقتىڭ ءوزى جۋرناليستيكامەن بىرگە پايدا بولعان. العاشقى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى 1908 جىلى اتاقتى مەديا ماگنات جوزەف پۋليتتسەردىڭ مۇراعا قالدىرعان قارجىسىمەن اقش ميسسۋري شتاتىنىڭ كولۋمبيا قالاسىندا اشىلدى. Əلەمدەگى ەڭ العاشقى مەكتەپ وسى بولدى.

وسى ارالىقتا جۋرناليستيكا كəسىبي ماماندىق قانا ەمەس، عىلىمي نىسان، قوعامدىق ەرەكشە ىقپالدى ينستيتۋت جəنە جاناما تۇردە بولسا دا «ءتورتىنشى بيلىك» بولىپ قالىپتاستى. ۇزدىكسىز دامىپ كەلەدى. ءوزى عانا ەمەس، وزگە تەحنيكا، كوممۋنيكاتسيا، تەحنولوگيا، ونەركəسىپ سالالارىن دا قوسا گۇلدەندىردى. قازىرگى اقپاراتتىق جۇيەنىڭ جەتىلۋىنە دە ەلەۋلى يگى ىقپالى بار.

ولاي بولسا جۋرناليستيكا مەكتەپتەرىن جابۋ ەمەس، كەرەك دەسەڭ، ءəلى دە كوپتەپ اشۋ كەرەك. جالپى، قوعامدىق زاڭدىلىققا سəل ەسەرسوقتاۋ بىرەۋلەر بولماسا، كوپ جاعدايدا ەشكىم قارسى تۇرا المايدى. نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناستىڭ ءوز زاڭى بار. سۇرانىس بار جەردە ۇسىنىس بولا بەرەدى. بəسەكەلەستىك ساپانى العا شىعارادى. سوندىقتان جۋرفاك سوۆەتتىك دəۋىردەگىدەي بىرەۋ عانا بوپ مونوپوليا قۇرا المايدى. بيىل استاناداعى قارجى اكادەمياسىندا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن اشىپ ستۋدەنتتەردى ەكونوميكا سالاسىنا بەيىمدەپ دايارلاي باستادىق. ەۇۋ-دەگى جۋرفاكپەن ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەۋگە نيەتتىمىز. مۇنداي سالالىق مەكتەپتەر ءəلى كوپ اشىلادى.

زاڭگەر-جۋرناليست، ديپلومات-جۋرناليست، ينجەنەر - جۋرناليست، مەديك-جۋرناليست ت.س.س.دەگەن سالالىق ماماندار تۋىپ شىعادى، ءəلى. سەبەبى، قوعامدا سۇرانىس بار. قالاسا دا قالماسا دا –  وسى. مۇنداي ۇدەرىسكە ءبىر شۋراەۆ تۇرماق ونىڭ ميلليونى قارسى شىقسا دا شىندىق وسىلاي.

كەزەكتى سايلاۋ ناۋقانىنا الىستان دايىندىق باستالعانعا ۇقسايدى

ەرمۇرات باپي، «دات» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

-قر جۋرناليستەر وداعىنا بالاما ىزدەۋ اۋرەشىلىگى بيلىك ءۇشىن قاجەت سياقتى. بىرىنشىدەن، ناقاق جالامەن تۇرمەدە وتىرسا دا، توراعالىق مىندەتىن اتقارۋعا وداق تورالقاسى تاراپىنان سەنىم بىلدىرىلگەن سەيتقازى ماتاەۆتى الاستاتۋ قاجەت دەگەن تالاپتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تىرباڭ-تىرلىگى ءجۇرىپ جاتىر.

ەكىنشىدەن، بۇل شىعارماشىلىق وداق ادەتتە ەلەكتورالدى ناۋقاندار (سايلاۋ) كەزىندە بيلىككە اسا قاجەت بولا قالاتىن سالت بار. ياعني، قازاقستاندا كەزەكتى سايلاۋ ناۋقانىنا الىستان دايىندىق باستالعانعا ۇقسايدى. بيلىكتىڭ زورلىعىمەن تۇرمەگە قامالعان سەيتقازى ماتاەۆ ەندى اقوردا مەن ونىڭ ساياساتىنا سەرىك بولا المايدى. سوندىقتان قر جو-ىن جويۋ نەمەسە ونىڭ ورىنىنا الدەبىر شىعارماشىلىق ۇيىم قۇرۋ قاجەت بولعان سىڭايلى. مىنە، مەديا اليانس دەگەن ۇيىم وسىنداي قاجەتتىلىكتەن تۋسا كەرەك.

ال قازاقستان جوو-دارىنداعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن جابۋ كەرەك دەگەن تالاپ ۆاليۋنتاريستىك پيعىلدا ايتىلسا دا، مەن بۇل پىكىردى ءتىپتى دە تەرىس دەي المايمىن. ماسەلەن، كەزىندە بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەت اشقان وقو-داعى ساراعاش ءۇشىن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى قاجەت پە؟ ول ۋنيۆەرسيتەتتەن جۋرناليست بولىپ شىققان ماماننان قانداي ءۇمىت كۇتۋگە بولادى؟

بۇل ورايدا مەن «جۋرفاكتى جابۋ كەرەك» دەگەن جوعارعى پىكىرگە مىناداي» وي قوسار ەدىم: قازاقستانداعى ءۇش-ءتورت ۋنيۆەرسيتەتتە عانا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن قالدىرىپ، شىعارماشىلىق تالابى بار جاستاردىڭ اراسىندا "ماماندىققا دەگەن باقتالاستىققا" مۇمكىندىك جاسايتىن بازا قالىپتاستىرۋ كەرەك سياقتى.

جۋرناليستيكا - باسقا اسپەكتىلەرىن ايتپاعاندا، بۇل - تىلدىك نورمانى قالىپتاستىرۋشى ورتا. ول ورتانى ءبىز قادىرلەي، قاستەرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك. ەكى ءسوزدىڭ باسىن زورعا قوساتىن نەمەسە تەلەجۇلدىز بولعىسى كەلەتىن بوسكەۋدە ماماندار سول ورتانى ءبۇلدىرىپ جاتقانى ءمالىم. ەندەشە، ءبىز بۇل ماماندىقتىڭ پرەستيجىن قازاق تىلىنە دەگەن قۇرمەت ارقىلى دا قورعاي ءبىلۋىمىز كەرەك.

اۋەلى ەفيردى «جولبيكەلەر» مەن توقالداردان تازارتۋ كەرەك

ارمان سقابىلۇلى، تاۋەلسىز جۋرناليست:

-جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن جابۋ دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. كەرىسىنشە،   جۋرفاكتاردى مودەرنيزاتسيالاپ، جاڭا تەحنولوگيامەن جابدىقتاپ، پراكتيك مۇعالىمدەردى كوبەيتىپ، دەڭگەيىن كوتەرۋىمىز قاجەت. نەگىزگى پروبلەما وسى. مەديا اليانس دەگەن جۋرناليستيكانى قورعاۋ ءۇشىن ەمەس، قۇرتۋ ءۇشىن قۇرىلعان سويىل سوعارلاردىڭ ۇيىمى سەكىلدى. ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن جابۋدى قولداپ وتىر. ورىس ءتىلدى جۋرناليستيكانىڭ تۇگى كەتپەس. سورلايتىن تاعى قازاقتىلدىلەر. ءوز باسىم ونى مويىنداۋدان باس تارتامىن. مۇشە دە بولمايمىن. بىزگە جاڭارعان، تəۋەلسىز جۋرناليستەر وداعى قاجەت! جۋرفاكتى جويۋدان گورى، ەفيردى «جولبيكەلەر» مەن توقالداردان تازارتۋ ماسەلەسىن كوتەرسە دۇرىس بولاتىن ەدى.

قازىرگى جۋرناليستيكا قاي دەڭگەيدە دەگەندە، ارينە، ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنىن ايتامىز. ال ەندى ونىڭ ساپاسىزدىعىنا جالعىز سەبەپكەر – جوو ەمەس قوي. قازىر وتاندىق ارنالاردىڭ 70 پايىزى جولدان قوسىلعاندار. جۋرناليستكياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىندار. ونىڭ ۇستىنە ارمان شوراەۆ «زاڭگەر سول سالانىڭ مىقتى مامانى بولا الادى» دەپتى. ايتىڭىزدارشى، بىزدە قازاق تىلىندە قاتىرىپ جازاتىن، سويلەيتىن زاڭگەر قايسى؟ ارينە، ساۋساقپەن سانايسىز. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى قۇجات جۇرگىزۋ پروتسەسسى رەسمي تىلدە. دەمەك، تاعى دا قازاق ءتىلدى باق سىيىرقۇيمىشاقتاپ قالادى. مەن سالالىق جۋرناليستيكانى ابدەن قولدايمىن. بىراق، باسقا سالادان مامان تارتۋ دەگەنقا قارسىمىن. ارماننىڭ ءوزى دە، باسقا سالانىڭ مامانى.

جۋرفاكتىڭ مىندەتى – تولىق مامان ازىرلەۋ ەمەس. تەوريانى وقىتۋ. ۇيرەنۋگە ۇيرەتۋ. جۋرفاك نەگىزگى تەحنيكانى ۇيرەتەدى. ال قالعانى – پراكتيكانىڭ مىندەتى.

جامبىل وبلىستىق «اقجول» گازەتىنە كازگۋ-ءدىڭ جۋرفاگىنان بارعان (1989 ج.) سوڭعى كادر مەنىڭ كۋرستاسىم باققاراەۆ ەكەن! قالعاندارى ايماقتارداعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەندەر. ەندى نە ىستەيمىز؟ ايماقتارداعى باسىلىمداردى دا «ولتىرەمىز» بە؟ الدە انشىلەر مەن «توقالداردى» سوندا جىبەرەمىز بە؟

شوراەۆ سوۆەتتىك داۋىردە ءبىلىم العان ادامداردىڭ تيپتىك حاراكتەرىن تانىتتى

ەسەنگۇل كاپقىزى، وقىتۋشى جۋرناليست، «مىنبەر» ۇلتتىق ينتەرنەت گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

-«قازۇۋ-دان وزگە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن جابۋ كەرەك» دەگەن پىكىرى ارقىلى ارمان شوراەۆ سوۆەتتىك داۋىردە ءبىلىم العان ادامداردىڭ تيپتىك حاراكتەرىن تانىتتى. نە - مەن، نە - سەن. قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا - وسى. سەنىڭ تاڭداۋ ەركىڭ جوق.

دەموكراتيا دەگەنىمىز - سەنىڭ تاڭداۋ ەركىڭنىڭ بولۋى. تاڭداۋ ءارتۇرلى بولادى. جيىن بارىسىندا ارمان شوراەۆقا «سول ءوڭىردىڭ بالالارى قايدان وقىعانى ءجون؟» دەگەن ساۋال دا قويىلدى. ياعني، ەڭ باستى تاڭداۋ - ەكونوميكالىق تاڭداۋ.

كوپ ابيتۋريەنت قالتاسى كوتەرەتىن، الىسقا كوز تىكتىرمەيتىن، اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى وڭىرلىك جوو-نى تاڭدايدى. كەيبىرەۋلەر، اتاعى جەر جارعان، رەيتينگىسى جوعارى، ەۇۋ مەن قازۇۋ-دى تاڭدار. ولاردىڭ وقۋ اقىسى دا وزگە جوو-لاردان كوپ ارتىق. ەندى بىرەۋلەر باتىستىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن كيمەپ-ءتى كوزدەر. ال، تاعى ءبىر توبى - جاڭا زاماننىڭ ترەندى بولعان، جاڭا مەديانى وقىتاتىن سدۋ-دى تاڭدار. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ-سۇرمەۋىن ادىڭ-كۇدىڭ بىرەۋدىڭ سىڭارجاق پىكىرى شەشپەيدى. نارىقتىق زاماندا باسەكەلەستىككە توزە بىلمەگەن، نارىقتىڭ قاتال زاڭىنا شىداس بەرمەگەن وقۋ ورىندارى وزىنەن-ءوزى-اق كوشكە ىلەسە الماي قالىپ قويماق. نارىق زاڭى سولاي. ال ونى ۋاقىت كورسەتەدى. ارمان شوراەۆقا وزگەنىڭ ەمەس، وزدەرى يمانداي سەنگەن كارل ماركستىڭ «ساننان ساپا بولادى» دەگەن تەورياسىن دا ءبىر ەسىنە الىپ قويعانى ارتىق بولماس.

سوسىن ايتا كەتەرلىگى، كاسىبي بىلىكتىلىك، فاكت-چەكينگ، دەرەك كوزدەرىن انىقتاۋ دەگەن ماسەلەلەردى مەديا اليانس دەگەن ۇيىم ەندى عانا كوتەرىپ جاتىر ەكەن. ءبىز بۇل ماسەلەلەردى ايتىپ جۇرگەلى قاشان؟.. جوو-دارىندا جۋرناليستيكانىڭ نەگىزگى اكپەكتىلەرىن وقىتادى. جاڭاعى جازۋ ءستيلى، جۋرناليستيكا ەتيكا نورمالارى ت.ب.

سوسىن قازىرگى وتاندىق تۆ-دا جۋرناليست ەمەس ادامدارداردىڭ جۇمىس جاسايتىنى دەگەن ماسەلە دۇرىس كوتەرىلىپ وتىر. ءبىر عانا مىسال، كۇنى كەشە عانا، مەملەكەتتىك ءبىر ارنا ءتىلشىسى جاسىرىن كامەرامەن اقپارات الىپ تۇر. بۇل دەگەنىڭىز، ەتيكاعا دا قايشى، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنداي ءىس.

ودان كەيىن، نەگىزگى پروبلەما – پروپاگاندادا. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جۇمىس ىستەيتىن باق-تا پىكىرلەر باللانسى مۇلدە ساقتالمايدى. ول ءسوزسىز. وبەكتيۆتىلىك جوق. ودان كەيىن، مەملەكەتتىك باسقارۋ مەنەدجمەنتى باق-تىڭ كونتەنتىنە ارالاسادى.

بىردەڭەنى وزگەرتكىمىز كەلسە، اۋەلى مەنەدجمەنتتى وزگەرتۋىمى كەرەك. بيلىك باق-تىڭ كونتەنتىنە ارالاسپاۋى كەرەك. سوسىن، مەملەكەتتىك باق نەمەسە وپپوزيتسيالىق باق دەگەن بولمايدى. باق – قوعامدىق بولعاندا عانا وزگەرىس بولادى.

ءسوز بوستاندىعى دەيمىز. ءيا، بىزدە قازىر ىشكى، سىرتقى، رەداكتسيالىق، مەملەكەتتىك تسەنزۋرا بار. بۇل دا تالقىلانۋى ءتيىس ماسەلە.

سوڭىندا، ارمان كەزىندە كتك ارناسىن باسقارعان ادام. سول كەزدە بيلىك تاراپىنان «قازاقستان» ارناسى قالسىن، قالعانىن جابايىق دەسە قالاي قابىلدار ەدى؟ قايتالاپ ايتامىن، بۇل نارىقتىق جۇيە.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz