بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «كوشپەندىلەر وتىرىقشى وركەنيەت جاساماعان، سوندىقتان ولار مەملەكەتتىلىك دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماعان» دەپ قارايتىن سىڭىرجاق پىكىردىڭ سەڭى بۇزىلماي وتىر. اتتەگەن-اي دەيتىن ءبىر جاعداي مۇنداي پىكىردى قولداۋشىلار ەۆروپالىقتار بىلاي تۇرسىن، وتاندىق تاريحشىلارىمىزدىڭ اراسىندا دا كەزدەسەدى.
كوشپەندىلىك ول تەك ەكزوتيكا ەمەس، ول ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءتول تابيعاتى، جەر-سۋى، اۋا-رايى، تۇرمىس سالتىنا وراي كوك ءتاڭىرىنىڭ ادامزاتقا بەرگەن سىيى، وركەنيەتتىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى. كەزىندە «كوشپەندىلەردى مالى مەن بىرگە ءورىپ، بىرگە جۋساعان قاۋىم» دەپ تانىعان نەمىستىڭ تاڭداۋلى فيلوسوفتارى ف. گەگەل جانە ي. كانت تابيعاتپەن تايتالاسىپ ءومىر سۇرگەن قاۋىمعا ەۆروپالىق سىرت كوزبەن سۇزە قاراماي كوشپەندى حالىقتىڭ ءوز ومىرىمەن ەتەنە تانىسقان بولسا ولار تىپتەن وزدەرى دە كوشپەندىلەردىڭ ورتاسىندا قالىپ قويۋى مۇمكىن ەدى. كوشپەندىلەر دەلىنەتىن جۇرت وزگەگە ۇقسامايتىن سىندىرلى وركەنيەت جاسادى. دەرەكتەرگە جۇگىنىپ كورەلىك. ب.ز.ب. 128 جىلى توتەنشە تاپسىرمامەن سىر بويىنا كەلگەن قىتايلىق چجان تسيان تەك ءبىر عانا فەرعانا وڭىرىندە (سىردىڭ ورتاڭعى بويى) ءىرى 70 قالا بار دەپ جازىپتى [ ]. تەك كازىرگى موڭعوليا جەرىندە ەجەلگى تۇركى-موڭعول-كيدانداردىن 220 قالا، قالاشىعىنىڭ ورىنى جاتىر [ ]. زەرتتەۋشىلەر تەك جوشى ۇلىسى (ورىسشا التىن وردا) قاراماعىندا 150-200 قالا بولعانى جايلى قابارلايدى [ ]. ءحى ع. ءومىر سۇرگەن عۇلاما ءجۇسىپ بالاساعۇن،
بولعان تالاي قالالار دا حالىق تا،

بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «كوشپەندىلەر وتىرىقشى وركەنيەت جاساماعان، سوندىقتان ولار مەملەكەتتىلىك دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماعان» دەپ قارايتىن سىڭىرجاق پىكىردىڭ سەڭى بۇزىلماي وتىر. اتتەگەن-اي دەيتىن ءبىر جاعداي مۇنداي پىكىردى قولداۋشىلار ەۆروپالىقتار بىلاي تۇرسىن، وتاندىق تاريحشىلارىمىزدىڭ اراسىندا دا كەزدەسەدى.
كوشپەندىلىك ول تەك ەكزوتيكا ەمەس، ول ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءتول تابيعاتى، جەر-سۋى، اۋا-رايى، تۇرمىس سالتىنا وراي كوك ءتاڭىرىنىڭ ادامزاتقا بەرگەن سىيى، وركەنيەتتىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى. كەزىندە «كوشپەندىلەردى مالى مەن بىرگە ءورىپ، بىرگە جۋساعان قاۋىم» دەپ تانىعان نەمىستىڭ تاڭداۋلى فيلوسوفتارى ف. گەگەل جانە ي. كانت تابيعاتپەن تايتالاسىپ ءومىر سۇرگەن قاۋىمعا ەۆروپالىق سىرت كوزبەن سۇزە قاراماي كوشپەندى حالىقتىڭ ءوز ومىرىمەن ەتەنە تانىسقان بولسا ولار تىپتەن وزدەرى دە كوشپەندىلەردىڭ ورتاسىندا قالىپ قويۋى مۇمكىن ەدى. كوشپەندىلەر دەلىنەتىن جۇرت وزگەگە ۇقسامايتىن سىندىرلى وركەنيەت جاسادى. دەرەكتەرگە جۇگىنىپ كورەلىك. ب.ز.ب. 128 جىلى توتەنشە تاپسىرمامەن سىر بويىنا كەلگەن قىتايلىق چجان تسيان تەك ءبىر عانا فەرعانا وڭىرىندە (سىردىڭ ورتاڭعى بويى) ءىرى 70 قالا بار دەپ جازىپتى [ ]. تەك كازىرگى موڭعوليا جەرىندە ەجەلگى تۇركى-موڭعول-كيدانداردىن 220 قالا، قالاشىعىنىڭ ورىنى جاتىر [ ]. زەرتتەۋشىلەر تەك جوشى ۇلىسى (ورىسشا التىن وردا) قاراماعىندا 150-200 قالا بولعانى جايلى قابارلايدى [ ]. ءحى ع. ءومىر سۇرگەن عۇلاما ءجۇسىپ بالاساعۇن،
بولعان تالاي قالالار دا حالىق تا،
ۋاقىت كومدى ءبارىن جەرلەپ تابىتقا.
بولعان تالاي اۋىلىمىز، تايپامىز،
ەندى سونىڭ ءىزىن تاۋىپ بايقاڭىز [ ] دەگەن امانات قالدىردى.
بۇل اماناتتى بۇگىنگى ءبىزدىڭ ارحەولوگ ارىپتەستەرىمىز ورىنداپ ءجۇر. تاريحتا سىر بويى قالالارىنىڭ قاتارىندا سىعاناق قالاسى اتالادى. ال وسى سىعاناق قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى - اق وردانىڭ استاناسى  بولعانى تۋرالى ماسەلەنىڭ سىرى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق اشىلا قويعان جوق. ءبىز ەندى وسى ماسەلەگە توقتالىپ كورمەكشىمىز.
قالا 982 جىلى تۇزىلگەن «حۋدۋد ال-الام مين ال-ماشريك يلا-ل-ماگريب» («شىعىستان باتىسقا دەيىنگى الەم شەكارالارى») اتتى اۆتورى بەلگىسىز ەڭبەكتە «سۋناح» اتىمەن [ ] العاش بەلگىلى بولدى. مۇندا پروتوقازاقتىق كيمەك مەملەكەتىنىڭ ايماقتارىمەن قالالارى تۋرالى جازىلعان.
ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب گەوگرافى ال-مۋكادداسي (ماكديسي) سىعاناقتى وتىرار مەن كىندىگى ءبىر ەگىز قالا دەپ كورسەتكەن. سىعاناق پەن وتىراردىڭ ارا قاشىقتىعى 24 فارساح (160 كم). «سىعاناق» اتاۋى ەجەلگى تۇرىكشە «قامال، قورعان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول ەجەلگى تۇركى-قالالارىنىڭ ءبىرى. مۇسىلمان دەرەكتەرىندە سىعاناق «دار-ۋل-كۋفر» نەمەسە «دىنسىزدەردىڭ ورداسى» اتانىپ كەلدى. ويتكەنى سىعاناق ءحىى ع. سوڭى ءحىىى ع. باسىندا ءالى دە مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداي قويماعان، تاڭىرگە تابىنعان كوشپەندى قىپشاق حاندىعىنىڭ شىعىس استاناسى بولاتىن. ابدۋللا-نامەدە سىعاناق تۋرالى «ول ەجەلدەن بەرى قىپشاق (قازاق) حاندارىنىڭ استاناسى» دەپ جازادى [ ]. حورەزم شاح اتسىز (1127-1154) جانە الا اد-دين مۋحاممەد دىنسىزدەردى باعىندارۋ ءۇشىن سىعاناققا بىرنەشە دۇركىن جايقىن جورىقتار جاساپ اقىرى سىعاناق بيلەۋشىسىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. ناتيجەسىندە سىعاناق شىعىس قىپشاق دالاسىنداعى گۇلدەنگەن قالالاردىڭ بىرىنە اينالدى. «حۋدۋد-ال-الامدا» سىعاناق دەيىرمەنىندە تارتىلعان ۇن الەمنىڭ شارتارابىنا تاراتىلاتىنى تۋرالى جازىلعان.
سىعاناق وسىلاي قۇلپىرىپ تۇرعان شاعىندا موڭعول شابۋىلىنا تاپ بولدى. جوشى باستاعان موڭعول قولى 1220 جىلى ماۋسىم ايىندا سىعاناقتى قورشاۋعا الىپ قالا تۇرعىندارىنان قارسىلىقسىز بەرىلۋىن تالاپ ەتىپ ۇيعىر حاسان قاجىنى ەلشىلىككە جىبەرەدى. بىراق سىعاناق تۇرعىندارى بۇل تالاپتى مويىنداماي حاسان قاجىنى ولتىرەدى. وسىدان كەيىن جوشى قالانى كۇشپەن باسىپ الىپ جەرمەن جەكسەن ەتىپ، تۇرعىندارىن قىرعانعا ۇشىراتتى. د′وسسون، ا.م. جۋۆەينيدىڭ ايتۋىنشا «جوشى سىعاناقتا ءتىرى جان قالدىرماعان دەلىنەدى» [ ]. مەنىمشە بۇل اسا سەنىمدى دەرەك ەمەس. ەگەر ءتىرى جان قالماعان بولسا، جوشى حاساننىڭ ۇلىن كىمدەرگە باسشى ەتىپ سىعاناقتا قالدىردى. ودان گورى «...يحەد الج...» نەمەسە «كوپ ادامدى قىردى» دەلىنەتىن موڭعول تاريحشىسى ا.اماردىڭ پىكىرى سەنىمدىرەك ەستىلەدى [ ].
وسى وقيعادان كەيىن سىعاناق جوشى ۇلىسى ونىڭ اسكەري سول قاناتى اق وردانىڭ بيلىگىنە ءوتتى. جوشى حاننىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى ساسى-بۇقانىڭ تۇسىندا (1309-1315) جوشى ۇلىسىنىڭ ورتالىعى ەرتىستەن - سىعاناققا اۋدارىلدى. وسى كەزدەن باستاپ سىعاناقتىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باستالدى. ەرزەن حاننىڭ تۇسىندا سىعاناقتا اق وردا حاندارىنىڭ اتىندا كۇمىستەن اقشا قۇيۋ جولعا قويىلدى. ول كەزدە حاندارىنىڭ اتىندا اقشا سوعۋ دەگەن بيلىكتىڭ دەربەستىگىن كورسەتەدى. ەرزەن حان 25 جىل بيلىك قۇرىپ 1344/1345 جىلى دۇنيە سالىپ سىعاناقتا جەرلەندى [ ]. وسىدان باستاپ سىعاناق جوشى-حان - وردا ەجەن اۋلەتىنەن تاراعان اق وردالىق اقسۇيەكتەرىن جەرلەيتىن اتا قورىققا اينالدى.
مۇباراك-قوجا كەزىنەن اق وردادا باستالعان بۇلىنشىلىك 16-17 جىلعا جالعاستى. تەك 1351-1361 جىلدار ارالىعىندا اق وردانىڭ 8 حانى ءولتىرىلدى. بۇلىنشىلىك 1361 جىلى وردا تاعىنا شىمتايۇلى ورىس حاننىڭ كەلۋى ارقاسىندا تىنىشتالدى. ورىس حاننىڭ تاققا كەلۋى اق وردا مەملەكەتى جانە ونىڭ استاناسى سىعاناقتىڭ ورلەۋ ءداۋىرى بولىپ تابىلادى.
تۇرىك تىلىندە جازىلعان، اۆتورى بەلگىسىز «انونيم يسكاندەردىڭ» تۇجىرىمىنا جۇگىنسەك «ورىس حان اق وردانى تۇبەگەيلى دەربەس مەملەكەتكە اينالدىردى» [ ]. XIV ع. ەكىنشى جارتىسىندا اق وردا مەملەكەتى «ورىس حان ۇلىسى» اتانعان تۇستارى بار. ورىس حان سىعاناقتا حان سارايىن سالدىردى. قازاقتىڭ العاشقى قارۋلى قولى «الاش مىڭدىعىن» جاساقتاپ، اق قارا الا تۋ الىپ جاۋعا شاپتى.
اق وردانىڭ استاناسى رەتىندە سىعاناقتىڭ ناعىز شارىقتاپ وسكەن كەزەڭى ورىس حاننىڭ تۇسى. ورىس حاننىڭ اتىندا اقشا سوعىلدى. ورىس حاننىڭ ەلى تاريحي ادەبيەتتە «الاش ەلى» اتاندى [ ]. ش.ءۋاليحانوۆ جانە ا.ي.لەۆشيندەر ورىس حاندى «الاش حان» دەپ اتاپ، ونى قازاق حاندارىنىڭ اتاسى دەپ تانۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس [ ]. قازاق تۇسىنىگىندە «الاش» ۇعىمى «قازاق» اتاۋىنىڭ بالاماسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان الاشتىڭ استاناسى سىعاناقتى قازاقتىڭ استاناسى دەپ تانۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. 
سىعاناق جايلى اسا قۇندى دەرەك قالدىرعان اۆتورلارىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد شايباني حاننىڭ جىلناماشىسى فازلالاح يبن-رۋزبيحان يسفاحاني. ول ءوزىنىڭ «ميحمان-نامە بۇقار» («بۇقارا قوناعىنىڭ جازبالارى») اتتى ەڭبەگىندە «دەشتى قىپشاقتى جەر جۇماعى» دەپ اتاپ، سىعاناقتىڭ ورنالاسۋ جايى اسا قولايلى، ول دەشتى قىپشاقتىڭ شەكاراسى، تۇركىستاننىڭ ورتالىق شەبى، وندا «كۇن سايىن بەس ءجۇز تۇيەنىڭ ەتى قۋىرىلىپ كەشكە قاراي ودان ءتۇيىر دە قالمايتىن» دەپ جازعان ەدى [ ].
دەشتىنىڭ اتاقتى حاندارىنىڭ ءمايىتى مىندەتتى تۇردە سىعاناققا جەرلەنىپ قابىرىنىڭ ۇستىنە كەسەنە (ماۆزولەي) تۇرعىزىلاتىنى تۋرالى دەرەكتى جازىپ قالدىرعان دا وسى رۋزبيحان. XIV ع. سوڭىنا قاراي سىعاناق ءۇشىن كۇرەس كۇشەيدى. 1375-1376 جىلداردان باستاپ بۇل كۇرەسكە ماۋەرەناحر بيلەۋشىسى تەمىر ارالاسا باستادى. ول ءوز ورداسىنا باس ساۋعا ىزدەپ كەلگەن توقتامىسقا سىعاناقتى سىيعا تارتتى. تەمىردىڭ بۇل ارەكەتى ورىس حان باستاعان اق وردالىقتاردىڭ قارسىلىعىن تۋدىردى. قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى ورىس حان 1375 جىلى ۇلكەن سارايدان سىعاناققا  قايتىپ ورالدى.
1376 جىلدىڭ قاراشا كۇزىندە سىعاناق ءۇشىن ءبىر جاعىنان تەمىر-توقتامىس قولى، ەكىنشى جاعىنان ورىس حاننىڭ ۇلى تەمىر مالىك قولى اراسىندا ۇلى شايقاس بولىپ تەمىر مالىك قولى جەڭىلىس تاپتى. ءسويتىپ سىعاناق توقتامىستىڭ قولىنا ءوتتى. ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حان 1423 جىلى سىعاناقتى قايتارىپ الدى. سىعاناق كىمگە تيەسىلى ەكەندىگىن باراقتىڭ ۇلىقبەككە قويعان داتىنان ايقىن كورۋگە بولادى. وندا «سىعاناق جايىلىمى ادەتتەگى زاڭ ەرەجەلەرى بويىنشا ماعان تيەسىلى، ويتكەنى مەنىڭ اتام ورىس حان سىعاناقتا وردا تۇرعىزعان» دەپ جازىلعان [ ].
اقساق تەمىر 1395-1396 جىلى توقتامىسقا قارسى جورىقتان قايتقان جولىندا قاجى-تارحان، سارايدى  جاۋلاپ الىپ سارايدى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قانا قويماي جولاي سىعاناقتى قيراتتى. وسىدان بولىپ سىعاناقتىڭ قايتا قۇلدىراۋ ءداۋىرى باستالدى.
سىعاناقتى 1446 جىلى شايبانيلىك ابىلقايىر باسىپ الدى. بىراق ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى ابىلقايىر بيلىگىن مويىندامادى. 1456 جىلى ابىلقايىر مەن قالماق ەنگە - تورە اراسىندا سىعاناق ءۇشىن بولعان ۇلى شايقاستا ابىلقايىر جەڭىلىس تاپتى. ورىس حاننىڭ شوبەلەرى جانىبەك پەن كەرەي باستاعان اق وردا حان ۇرپاقتارى ابىلقايىردىڭ السىرەگەنىن پايدالانىپ ستراتەگيالىق شەگىنىس جاساپ ەل ورداسىن شۋ بويىنداعى قوزىباسىنا اكەلىپ تىگۋى سىعاناقتىڭ ساياسي ماڭىزىن السىرەتتى. بىراق سىعاناق ولكەسى تەرريتوريالىق تۇرعىسىنان قازاق مەملەكەتىنىڭ قاراماعىندا قالا بەردى. سوڭعى ورتا عاسىرلاردا سىعاناق تالاي قيامەتتى باسىنان كەشىردى. اق وردا حاندارى مەن تەمىر اۋلەتى اراسىندا، كەيىنىرەك قازاق حاندارى مەن (مۇرىندىق، قاسىم حان) مۇحاممەد شايباني، ونىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا سىعاناق ءۇشىن تالاي كەسكىلەسكەن ۇرىستار بولدى. قالاي دەگەن -  مەن سىعاناق XVII ع. دەيىن قالا اتىن ساقتاپ تۇردى دا كەيىن ءۇيىندى، توبەشىگىنە اينالىپ جەر استىندا قالدى. كازىردە حالىق ونى قاستەرلەپ «سۋناح-اتا» دەپ اتايدى. قالانىڭ ورنى تاشكەنت تەمىر جولىنان تومەن-ارىق ستانتسياسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنا قاراي 20 شاقىرىمدا جاتىر. تاريحشىلار مۋين اد-دين ناتانزي، ب.د. گرەكوۆ، ا.يۋ. ياكۋبوۆسكي، ا.ا. سەمەنوۆ، ش.ش. ءۋاليحانوۆ، ن.ن. مينگۋلوۆ، ك.ا. پيششۋلينا، س. جولوداسباەتار سىعاناقتىڭ تاريحىن ءاردايىم اق وردامەن بايلانىستىرىپ زەرتتەپ كەلدى. سوڭعى جىلدارى ءبىز اق وردا تاريحىن زەرتتەۋدە موڭعول جانە قىتاي دەرەكتەرىن اينالىمعا ەنگىزدىك. چين يمپەرياسى كەزىنىڭ تاريحشىسى لومانىڭ 1735 جىلى جازعان «موڭعولدىڭ بورجىعىن تايپاسىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە «باتى حان 1235 جىلى باتىس جورىعىنا اتتاندى. 1240 جىلى اكەسىنىڭ يەلىگىنە تيگەن ەل، جەردىڭ نەگىزىندە ەدىلدىڭ قۇيعانىندا ساراي قالاسىن تۇرعىزىپ استانا ەتتى. تاريحتا ونى قىپشاق حاندىعى دەپ اتايدى. ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىن اعاسى ورداعا بەرىپ «اق وردا حاندىعى» دەپ اتادى. ارالدىڭ سولتۇستىگىن سىبانعا (شيبان) بەرىپ ول «كوك وردا» اتاندى دەپ جازدى [ ]. ەجەلگى جانە كازىرگى زامانداعى موڭعول اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «حاسگين تساگاان وردنى ۋلس» (قازاقتىڭ اق وردا مەملەكەتى) دەگەن اتالىم قولدانىلادى. ش.ءۋاليحانوۆ مۋحامەد قايدار دۋلاتتىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىنە جاساعان تالداۋ بەلگىلەۋىندە اق وردانى موڭعول ۇلىستارىنىڭ باسقاداي وردالارىنان ايىرىپ جەكە اتاپ كورسەتەدى [ ]. بۇل پىكىردى ل.ن.گۋميلەۆ جالعاستىردى. ول بىلاي دەيدى «نىنە كازاحي زانيمايۋت وگرومنۋيۋ پلوششاد س مونوتوننىم ستەپنىم لاندشافتوم. ۆ XIII ۆ.ستەپ وبەزليۋدەلا پوسلە جەستوكوي مونگولو-پولوۆەتسسكوي ۆوينى ي بىلا پودەلەنا مەجدۋ ترەميا وردامي: زولوتوي يلي بولشوي، -نا ۆولگە، سينەي مەجدۋ ارالسكيم مورەم ي تيۋمەنيۋ، ي بەلوي (ت.ە ستارشەي)-ۆ تارباگاتاە ي نا ۆەرحنەم يرتىشە، نا ۆولگە يز كونگلەمەراتا نارودوۆ سلوجيلاس تاتارى. سينيايا وردا وكازالاس نەجيزنەسپوسوبنوي ي ۆ ءحىV ۆ سليلاس س ۆولجسكوي، زاتو بەلايا وردا، وپيراۆشاياسيا نا وكراينى سيبيرسكوي تايگي دو وبي، سكلونى ي پرەدگوريا التايا ي ستەپي سىرداري، ۆ تو ۆرەميا پەرەمەجاۆشيەسيا بورامي، رازۆيۆالاس ۆ ساموستوياتەلنىي ەتنوس، پوزدنەە ەكسترووردينارنىە ستەپي پرياراليا، مانگىشلاك ي رىنپەسكي» [ ].
سىعاناقتى استانا ەتكەن اك وردا مەملەكەتى قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى عانا ەمەس، قازاق حالقى ونىڭ ۇلتتىق وي ساناسى قالىپتاسۋىنىڭ ۇيىتقىسى (كونتسەنترات) بولىپ تابىلادى. ولاي بولۋىنىڭ سەبەبى مىنادا:
1. اق وردا جوشى قىپشاق ۇلىسىنىڭ اسكەري سول قاناتى رەتىندە قازاق دالاسىنىڭ تورىندە، بۇرىنعى قىپشاق حاندىعىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلدى. بيلىككە شىڭعىس حان اۋلەتى وكىلدەرى كەلگەنىمەن قازاق قوعامىنىڭ داستۇرلىك سىر-سيپاتى وراسان وزگەرىستەرگە ۇشىراعان جوق.
2. اق وردانىڭ تەرريتورياسى (ەرتىستەن ءسىرداريانىڭ قۇيعانى، ساۋراننان-ارال، قاراتالدان تومەنگە (تيۋمەن) دەيىنگى) قازىرگى قازاقستان اۋماعىنىڭ كولەمدى بولىگىن (شامامەن 60-65%) قامتيدى.
3. اق وردا حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازىرگى قازاق حالقىن قۇراپ وتىرعان بايىرعى تايپالار ء(ۇيسىن، قاڭلى، دۋلات،ارعىن، قىپشاق، نايمان، جالايىر قاتارلى) قۇرادى.
4. اق وردانىڭ شاڭىراعىن العاش كوتەرىسكەن جوشى حان ۇلى وردا ەجەننىڭ جەتىنشى ۇرپاعى ورىس حان اق وردانىڭ العاشقى دەربەس بيلەۋشىسى، قازاق حاندارىنىڭ اتاسى (قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى حانى) دەپ تانىلادى.
5. قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى رەسمي قارۋلى  قولى «الاش مىڭدىعى» ورىس حاننىڭ تۇسىندا، سىعاناقتا جاساقتالدى. مىڭدىقتار اق قارا تۋ ۇستاپ «الاش» دەپ ۇرانداپ جاۋعا شاپتى، ەل، جەرىنىڭ تۇتاستىعىن جانكەشتىلىكپەن قورعادى.
6. اق وردا داۋىرىندە شىڭعىس حان اۋلەتىنەن تاراعان قازاق حاندارى ديناستياسى  (ورىس حاننان - كەنەسارىعا دەيىن) قالىپتاستى.
7. اق وردا داۋىرىندە الاش ۇرانى - ەل ۇرانىنا اينالىپ قازاقتىڭ بىرلىگىن دارىپتەيتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.
8. التىن وردا، اق وردا داۋىرىندە قىپشاق-قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك جازبا تىلىنە اينالدى.
19. اق وردا كەيىن «قازاق حاندىعى» اتىمەن قازاق مەملەكەتى قايتا قۇرىلۋىنىڭ العى شارتى بولدى.
XV ع. ءومىر سۇرگەن ايگىلى اقىن شاحرۋح:
ايگىلى قالا سىعاناق،
دەشتى قىپشاققا وتەر جولى، قاقپاسى.
دەشتىگى كەلەر قوناقتار
ساعان كەلىپ تىرەر ەدى ات باسىن.
تۇركىستاننىڭ ورتالىعى، شەبى ەدىڭ.
بارشا جاندى تىنىشتىققا كەنەدىڭ،
ەجەلدەن-اق عالىمداردىڭ مەكەنى،
بەلگىلى ەدى تىنىش قالا ەكەنى.
سەندە تۋدى نيحايانىڭ ءىلىمى،
تارادى سەنەن «حيداياتتىڭ» ءبىلىمى.
و، سىعاناق، قاقاپالارىڭنىڭ شاڭىن ءسۇيىپ جىلار ەم،
قايتا تۋسام سىعاناقتا تۋار ەم دەپ جىرلاعان قازاق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان ايگىلى سىعاناقتى جەر قايناۋىندا تاستاماۋىمىز كەرەك. ارحەولوگيالىق جۇمىستى جالعاستىرىپ سىعاناقتى اشىق مۋزەيگە اينالدىرىپ «سىعاناق قازاق مەملەكەتىنىڭ استاناسى» دەگەن مونۋمەنت تۇرعىزۋ قاجەت. استانانىڭ ءبىر كوشەسىن سىعاناق دەپ اتاعانىمىز يگى ءىس بولىپتى. ارى قاراي استانانىڭ جاڭا رايوندارىنىڭ ءبىرىن سىعاناق دەپ اتاپ سىر بويىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ بىرىنە سىعاناق اتىن بەرسەك تاريح الدىنداعى ءبىر بورىشىمىزدىڭ وتەلگەنى بولار ەدى.

ادەبيەتتەر:
1 ءۋاحيت حامزاۇلى شالەكەنوۆ. تۇرىكتىڭ وتىرىقشى وركەنيەتى. - الماتى; قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. 2003, 100-ب.
2 مايدار د. تۋرچين پ.، ساين-ەر. د. گرادوسترويتەلستۆو منر. - ۋب، 1983. - س. 3
3 تسولمون س. مونگولىن التان وردون ۋلس. - ۋب.، 2006.، 119.
4 ءجۇسىپ بالاسۇعىن. قۇتتى بىلىك. - الماتى، 1986. 602-605-بب.
5 بارتولد ۆ.ۆ. حۋدۋد ال-الام . رۋكوپيس تۋمەنسكوگو ل. 1930; Ninorsky V. Hudud al-alam. The region of the World. A/ Pershian Geography.، 372, A. N.982, A.D. London, 1937. p.44
6 اكادەميك ۆ.ۆ. بارتولد رابوتى پو يستوريچەسكوي گەگرافي. سوچ.، ت. ءىىى. - س. 229.
7 د′وسسون ك. وت چينگيسحانا دو تامەرلانا. - الماتى، 1996. - س. 116.
8 امار ا. مونگولىن توۆچ ءتۇۇح، ۋب، 1989, 144-ب.
9 تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سميزو. ت. 2. - س. 130, 211.
10 گرەكوۆ ۆ.گ. ياكۋبوۆسكي ا.يۋ. زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. - م.ل.، 1950. س. - 316
11 ارتىكباەۆ ج.و. ماتەريالى ك يستوري پراۆياششەگو دوما كازاحوۆ. - الماتى، 2001. - س. 42-45
12 ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبر.سوچ.، ۆ پياتي توماح. ت.2. - س. 160-161; لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازچيح يلي كيرگيز-كايساكتسكيح ورد ي ستەپەي. 4-1. - سپب، 1832. - س. 274-275;
13 تاريح-ادامزات اقىل ويىنىڭ قازىناسى: ون تومدىق. ت. ز. ورتاعاسىرلاق تاريحي وي - 2005, 370-371-بب;
14 ابد ار-راززاك ساماركاندي. «قوس جارىق جۇلدىز تۋىلىپ، قوس وزەننىڭ قوسىلاعن جەرى» اتتى ەڭبەگىننەن. سميزو. ت. 2. - س. 197.
15 لوما. مونگولىن بورجيگين وۆگين ءتۇۇح. (موڭعولدىڭ بورجىعىن تايپاسىنىڭ تاريحى). ءحوح حوت. 2000.، 106-ب.
16 ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبر. سوچ.، ۆ پياتي تومح. ت.4. - الما-اتا، 1987. - س. 14.
17 گۋميلەۆ ل.ن. ەتنوگەنەز ي بيوسفەرا زەملي. - م.، 1997. - C. 231-232.

http://www.iie.kz/magazine/8/4.jsp