Býgingi kýnge deyin «Kóshpendiler otyryqshy órkeniyet jasamaghan, sondyqtan olar memlekettilik dengeyine kóterile almaghan» dep qaraytyn synyrjaq pikirding seni búzylmay otyr. Áttegen-ay deytin bir jaghday múnday pikirdi qoldaushylar evropalyqtar bylay túrsyn, otandyq tarihshylarymyzdyng arasynda da kezdesedi.
Kóshpendilik ol tek ekzotika emes, ol adamdardyng ómir sýrip otyrghan tól tabighaty, jer-suy, aua-rayy, túrmys saltyna oray kók tәnirining adamzatqa bergen syiy, órkeniyetting erekshe qúbylysy. Kezinde «Kóshpendilerdi maly men birge órip, birge jusaghan qauym» dep tanyghan nemisting tandauly filosoftary F. Gegeli jәne I. Kant tabighatpen taytalasyp ómir sýrgen qauymgha evropalyq syrt kózben sýze qaramay kóshpendi halyqtyng óz ómirimen etene tanysqan bolsa olar tipten ózderi de kóshpendilerding ortasynda qalyp qongy mýmkin edi. Kóshpendiler delinetin júrt ózgege úqsamaytyn syndyrly órkeniyet jasady. Derekterge jýginip kórelik. B.z.b. 128 jyly tótenshe tapsyrmamen syr boyyna kelgen qytaylyq Chjan Syan tek bir ghana Ferghana ónirinde (Syrdyng ortanghy boyy) iri 70 qala bar dep jazypty [ ]. Tek kәzirgi Mongholiya jerinde ejelgi týrki-monghol-kidandardyn 220 qala, qalashyghynyng oryny jatyr [ ]. Zertteushiler tek Joshy úlysy (oryssha Altyn Orda) qaramaghynda 150-200 qala bolghany jayly qabarlaydy [ ]. HI gh. ómir sýrgen ghúlama Jýsip Balasaghún,
Bolghan talay qalalar da halyq ta,

Býgingi kýnge deyin «Kóshpendiler otyryqshy órkeniyet jasamaghan, sondyqtan olar memlekettilik dengeyine kóterile almaghan» dep qaraytyn synyrjaq pikirding seni búzylmay otyr. Áttegen-ay deytin bir jaghday múnday pikirdi qoldaushylar evropalyqtar bylay túrsyn, otandyq tarihshylarymyzdyng arasynda da kezdesedi.
Kóshpendilik ol tek ekzotika emes, ol adamdardyng ómir sýrip otyrghan tól tabighaty, jer-suy, aua-rayy, túrmys saltyna oray kók tәnirining adamzatqa bergen syiy, órkeniyetting erekshe qúbylysy. Kezinde «Kóshpendilerdi maly men birge órip, birge jusaghan qauym» dep tanyghan nemisting tandauly filosoftary F. Gegeli jәne I. Kant tabighatpen taytalasyp ómir sýrgen qauymgha evropalyq syrt kózben sýze qaramay kóshpendi halyqtyng óz ómirimen etene tanysqan bolsa olar tipten ózderi de kóshpendilerding ortasynda qalyp qongy mýmkin edi. Kóshpendiler delinetin júrt ózgege úqsamaytyn syndyrly órkeniyet jasady. Derekterge jýginip kórelik. B.z.b. 128 jyly tótenshe tapsyrmamen syr boyyna kelgen qytaylyq Chjan Syan tek bir ghana Ferghana ónirinde (Syrdyng ortanghy boyy) iri 70 qala bar dep jazypty [ ]. Tek kәzirgi Mongholiya jerinde ejelgi týrki-monghol-kidandardyn 220 qala, qalashyghynyng oryny jatyr [ ]. Zertteushiler tek Joshy úlysy (oryssha Altyn Orda) qaramaghynda 150-200 qala bolghany jayly qabarlaydy [ ]. HI gh. ómir sýrgen ghúlama Jýsip Balasaghún,
Bolghan talay qalalar da halyq ta,
Uaqyt kómdi bәrin jerlep tabytqa.
Bolghan talay auylymyz, taypamyz,
Endi sonyng izin tauyp bayqanyz [ ] degen amanat qaldyrdy.
Búl amanatty býgingi bizding arheolog әriptesterimiz oryndap jýr. Tarihta Syr boyy qalalarynyng qatarynda Syghanaq qalasy atalady. Al osy Syghanaq qazaqtyng alghashqy memleketi - Aq Ordanyng astanasy  bolghany turaly mәselening syry әli kýnge deyin tolyq ashyla qoyghan joq. Biz endi osy mәselege toqtalyp kórmekshimiz.
Qala 982 jyly týzilgen «Hudud al-Alam min al-Mashrik ila-l-Magriyb» («Shyghystan batysqa deyingi әlem shekaralary») atty avtory belgisiz enbekte «Sunah» atymen [ ] alghash belgili boldy. Múnda protoqazaqtyq Kiymek memleketining aimaqtarymen qalalary turaly jazylghan.
H ghasyrda ómir sýrgen arab geografy ali-Mukaddasy (Makdisi) Syghanaqty Otyrar men kindigi bir egiz qala dep kórsetken. Syghanaq pen Otyrardyng ara qashyqtyghy 24 farsah (160 km). «Syghanaq» atauy ejelgi týrikshe «Qamal, qorghan» degen maghynany bildiredi. Ol ejelgi týrki-qalalarynyng biri. Músylman derekterinde Syghanaq «Dari-uli-Kufr» nemese «dinsizderding ordasy» atanyp keldi. Óitkeni Syghanaq HII gh. sony HIII gh. basynda әli de músylman dinin qabylday qoymaghan, tәnirge tabynghan kóshpendi qypshaq handyghynyng shyghys astanasy bolatyn. Abdulla-namede Syghanaq turaly «Ol ejelden beri qypshaq (qazaq) handarynyng astanasy» dep jazady [ ]. Horezm shah Atsyz (1127-1154) jәne Ala ad-Din Muhammed dinsizderdi baghyndaru ýshin Syghanaqqa birneshe dýrkin jayqyn joryqtar jasap aqyry Syghanaq biyleushisimen beybit kelisimge keldi. Nәtiyjesinde Syghanaq Shyghys qypshaq dalasyndaghy gýldengen qalalardyng birine ainaldy. «Hudud-ali-Alamda» syghanaq deyirmeninde tartylghan ún әlemning shartarabyna taratylatyny turaly jazylghan.
Syghanaq osylay qúlpyryp túrghan shaghynda monghol shabuylyna tap boldy. Joshy bastaghan monghol qoly 1220 jyly mausym aiynda Syghanaqty qorshaugha alyp qala túrghyndarynan qarsylyqsyz beriluin talap etip úighyr Hasan qajyny elshilikke jiberedi. Biraq Syghanaq túrghyndary búl talapty moyyndamay Hasan qajyny óltiredi. Osydan keyin Joshy qalany kýshpen basyp alyp jermen jeksen etip, túrghyndaryn qyrghangha úshyratty. D′Osson, A.M. Juveyniyding aituynsha «Joshy Syghanaqta tiri jan qaldyrmaghan delinedi» [ ]. Menimshe búl asa senimdi derek emes. Eger tiri jan qalmaghan bolsa, Joshy Hasannyng úlyn kimderge basshy etip Syghanaqta qaldyrdy. Odan góri «...Ihed alj...» nemese «kóp adamdy qyrdy» delinetin monghol tarihshysy A.Amardyng pikiri senimdirek estiledi [ ].
Osy oqighadan keyin Syghanaq Joshy úlysy onyng әskery sol qanaty Aq Ordanyng biyligine ótti. Joshy hannyng tórtinshi úrpaghy Sasy-Búqanyng túsynda (1309-1315) Joshy úlysynyng ortalyghy Ertisten - Syghanaqqa audaryldy. Osy kezden bastap Syghanaqtyng qayta órleu dәuiri bastaldy. Erzen hannyng túsynda Syghanaqta Aq Orda handarynyng atynda kýmisten aqsha qúng jolgha qoyyldy. Ol kezde handarynyng atynda aqsha soghu degen biylikting derbestigin kórsetedi. Erzen han 25 jyl biylik qúryp 1344/1345 jyly dýnie salyp Syghanaqta jerlendi [ ]. Osydan bastap Syghanaq Joshy-han - Orda ejen әuletinen taraghan Aq Ordalyq aqsýiekterin jerleytin ata qoryqqa ainaldy.
Mýbәrәk-Qoja kezinen Aq Ordada bastalghan býlinshilik 16-17 jylgha jalghasty. Tek 1351-1361 jyldar aralyghynda Aq Ordanyng 8 hany óltirildi. Býlinshilik 1361 jyly Orda taghyna Shymtayúly Orys hannyng kelui arqasynda tynyshtaldy. Orys hannyng taqqa kelui Aq Orda memleketi jәne onyng astanasy Syghanaqtyng órleu dәuiri bolyp tabylady.
Týrik tilinde jazylghan, avtory belgisiz «Anonim Iskanderdin» tújyrymyna jýginsek «Orys han Aq Ordany týbegeyli derbes memleketke ainaldyrdy» [ ]. XIV gh. ekinshi jartysynda Aq Orda memleketi «Orys han úlysy» atanghan tústary bar. Orys han Syghanaqta han sarayyn saldyrdy. Qazaqtyng alghashqy qaruly qoly «Alash myndyghyn» jasaqtap, aq qara ala tu alyp jaugha shapty.
Aq Ordanyng astanasy retinde Syghanaqtyng naghyz sharyqtap ósken kezeni Orys hannyng túsy. Orys hannyng atynda aqsha soghyldy. Orys hannyng eli tarihy әdebiyette «Alash eli» atandy [ ]. Sh.Uәlihanov jәne A.IY.Levshinder Orys handy «Alash han» dep atap, ony qazaq handarynyng atasy dep tanuy teginnen tegin emes [ ]. Qazaq týsiniginde «Alash» úghymy «qazaq» atauynyng balamasy bolyp tabylady. Sondyqtan Alashtyng astanasy Syghanaqty qazaqtyng astanasy dep tanugha tolyq mýmkindik bar. 
Syghanaq jayly asa qúndy derek qaldyrghan avtorlarynyng biri Múhammed Shaybany hannyng jylnamashysy Fazlalah ibn-Ruzbihan Isfahani. Ol ózining «Mihman-name Búqar» («Búqara qonaghynyng jazbalary») atty enbeginde «Deshti qypshaqty jer júmaghy» dep atap, Syghanaqtyng ornalasu jayy asa qolayly, ol Deshti Qypshaqtyng shekarasy, Týrkistannyng ortalyq shebi, onda «kýn sayyn bes jýz týiening eti quyrylyp keshke qaray odan týiir de qalmaytyn» dep jazghan edi [ ].
Deshtining ataqty handarynyng mәiiti mindetti týrde Syghanaqqa jerlenip qabirining ýstine kesene (mavzoley) túrghyzylatyny turaly derekti jazyp qaldyrghan da osy Ruzbihan. XIV gh. sonyna qaray Syghanaq ýshin kýres kýsheydi. 1375-1376 jyldardan bastap búl kýreske Mauerenahr biyleushisi Temir aralasa bastady. Ol óz ordasyna bas saugha izdep kelgen Toqtamysqa Syghanaqty syigha tartty. Temirding búl әreketi Orys han bastaghan Aq Ordalyqtardyng qarsylyghyn tudyrdy. Qalyptasqan jaghdaygha baylanysty Orys han 1375 jyly ýlken Saraydan Syghanaqqa  qaytyp oraldy.
1376 jyldyng qarasha kýzinde Syghanaq ýshin bir jaghynan Temir-Toqtamys qoly, ekinshi jaghynan Orys hannyng úly Temir Mәlik qoly arasynda úly shayqas bolyp Temir Mәlik qoly jenilis tapty. Sóitip Syghanaq Toqtamystyng qolyna ótti. Orys hannyng nemeresi Baraq han 1423 jyly Syghanaqty qaytaryp aldy. Syghanaq kimge tiyesili ekendigin Baraqtyng Úlyqbekke qoyghan datynan aiqyn kóruge bolady. Onda «Syghanaq jayylymy әdettegi zang erejeleri boyynsha maghan tiyesili, óitkeni mening atam Orys han Syghanaqta Orda túrghyzghan» dep jazylghan [ ].
Aqsaq Temir 1395-1396 jyly Toqtamysqa qarsy joryqtan qaytqan jolynda Qajy-tarhan, Saraydy  jaulap alyp Saraydy jermen-jeksen etip qana qoymay jolay syghanaqty qiratty. Osydan bolyp Syghanaqtyng qayta qúldyrau dәuiri bastaldy.
Syghanaqty 1446 jyly Shaybaniylik Ábilqayyr basyp aldy. Biraq Orys hannyng úrpaqtary Ábilqayyr biyligin moyyndamady. 1456 jyly Ábilqayyr men qalmaq Enge - tóre arasynda Syghanaq ýshin bolghan úly shayqasta Ábilqayyr jenilis tapty. Orys hannyng shóbeleri Jәnibek pen Kerey bastaghan Aq Orda han úrpaqtary Ábilqayyrdyng әlsiregenin paydalanyp strategiyalyq sheginis jasap el ordasyn Shu boyyndaghy Qozybasyna әkelip tigui Syghanaqtyng sayasy manyzyn әlsiretti. Biraq Syghanaq ólkesi territoriyalyq túrghysynan qazaq memleketining qaramaghynda qala berdi. Songhy orta ghasyrlarda Syghanaq talay qiyametti basynan keshirdi. Aq Orda handary men Temir әuleti arasynda, keyinirek qazaq handary men (Múryndyq, Qasym han) Múhammed Shaybani, onyng úrpaqtary arasynda Syghanaq ýshin talay keskilesken úrystar boldy. Qalay degen -  men Syghanaq XVII gh. deyin qala atyn saqtap túrdy da keyin ýiindi, tóbeshigine ainalyp jer astynda qaldy. Kәzirde halyq ony qasterlep «Sunah-ata» dep ataydy. Qalanyng orny Tashkent temir jolynan Tómen-Aryq stansiyasynyng soltýstik-shyghysyna qaray 20 shaqyrymda jatyr. Tarihshylar Muin ad-Din Natanzi, B.D. Grekov, A.i. Yakubovskiy, A.A. Semenov, Sh.Sh. Uәlihanov, N.N. Mingulov, K.A. Pishulina, S. Jolodasbaetar Syghanaqtyng tarihyn әrdayym Aq ordamen baylanystyryp zerttep keldi. Songhy jyldary biz Aq orda tarihyn zertteude monghol jәne qytay derekterin ainalymgha engizdik. Chin imperiyasy kezining tarihshysy Lomanyng 1735 jyly jazghan «Mongholdyng Borjyghyn taypasynyng tarihy» atty enbeginde «Baty han 1235 jyly batys joryghyna attandy. 1240 jyly әkesining iyeligine tiygen el, jerding negizinde Edilding qúighanynda Saray qalasyn túrghyzyp astana etti. Tarihta ony Qypshaq handyghy dep ataydy. Aral tenizining shyghys soltýstigin aghasy Ordagha berip «Aq orda handyghy» dep atady. Araldyng soltýstigin Sybangha (Shiban) berip ol «Kók orda» atandy dep jazdy [ ]. Ejelgi jәne kәzirgi zamandaghy monghol avtorlarynyng enbekterinde «Hasgiyn sagaan ordny uls» (Qazaqtyng Aq orda memleketi) degen atalym qoldanylady. Sh.Uәlihanov Muhamed Qaydar Dulattyng «Tariyh-y Rashidi» enbegine jasaghan taldau belgileuinde Aq ordany Monghol úlystarynyng basqaday ordalarynan aiyryp jeke atap kórsetedi [ ]. Búl pikirdi L.N.Gumiylev jalghastyrdy. Ol bylay deydi «Nyne kazahy zanimait ogromnui ploshadi s monotonnym stepnym landshaftom. V XIII v.stepi obezludela posle jestokoy Mongolo-polovesskoy voyny y byla podelena mejdu tremya ordami: Zolotoy ily Bolishoy, -na Volge, Siyney mejdu Araliskim morem y Tumeniu, y Beloy (t.e Starshey)-v Tarbagatae y na verhnem Irtyshe, na Volge iz konglemerata narodov slojilasi Tatary. Sinyaya orda okazalasi nejiznesposobnoy y v HIV v slilasi s Voljskoy, zato Belaya orda, opiravshayasya na okrayny Sibirskoy taygy do Obi, sklony y predgoriya Altaya y stepy Syrdarii, v to vremya peremejavshiyesya borami, razvivalasi v samostoyatelinyy etnos, pozdnee ekstroordinarnye stepy Priaraliya, Mangyshlak y Rynpeski» [ ].
Syghanaqty astana etken Ak Orda memleketi qazaqtyng alghashqy memleketi ghana emes, qazaq halqy onyng últtyq oy sanasy qalyptasuynyng úiytqysy (konsentrat) bolyp tabylady. Olay boluynyng sebebi mynada:
1. Aq Orda Joshy Qypshaq úlysynyng әskery sol qanaty retinde qazaq dalasynyng tórinde, búrynghy qypshaq handyghynyng negizinde qúryldy. Biylikke Shynghys han әuleti ókilderi kelgenimen qazaq qoghamynyng dәstýrlik syr-sipaty orasan ózgeristerge úshyraghan joq.
2. Aq Ordanyng territoriyasy (Ertisten Syrdәriyanyng qúighany, Saurannan-Aral, Qarataldan Tómenge (Tumeni) deyingi) qazirgi Qazaqstan aumaghynyng kólemdi bóligin (shamamen 60-65%) qamtidy.
3. Aq Orda halqynyng negizgi bóligin qazirgi qazaq halqyn qúrap otyrghan bayyrghy taypalar (Ýisin, Qanly, Dulat,Arghyn, Qypshaq, Nayman, Jalayyr qatarly) qúrady.
4. Aq Ordanyng shanyraghyn alghash kóterisken Joshy han úly Orda ejenning jetinshi úrpaghy Orys han Aq Ordanyng alghashqy derbes biyleushisi, Qazaq handarynyng atasy (Qazaq memleketining alghashqy hany) dep tanylady.
5. Qazaq memleketining alghashqy resmy qaruly  qoly «Alash myndyghy» Orys hannyng túsynda, Syghanaqta jasaqtaldy. Myndyqtar aq qara tu ústap «Alash» dep úrandap jaugha shapty, el, jerining tútastyghyn jankeshtilikpen qorghady.
6. Aq Orda dәuirinde Shynghys han әuletinen taraghan qazaq handary dinastiyasy  (Orys hannan - Kenesarygha deyin) qalyptasty.
7. Aq Orda dәuirinde Alash úrany - el úranyna ainalyp qazaqtyng birligin dәripteytin memlekettik iydeologiya dengeyine kóterildi.
8. Altyn Orda, Aq Orda dәuirinde qypshaq-qazaq tili memlekettik jazba tiline ainaldy.
19. Aq Orda keyin «Qazaq handyghy» atymen Qazaq memleketi qayta qúryluynyng alghy sharty boldy.
XV gh. ómir sýrgen әigili aqyn Shahruh:
Áygili qala Syghanaq,
Deshti Qypshaqqa óter joly, qaqpasy.
Deshtigi keler qonaqtar
Saghan kelip tirer edi at basyn.
Týrkistannyng ortalyghy, shebi edin.
Barsha jandy tynyshtyqqa kenedin,
Ejelden-aq ghalymdardyng mekeni,
Belgili edi tynysh qala ekeni.
Sende tudy Nihayanyng ilimi,
Tarady senen «Hidayattyn» bilimi.
O, Syghanaq, qaqapalarynnyng shanyn sýiip jylar em,
Qayta tusam Syghanaqta tuar em dep jyrlaghan qazaq memleketining astanasy bolghan әigili Syghanaqty jer qaynauynda tastamauymyz kerek. Arheologiyalyq júmysty jalghastyryp Syghanaqty ashyq muzeyge ainaldyryp «Syghanaq qazaq memleketining astanasy» degen monument túrghyzu qajet. Astananyng bir kóshesin Syghanaq dep ataghanymyz iygi is bolypty. Ary qaray astananyng jana rayondarynyng birin Syghanaq dep atap Syr boyyndaghy eldi mekenderding birine Syghanaq atyn bersek tarih aldyndaghy bir boryshymyzdyng ótelgeni bolar edi.

Ádebiyetter:
1 Uәhit Hamzaúly Shәlekenov. Týrikting otyryqshy órkeniyeti. - Almaty; Qazaq uniyversiyteti. 2003, 100-b.
2 Maydar D. Turchin P., Sayn-Er. D. Gradostroiytelistvo MNR. - UB, 1983. - S. 3
3 Solmon S. Mongolyn Altan Ordon Uls. - UB., 2006., 119.
4 Jýsip Balasúghyn. Qútty bilik. - Almaty, 1986. 602-605-bb.
5 Bartolid V.V. Hudud al-Alam . Rukopisi Tumenskogo L. 1930; Ninorsky V. Hudud al-alam. The region of the World. A/ Pershian Geography., 372, A. N.982, A.D. London, 1937. p.44
6 Akademik V.V. Bartolid raboty po istoricheskoy gegrafii. Soch., T. III. - S. 229.
7 D′Osson K. Ot Chingishana do Tamerlana. - Almaty, 1996. - S. 116.
8 Amar A. Mongolyn tovch týýh, UB, 1989, 144-b.
9 Tiyzengauzen V.G. SMIZO. T. 2. - S. 130, 211.
10 Grekov V.G. Yakubovskiy A.y. Zolotaya Orda y ee padeniye. - M.L., 1950. S. - 316
11 Artykbaev J.O. Materialy k istoriy pravyashego doma kazahov. - Almaty, 2001. - S. 42-45
12 Valihanov Ch.Ch. Sobr.soch., v pyaty tomah. T.2. - S. 160-161; Levshin A.I. Opisanie kirgiyz-kazchiih ily kirgiyz-kaysakskih ord y stepey. 4-1. - SPB, 1832. - S. 274-275;
13 Tariyh-adamzat aqyl oiynyng qazynasy: on tomdyq. T. Z. Ortaghasyrlaq tarihy oy - 2005, 370-371-bb;
14 Abd ar-Razzak Samarkandi. «Qos jaryq júldyz tuylyp, qos ózenning qosylaghn jeri» atty enbeginnen. SMIZO. T. 2. - S. 197.
15 Loma. Mongolyn Borjigin ovgiyn týýh. (Mongholdyng Borjyghyn taypasynyng tarihy). Hóh hot. 2000., 106-b.
16 Valihanov Ch.Ch. Sobr. Soch., v pyaty tomh. T.4. - Alma-Ata, 1987. - S. 14.
17 Gumiylev L.N. Etnogenez y biosfera zemli. - M., 1997. - C. 231-232.

http://www.iie.kz/magazine/8/4.jsp