Bir jyl boldy, Qytay "bir bala" sayasatynan bas tartty. Endi, qalalyq jerdegi adamdar eki balaly bolugha, al auyldaghy júrtqa ýsh-tórt úl-qyz tәrbiyeleuge rúqsat berip otyr. Nege? Keshe ghana, halyq kóbeyip ketse asyray almaymyz degeni qayda?! Álde, evreyler siyaqtty "nebesnaya manna" tapty ma, milliard júrtty tamaqtandyrar?! Jogha, sebebi tym qarabayyr. Olay bolsa, týsindireyik.

«BIR BALA»-GhA QARAGhAN QYTAY QARTAYYP BARADY

«Bir otbasy – bir bala» sayasatynyng kesirinen erli-zayyptylar 1 ghana sәby sýyge mindetti. Álgi balaqay er jetip, ýilengenshe onyng әke-sheshesi qartayyp ýlgeredi. Ákeden bólek ýide ata-әje degen bar. Qysqasy, 1 bala 4 zeynetkerdi asyraytyn kýn jaqyndap kele jatyr. Búl ne degen sóz? 4 júmysshy qartayady da, onyng ornyn basugha tek 1 ghana adam keledi degen sóz. Osynyng kesirinen, әlemdegi eng arzan júmys kýshining arqasynda ekonomikasyn aspandatyp otyrghan Qytay qúlap qaluy da ghajap emes.

Ekonomikasyn ústap túru ýshin (kýlkili bolsa da aitayyn) gastarbayterlerge jýginuine tura keledi. Bir ghana derek keltireyik: Byltyr Qytaydaghy júmysqa jaramdy adamnyng sany 3,45 milliongha kemigen. Al 2015-2025 jyldar aralyghynda 15 pen 59 jastaghy kisilerding sany 24 milliongha azayady eken. Al 65 hәm odan da kәri kisilerding sany 66 milliongha kóbeymek. Qysqasy 2050 jylgha qaray hanzu últynyng 4/1 zeynetker bolady degen boljam bar.

Múnyng sony budjet tapshylyghyna әkep soghady. Tәiiri, múnday mәselening dәmin Qytay alghash 2011-de bir tatty. IYә, sol jyly kórshining 14 provinsiyasy zeynetkerlerge tiyesili 12,6 milliard dollaryn tóley almay qalghany bar. Qytay atqaminerleri mәseleni sheshuding birden-bir joly - zeynet jasyn úlghaytu dep úigharypty.

IYә, qyzmet jyldaryn úlghaytu kimge únasyn? Biraq kýnnen kýnge kejegesi keyin ketip bara jatqan Qytay ekonomikasyn saqtap qalu ýshin, amalsyz jasalghan amal-sharghy. Qytaydaghy júmys kýshining azayyp bara jatqany qazirden bilinip qap jatyr. Búryn salyghy az, júmysshysyna arzan tóleymin dep Shanhay, Beyjinge aghylghan sheteldik kompaniyalar aqyryn jylystap jatyr. Mәselen, kәristik Samsung Electronics Co. Pekindegi bir zauytyn jauyp, onysyn Vietnamnan qayta ashqany bar. "Baq auyp kórshige qondy" degen osy da.

«BIR BALA»-NYNG ENDIGIDE INISI, QARYNDASY BOLADY

Jә, zeynet jasyn úlghaytu júmys kýshining jetispeushiligin shesher. Biraq, uaqytsha. Sebebi, býgin júmysshynyng jetispeushiligin shal-shauqanmen tolyqtyrarsyn. Erteng olar ólgen son, ornyn kim baspaq?! Kim baspaq demekshi?! Sy Szinipin elimizge resmy issaparmen kelip, Nazarbaev uniyversiytetinde Abaydyng ólenin oqyp bergeni bar edi: «Dýnie - ýlken kól, Zaman - soqqan jel, aldynghy tolqyn - aghalar, artqy tolqyn - iniler, kezekpenen óliner, bayaghyday kóriner», - dep.

Osy ólennen son, Sy Szinipiyn: Kәrining ornyn jas basuy kerek. Ol ýshin «bir bala» sayasatyn júmsartu kerek dep sheshti. Sóitip resmy týrde hanzu júrty 2 bala tuugha rúqsat aldy.

Sayasattanushylardyng kóbi QHR biyligi múnday qadamgha qos problemany sheshu ýshin baryp otyr deydi. Birinshisin biz aittyq, ekinshisin endi aitamyz.

KIShKENTAY «IMPERATORLAR»

"Bir balasy bardyng – shyghar shyqpas jany bar" degen. Osydan-aq týsinikti shyghar? Jalghyzy bolghasyn, betinen qaqpay ósiredi. Kózi nege týsedi, sony әperuge tyrysady. Qúddy patshasynday syilaydy. Tóbesine kóteredi. Múnday tәrbiyemen (tәrbie deuge kelse) ósken bala erteng kim bolady? Egoist, әperbaqan, qatigez, adamnyng jaghdayyn týsinuge tyryspaytyn bolyp eseyedi.

Aytpaqshy, «bir bala» sayasaty engizilgeli de sol otbasynda jalghyz bolyp er jetip, boy jetkenderding aldy 40-qa kelse, orta buyn 20 men 30 jas aralyghynda. Qatigez, egoist dep qaldyq qoy... Qytayda bolghan kóp qazaq aityp jýr - qandayda bir hanzu qiyn jaghdayatqa tap bolsa; ony nәsili basqa bireuler úryp jatsa nemese jaradar bolyp qalsa basqa bir hanzu kómektespeydi. Qúddy týk bolmaghanday óte beredi eken. Ony qoyshy.

Jalghyz óskennen song da shyghar, basqagha mýldem jany ashymaydy. Qytay biyligi «Bir balanyn» osynday kesirge әkep soqqanyn kórgen son, ekinshige rúqsat berdi-au?! Hosh, tuudy shekteu sayasaty tek ata-ana men balanyng arasyndaghy qatynasqa emes, әiel men erkekting tepe-tendigine әser etti. "Jalghyz" dep shektegen song júrt tek "úl tusam" deydi.

NE JETPEYDI? QYZ JETPEYDI!

Er balanyng qyzdan birneshe ese kóp bolyp ketui Qytaydy kәdimgidey abyrjytyp otyr. Jana tuylghan 100 qyzgha 250 úl baladan keledi. Endi osyny milliardqa shaghynyzshy?! Esebimiz dúrys bolsa, 18-20 jyldan son, 24 million erkek qalyndyqqa zәru bolady. Otbasy qúrmaghan jigit ne isteydi? Tapqan aqshasyn oiyn-sauyqqa júmsaydy. Maskýnemdikke salynady. Onyn-sony tóbeles, úrlyq-qarlyq. "Boydaqtyng barlyghy búzylmaydy ghoy" dersiz. Meyli bәri emes, sonyng 1%-ning ózi Qytay ýshin jetkilikti.

Hanzu júrtynda da, er – babalar shynjyryn jalghaushy túlgha. Al әiel – ózge әuletting úrpaghyn kóbeytushi qúral ghana. Qyzgha qajettilik joq ekenin týsindik. Sol ýshin jýktilik kezinde jatyrdaghy úl ma, qyz ba, bilip alugha tyrysady. Búrymdy bolsa, aldyryp tastaydy (jylyna 3 millionnan astam jasandy týsik jasalady eken).

Mine, Qytay biyligi birinshi bop sol ýshin abortqa tyiym saldy. Qulyq qúryq boylamaydy emes pe?! Endi hanzu әielderi jýktilikting alghashqy ailarynda UZIY-ge tekserilip, qyz bolsa, dәri iship, týsik jasaugha sheber bop aldy. Kompartiya endi UZY arqyly sharananyng jynysyn anyqtaugha tyiym saldy.

Múnyng bәri saldary. Endi Beyjing sebeppen kýresip kórdi. Qyzdy kem sanaytyn stereotipti búzu ýshin ýlken is-shara bastady. Mәselen: "Uniyversiytet grantyna úl men qyz talassa, qyzgha kóbirek jenildik jasandar. Meylinshe әiel qyzmetkerler alyndar" - degen búiryq berip jatyr. Qanshalyqty nәtiyjeli bolaryn kim bilgen?

Aytpaqshy, qyzdy qor sanaudyng saldary shyghar, jyl sayyn jetimder ýiine 3-3,5 million qyz qaldyrylady. Al key qytaylar qyzdan aqsha jasap jýr. Ol bylay: Áyeli ekiqabat ekenin eshkimge aitpaydy. Bosanghansha kýtedi. Úl bolsa, jergilikti әkimshilikke habar beredi, qyz bolsa eshkimge tis jarmaydy. Tizimde joq, qújatsyz ósire beredi. Al boy jetkesin әlgi «qújatsyz qyz» inisin asyrauy tiyis. Qalagha ketedi. Jezókshelikpen ainalysady. «Bir balanyn» qasireti.

SONYMEN...

Dәl osy «bir bala» Qytaydy ghana emes, mynau qonsy qonghan bizding de zәremizdi úshyrghan. 100 milliongha juyq erkekke qytaydyng qyzy jetpey jatyr. «Olar endi kórshi elderden ózderine qalyndyq izdep, úryn kele bastapty»,- degendi kóp estidik. Kóp jazdyq. Eshqanday ótirigi joq. Ras sóz. Talay qarakózderimiz qysyq kózderding qoynynda ketti de. Resmy Beyjing shetke shyghugha talpynghandargha qoldau bildirip, qarjylay kómektesip te otyrady. Múnyng barlyghy jasyryn emes.

Biraq, biz bilgendi biyliktegiler de bildi. Keshteu bolsa da, esti jiyp, vizalyq rejimdi qataytty. Resey de sóitti. Synalap kiruding joly jabyldy. Birdi aityp birge kettik. Qayta taqyrypqa oiyssaq. «Bir bala» - Qytaydy bir bәleden saqtady. Ony demografiyalyq kollapstan aman alyp qaldy. Biraq talay bәleketke sep boldy. Ony aityp shyqtyq. Al endi «ekinshi» baladan ne kýtemiz? Jaqsylyq pa, әlde jamanat pa?

Núrbek Bekbau

Facebook-tegi paraqshasynan