1936 jyly Atyrau oblysy, Isatay audanynda tughan. Qazaqstan Memlekettik qauipsizdik komiytetining derbes zeynetkeri.

1985-88 jyldary Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining iydeologiya jónindegi hatshysy qyzmetin atqarghan

Balalargha obal jasaghanymyz ras...

- Zaqash agha, ómirinizde pir tútatyn, ýlgi tútatyn túlghalarynyz bar ma?

- Men ýsh túlghany ózimning ústazym dep esepteymin. Birinshisi - Núrtas Ondasynov, ekinshisi - Dimash Ahmetúly Qonaev, ýshinshisi - Yuriy Vladimirovich Andropov, sol kezdegi KSRO MQK-ning tóraghasy.

- Ne sebepti búl kisilerdi ýlgi túttynyz?

- Men ózim múnayshymyn, Mәskeuden institut bitirip kelgennen keyin múnay salasynda istep jýrgenmin, Embide, Qaraton degen jerde. Núrekeng sol jerden shaqyryp alyp, komsomolgha jiberdi. Áueli Jylyoyda audandyq komsomol komiytetin basqardym. Ol kisining ózi ol kezde Guriev obkomynyng birinshi hatshysy boldy. Búl - 1961-63 jyldar. Meni qasyna shaqyryp, Guriev oblysy komsomol komiytetining birinshi hatshysy qylyp saylady. Kóp nәrseni Núrekennen ýirendim.

1936 jyly Atyrau oblysy, Isatay audanynda tughan. Qazaqstan Memlekettik qauipsizdik komiytetining derbes zeynetkeri.

1985-88 jyldary Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining iydeologiya jónindegi hatshysy qyzmetin atqarghan

Balalargha obal jasaghanymyz ras...

- Zaqash agha, ómirinizde pir tútatyn, ýlgi tútatyn túlghalarynyz bar ma?

- Men ýsh túlghany ózimning ústazym dep esepteymin. Birinshisi - Núrtas Ondasynov, ekinshisi - Dimash Ahmetúly Qonaev, ýshinshisi - Yuriy Vladimirovich Andropov, sol kezdegi KSRO MQK-ning tóraghasy.

- Ne sebepti búl kisilerdi ýlgi túttynyz?

- Men ózim múnayshymyn, Mәskeuden institut bitirip kelgennen keyin múnay salasynda istep jýrgenmin, Embide, Qaraton degen jerde. Núrekeng sol jerden shaqyryp alyp, komsomolgha jiberdi. Áueli Jylyoyda audandyq komsomol komiytetin basqardym. Ol kisining ózi ol kezde Guriev obkomynyng birinshi hatshysy boldy. Búl - 1961-63 jyldar. Meni qasyna shaqyryp, Guriev oblysy komsomol komiytetining birinshi hatshysy qylyp saylady. Kóp nәrseni Núrekennen ýirendim.

Aqtau qalasynda ekinshi hatshy bolyp bes jyl istedim. Sodan keyin meni Mәskeuge SOKP Ortalyq komiytetining jogharghy partiya mektebine oqugha jiberdi. Partiya mektebin qyzyl diplommen bitirip shyqtym. Odan keyin Gurievte oblystyq kәsipodaq kenesining tóraghasy qylyp saylady. Bes ay istedim. Sol jerden Dimash Ahmetúly Qonaev meni shaqyryp alyp, komsomolgha birinshi hatshylyqqa úsyndy.

- Búl qay jyly?

- 1970 jyldyng 2 jeltoqsanynda res­publika komsomolynyng birinshi hatshysy bolyp saylandym. Sol jerde 8 jyl enbek ettim. 1978 jyly Dimash Ahmetúly meni Selinograd oblystyq partiya komiytetine ekinshi hatshylyqqa jiberdi, bir jarym jylday sonda qyzmet jasadym. Tyng ólkesinde tyng iygerumen ainalystym. Sol jerden Qonaevtyng úsynysymen be, әlde ol kisining ózi tandap aldy ma, Mәskeuge Andropov shaqyrdy. 1979 jyly nauryzda Mәskeuge kettim, KGB apparatynda agha inspektor, bólim bastyghy retinde bir jyl júmys istedim. KGB júmysynyng qyr-syrymen tanysyp, Almatygha qayttym. Almatyda KGB tóraghasynyng orynbasary bolyp istedim.

- Tóraghasy kim edi?

- Tóraghasy Shevchenko Vasiliy Tarasovich boldy, әli kózi tiri, kelesi jyly 90-gha tolady. Jarty jylday orynbasar bolyp istedim. Odan keyin Qonaev OK-ke shaqyryp, iydeologiya hatshysy boldym. 1980 jyldan 1982 jylgha deyin osy qyzmette boldym. 1982 jyly Dimash Ahmetúly shaqyryp alyp: «KGB-gha tóragha bolyp qayta barasyn», - dedi. 1982 jyly 15 aqpanda KGB tóraghasy boldym. KSRO MQK-ni basqarghan Andropov maghan kóp qamqorlyq jasady. KGB-ge júmysqa shaqyrghanda da әuejaydan júbayym ekeumizdi ózi qarsy alyp, túratyn ýige aparyp, kiltin qolymyzgha tapsyrdy. Barsaq, bәri ishinde әzir. Tonazytqysh, teledidar, jihaz - bәri túr.

KGB-gha tóragha bop kelgenimde KGB-nyng ofiyserleri pәtersiz jýr eken. Dimash Ahmetúlynyng kýshimen toghyz qabatty bir ýy súrap aldym. Sosyn ofiyserlerge bólip berdim. Tórt jyl tóragha bolghanda Andropovpen, Chebrikovpen kelisip, 11 adamgha general ataghyn alyp berdim. Sodan keyin, ómir degen  qyzyq qoy, Dimash Ahmetúly shaqyryp alyp: «KGB-dan qayta Ortalyq komiytetke iydeologiya hatshysy bolyp barasyn», - dedi. Búl - 1985-1988 jyldar aralyghy, Gorbachevting qayta qúru kezi.

- Siz jana ýsh túlghany ýlgi tútam dep aittynyz. Birinshisi - Ondasynov, ekinshisi - Qonaev. Qonaevtyng qanday qasiyetterin ýlgi tútasyz, agha?

- Dinmúhamed Qonaev aghamyz - óte danyshpan adam, birinshiden, azamattargha kózqarasy óte tamasha boldy, últyna, jerine qaramay, barlyghyn birdey ústaugha tyrys­ty. Sosyn kishipeyildiligin aitqym keledi, ol kisige kelushiler kóp bolatyn, kóp nәrseni súraytyn. Bәrin ózi jeke qabyldaytyn. Dimash Ahmetúlyna kelgen adamdar kabiynetinen kónilsiz shyqqan emes. Mәselesin sheshpese de, Diymekeng tilin tauyp, aryz-múnyn tyndap, razy qylyp qaytaratyn. Biz sol Qonaevtyng jastay ósirgen kadrlarymyz. Meni Ortalyq komsomol komiytetine sonau Manghystaudan alyp keldi.

- Solay bola túra, Qonaev qyzmetten ketken kezde aiyptaghandardyng biri boldynyz...

- Ayyptaushysy boldym dep aita almaymyn. Barlyq jamandau, aiyptau mәselesi jogharydan keldi ghoy. Mәskeuden: «Osylay aitu kerek, osylay jasau kerek», - dedi. Men ózim «Dimash Ahmetúly býldirdi, qúrtty» dep esh jerde sóilegen joqpyn. Bir gazetke jamandaghan joqpyn. Jeltoqsandaghy jaghdaygha baylanysty Múhtar Shahanov komissiya qúrdy. Komissiyagha shaqyryp, súrady, eki saghat boyy aittym. Sosyn: «Agha, jazyp beriniz», - dedi. Jazyp berdim. 1990 jyldyng 13 mamyrynda. Kitabymda «Jeltoqsan oqighasy - Gorbachevting jibergen ýlken qateligi» dep jazdym. Kolbindi Qazaqstangha jiberuining ózi dúrys emes.

- Siz ol kezde dúrys emes dep aitpadynyz ghoy. Óziniz qayta sol dúrys dep, Kolbinmen birge júmys istep, Gorbachevting tapsyrmalaryn oryndadynyz emes pe?

- Partiyalyq tәrtipke baylanysty Ortalyq komiytet hatshysy retinde óz júmysymdy jasadym. Kóptegen mәseleler jóninen Kolbinge qarsy shyqtym. Eng birinshi ýlken mәsele - Qazaqstannyng bes oblysyn jong mәselesi.

- Búl mәsele qashan qoyyldy?

- 1988 jyly.

- Kolbin «joi kerek» dedi me?

- IYә, ózbekter de qysqartyp jatyr, biz de qysqartuymyz kerek, Qazaqstannyn  bes oblysyn jon kerek dedi, Taldyqorghan oblysy, Jezqazghan oblysy, Kókshetau, Manghystau jәne Torghay oblystaryn. Men: «Búl bolmaydy, әr oblysty qúru ýshin Dimash Ahmetúly qanshama kýsh-jigerin júmsady. Joigha bolmaydy», - dedim. Núrsúltan Ábishúlyna: «Erteng myna kisi ketedi, bizge halyq sosyn ne aitady? Mynany qoldamayyq», - dedim. Sodan keyin Kolbin men Nazar­baev jaghdaydy Gorbachevke bayandau ýshin sol kýni keshke Mәskeuge úshyp ketti. Baryp, «Ýsh oblysty qorghadyq, eki oblysty joyamyz», - dep qaytyp keldi. Sodan keyin taghy da buro boldy. Jabyq buroda eki oblys: Torghay men Manghystaudy taratu sóz boldy. Men taghy qarsy boldym. Kolbin maghan: «Siz múnayshysyz, sosyn Manghystaudy qoldaysyz», - dep bas saldy. «Manghystau Gurievpen birge kýneltedi, Torghaygha tiymeyik», - dedim. Sonymen, kelise almadyq. Ýlken dau boldy. Jýregim syr berip, infarkt aldyndaghy jaghdayda auruhanagha alyp ketti.

Sonynda men: «Mynanday jaghdayda júmys istey almaymyn, ketemin», - dedim. Kolbin quanyp ketti. Sosyn men Gorbachevting atyna aryz jazyp, Gorbachev aryzymdy alty ay ústap, әzer bosatty.

1989 jyldan bastap KGB-nyng jogharghy mektebi, qazir MKQ akademiyasy dep atalady, sonda óz mamandyghym boyynsha sabaq berdim. Onda da kelispeytin mәseleler boldy. Mening ýstimnen aryz jazdy. Búryn birge istegen Shevchenko: «Memlekettik qúpiya organda istegen adam kelip sabaq berip jýr», - dep aryz aityp, sodan Mәskeuden eki general, ýsh polkovnik úshyp kelip, mening sabaqtaryma qatysty. Maghan: «Siz leksiya oqudy qaydan ýirendiniz?» dep tanghaldy. Men: «Búrynghy iydeologiya hatshysy emespin be?» - dep qoyamyn. Olardyng aitqany: «Sizge lektor retinde qarsylyghymyz joq. Biraq ýlken shu bolmas ýshin aryz berip, ketseniz», - dedi. Sosyn aryz berip, ol jerden de kettim.

Jeltoqsandaghy oqighagha baylanys­ty bylay dep týsinu kerek. Men eki týn sol jastardyng arasynda jýrdim. Olardyng qoyghan talaby - Qonaevtyng ornyna nege qazaq bolmady?

- Shynynda da, nege qazaq bolmady?

- Balalarda bireudi sabau, úru degen jat pighyl bolghan joq. Olardyng aitqany - «Qonaevtyng ornyna nege qazaq bolmaydy? Qonaevtyng orny­na layyq qazaq tabylmasa, nege Qazaqstandy biletin orys­ty qoymaydy? Kolbiyn  degen qaydan kelgen?»

Kolbinmen biraz uaqyt qyzmettes boldym. Júmys jasau tәrtibi basqa­sha. Tanertengi toghyzdan keshki toghyz­gha deyin tek jinalys, eki saghat sayyn jinalys, ana mәsele, myna mәsele. Biz ózimizding júmysymyzdy jasay almadyq. Sodan ómir kórsetti ghoy, Qonaevtyng ornyna birinshi hatshy bolyp istey alatyn adam emes ekenin.

- Birden bilgen joqsyzdar ma?

- Kolbindi әkelerde bizben eshkim aqyldasqan joq. Tәrtip boyynsha bylay, biz buro mýshelerimiz. Kolbin degen kisini jiberemiz dep jinap alyp aituy kerek edi. Olay istegen joq. Dimash Ahmetúlymen týste tamaqty birge ishemiz, sonda kelerden bir kýn búryn ol kisining aitqany: «Erteng birinshi hatshylyqqa basqa jaqtan jana adam keledi», - dedi. Bitti. Basqa eshkim eshtene bilmeydi. Sondyqtan men myna kitapta jazdym: «Jeltoqsan oqighasy - búl Gorbachevting jibergen ýlken qateligi». Naqtylap aitsam, Qazaqstangha Kolbindi birinshi hatshylyqqa jiberuining ózi aghat qadam edi, sebebi ol respublikany bilmeydi. Qazaq Res­publikasy - Resey men Ukrainadan keyingi ýlken respublika. Qay jaghynan alsanyz da. Territoriyasy da óte ýlken. Ony basqaru ýshin ýlken talant, ýlken bilim kerek. Al Kolbinning onday qabileti joq, tek maqtanghandy jaqsy kóretin, júmys qabileti de túraqsyz adam. Aytugha ynghaysyz, biraq bir baqytsyz adam edi. Bir qyzyn Tbilisiyde óltirip ketipti, sol qyzdan bir bala qalghan eken. Sol bala osynda 11 jasynda auyrdy. Kýnde júmysqa kózderi qyp-qyzyl bolyp, «Týnimen úiyqtamadym, nemeremdi kóterip jýrdim», - dep keletin. Nemeresi osy Almatyda qaytys boldy, ortalyq beyitke qoyyldy.

- Ol kisi keyin Mәskeuge ketti ghoy?

- Gorbachev qútqaryp aldy ghoy. Halyqtyq baqylau komiytetine bastyq qylyp qoydy. Sol jerde jýrgende 1991 jyly qaytys boldy.

- 1986 jyldan beri, 24 jyl boyy ótkenge kóz jýgirtip, saraladynyz. 25 jyldyng biyiginen Qonaevqa kózqarasynyz basqasha, Jeltoqsandy basqasha baghalap otyrsyz. Tura sol 1986 jyly siz naghyz internasional patriottardyng biri boldynyz. Sol jýiede ósip, qalyptastynyz. Mening oiymsha, sizding basqasha oilauynyz da mýmkin emes edi. Studentterding «Qazaqstan qazaqtargha ghana» degenin dúrys degen joqsyz. Qayta Kenes ókimetin, kommunistik partiyany saqtap qalugha barynyzdy saldynyz. Siz osyny moyyndaysyz ba?

- Joq, birinshi Qonaevqa kózqarasynyz ózgerdi degeniniz dúrys emes. Qonaev jóninde pikirim eshuaqytta ózgergen joq. 1986-87 jyldary, qay jyly bolsyn, «Qonaev býldirdi» dep eshuaqytta aitqanym joq. Esh jerde, eshqanday gazetke.

- Qonaevtyng ainalasyndaghylar dep te eshtene aitqan joqsyz ba?

- Joq.

- Búrynghy biylik kezinde dep te aitqan joqsyz ghoy?

- Aytqanda qalay?! Talay jerde sóiledik qoy.

- 1987 jyly kóktemde ýlken plenum boldy. Sonda Qonaevtyn, ol kisining ainalasyndaghylardyng kinәsi aityldy. Bekejanov, Asqarov sottaldy, «Ontýstikting adamdary jikshildikke berildi, oqugha tek Shymkentten, Jambyldan, Almatydan alyndy» dedi. «Izves­tiya­­gha» shyqqan «Shyrmauyq» degen maqalany bilesiz. Eng sonynda, agha-au, qazaq týgel últshyl bop shyqtyq qoy. Men sol kezding studentimin. IYdeologiya hatshysy retinde qazaq jastarynyng narazylyghyn «mahrovyy nasionalizm» dep bagha bergender ishinde jýrdiniz emes pe?

- Jýrdim. Ol tapsyrmany men sizge aitayyn. Jeltoqsannyng 17-si kýni týnde Sayasy aghartu ýiinde ýlken aktiv boldy. Sol jinalystyng aldynda Mәskeuden kóp adamdar keldi. Eliysev, Soroka, Bobkov keldi. Bobkov onbaghan adam bop shyqty ghoy.

Kolbin kabiynetine jinap, maghan: «Sen sóileysin», - dep tapsyrma ber­di. Men: «Nege men sóileymin? Búl - qalada bolyp jatqan jaghday. Qalanyn, oblystyng birinshi hatshysy bar», - dedim. Sodan OK adamdary: «Tek sizding sóileuiniz kerek», - dedi. Sosyn diktovka jasady. «Mahrovyi» dep aityp otyrsyng ghoy. Sol «mahrovyy nasionalizm» degendi shygharghan Mәskeuden kelgen Evgeniy Zotovich Razumov, SOKP OK úiymdyq-par­tiyalyq júmys mәseleleri jónin­degi bólim mengerushisining birinshi orynbasary. Men: «Aytpaymyn», - dep edim, «Siz kommunissiz ghoy, biz siz­di mindetteymiz», - dedi. Sodan jina­lysqa bardyq, «proyavleniya mahrovogo nasionalizma» degen sózdi maghan diktovkamen aittyrghan - sol kisi.

- Jastardy qoldamaghanynyz ghoy. Qol­dasanyz, siz júmystan ketesiz, әit­pese sottalyp ketesiz. Solay emes pe?

- Búl jerde, shynyn aitqanda, biz óte qiyn jaghdayda boldyq.

- Búl ne nәrse, qay jaghynda bolu kerek ekenin sizder ózderiniz de týsinbey qaldynyzdar ghoy?

- Qay jaghynda bolghanda, «Alangha nashaqorlar, maskýnemder, terroriys­ter keldi», - dep kýnbe-kýn soghyp jatty ghoy.

- IYdeologiya jónindegi hatshy ediniz, búryn MQK-ni basqardynyz. Olay aitylghanymen, shynayy jaghdaydan habardar bolghan shygharsyz?

- Mәskeuden kelgen Kolbin bastaghan top ózderi komissiya, shtab qúrdy, Nazarbaev ekeumizdi shaqyrghan joq. Olargha bәrin kýnbe-kýn, saghat sayyn bayandap otyrdy ghoy, al biz bәrinen beyhabar boldyq. Bizde kadr­lar nashar boldy. Bәri Mәskeuden keldi. Ekinshi hatshy Miroshhiyn, ýshinshi hatshy men bolatynmyn. Milisiyanyng bәri Miroshhinning qolynda.

Men búl jerde aqtalayyn dep otyrghanym joq. Sol Jeltoqsan oqighasy kezinde qyp-qyzyl qan qylyp Halyq әrtisi Ázerbayjan Mәmbetovti «Alanda aiqaylaghan - osy, jastardyng úiymdastyrushysy» dep alyp keldi. Shoshyp kettim. «Búl - Halyq әrtisi, Qazaq SSR Jogharghy Kenesining deputaty Mәmbetov qoy, halyqtyng daryndy úldaryn qyryp-joysaq, ne bolady? Dereu dәrigerge aparyndar, sosyn ýiine jiberinder», - dedim. Múny estigen Kolbin meni shaqyryp alyp: «Naghyz últshyldy jibere saldynyz» dep shýilikti. Men: «Ol kisi - halqymyzdyng qúrmetti adamy, Halyq әrtisi, partiya mýshesi, deputat» - dedim. Sózge kelisip, «Biz sizben istese almaytyn shygharmyz», - dedim. Búl 17 jeltoqsanda bolghan jaghday.

Aktiv ótip jatyr. Bir uaqytta «300 adam Abay danghyly boyy­­­men jolyndaghy orys balabaq­sha­laryndaghy balalardy bauyzdap kele jatyr» degen habar jetti. Kolbinning zәresi úshyp, qorqyp ketti. Men: «Olay boluy mýmkin emes, búl - dezinformasiya» - dedim. Sodan barlyq oqu oryndaryna habar berip, ertenine 18-i kýni eshkim alangha shyqpasyn dedik. Biraq bizdi tyndamady.  18 jeltoqsan kýni taghy shyqty. Alangha shyqqan jastardyng ókilderin Miroshnik ekeumiz qabyldadyq. Sherushiler atynan jeti adam keldi, ishterinde elulerdegi er adam boldy. Talaptary - «Kolbin qazaq halqynan keshirim súrasyn da, Uliyanovskige úshyp ketsin» deydi. «Olay bolmaydy, keshe plenumda Kolbin saylandy, eshkim qarsy dauys bergen joq, birauyzdan saylanghandyqtan, «ket» dep aita almaymyz, partiya tәrtibi solay. Eger istey almay jatsa, qaytadan plenum jasap, alyp tastaugha bolady» dedik. Biz joghary jaqtyng «Jas­tar tarqamasa, armiyany shaqyryp, qaru qoldanamyz» dep jatqanyn da aittyq. Sosyn әlgi kisi «Kolbin ketpeytin bolsa, saghat altyda bәrimiz ketemiz» dedi. Aytqanynday saghat altyda jas­tar taray bastady. Soghan qaraghanda, basqaryp otyrghan adam bolghan siyaqty. Biraq biz basqaryp otyrghan adamnyng kim ekenin taba almadyq.

- 18 jeltoqsanda jastar ózi tarqaghan joq, alannan milisiya, jasaqshylar rezinke doyyr, saper kýrekterimen úryp, múzday su shashyp, BTR-men qualady emes pe? Al siz ózderi ketti deysiz. Myltyqpen atpaghanymen, basqa qaru qoldandy ghoy. Onymen qoymay, avtomashinalargha tiyep, aidalagha jayau-jalpy, jalanash kýilerinde tastap ketken joq pa?

- Men óz kórgenimdi aityp otyrmyn. Bobkov keyin «Eger armiyany shaqyryp, myltyq qoldanghanda naghyz qandy jeksenbi bolatyn edi. Halyq qynaday qyrylatyn edi» dep jazdy ghoy.

Lobov armiyany qoldanugha qarsy boldy. Al sizding aityp otyrghanynyz, milisiya men kursanttar. Odan basqa armiya bar ghoy. Armiyagha atu turaly búiryq berilmegendikten, men ýlken qantógis, kóp qúrban bolghan joq dep esepteymin. Avtobuspen alyp ketip qala shetine apardy dep otyrsyz. Solardyng tizimi bar ma, qayda oqityn balalar? Tizimderi, aty-jónderi kimde bar?

- Múhtar Shahanov qúrghan komissiyada bar. Jeltoqsan kóterilisi shyndyghyn ashugha alghash talpynys jasaghan, tekseru jýrgizgen - osy komissiya. Jeltoqsan oqighasy kezinde 168 adam mert bolypty. Onyng 13-i ghana jazalaushylar jaghynan, qalghan 155 adam - beybit sheruge shyqqan jazyqsyz jastar kórinedi.

- Olay bolsa, mert bolghan jastardyng tizimin nege bermeysinder? Múhtar nege bermeydi sony baspasózge?

- Ol kezde KGB jaqsy júmys istepti. Ólgenderdi 3-4 kýn mәiithanada saqtaghan da, sosyn basqa jaghdayda ólgen, tikeley Jeltoqsan oqighasyna qatysy joq dep jataqhanasynan shygharghan. Al tura sol kýnderi jaraqat alyp, sonyng saldarynan keyin kóz júmghandary qanshama! Uaqytynda ashylmaghannan keyin kóbi jabuly kýiinde qaldy ghoy. Sol kezdegi biylik keybireuining ata-analaryna aqsha berip, jaghdayyn jasap, «aytpaymyz» degen kelisimin aldy. 18-20 jeltoqsanda Almaty manyndaghy zirattargha kim ekenderi anyqtalmaghan 58 adam kómilgen.

- Sizderge búl derekti kim berip otyr?

- Jeltoqsandy zerttegen komissiya berip otyr.

- Al mening búghan kýmәnim bar. Eger solay bolghan bolsa, әlbette, ashu kerek.

Bobkovtyng aituynsha, ýsh adam qaza tapqan. Al komissiya derekterin jana siz aityp otyrsyz. Sonshama adam kóz júmghan bolsa, ata-anasy olardyng basynda ziyarat etip túrmay ma?

Esh nәrseni jasyryp, bolmasa ózimdi qorghap otyrghanym joq. Kemshilik bolghanyn moyyndaymyn. QazMU-degi kezdesude QazMU-ding múghalimi Kәrishal Asanov Jeltoqsan oqighasyna meni kinәlady. «Barlyghyna kinәli - Kamaliydenov. Jastardyng tәrtip búzghanyna osy kinәli» dedi. Sonda Ómirbek Joldasbekov: «Ne aityp túrsyn?» - dep ony tyiyp tastady.

- Halyq arasynda «Shahanov komissiyasy» dep atap ketken, Jeltoqsan kóterilisin zerttegen, teksergen memlekettik komissiya qorytyndysynda 37 adamdy osy kóterilis ýshin jauapty, yaghny aiypty dep tanyghan. Gorbachev, Solomensev, Kolbinder qatarynda sizding de aty-jóniniz bar. Kóterilisten keyin studentterding qudalanuyna, júmysshy jastardyng júmystan shygharyluyna da osy 37 adam aiypty deydi. Búghan ne dep jauap beresiz?

- Árbir jasty jazalap, oqudan, jú­mystan shygharghan men emespin. Olardyng isi obkomda, qalalyq komiytet­te sheshildi. 1988 jyldan bas­tap Jeltoqsangha kózqaras ózgere bas­tady. Kitabymda bәrin jazdym. Kitabym shyqpay 4 jyl 4 ay jatty, shyghartpady. Gharifolla Ánes degen azamat shygharugha qorqyp, bas tartty. Ózi aityp qaldy, shyn ba, ótirik pe: «Eger Kamaliydenovting kitabyn shygharsan, týrmege otyrasyn», - dep aitty deydi. Kitabymda biraz syrym­dy ashtym. SOKP Ortalyq komiytetine shaqyryp, «Qonaev ornyna siz bolasyz» dep Mәskeuden әngimeden ótken adammyn. Ony da jazdym.

- Birinshi hatshylyqqa ýmitkerding bireui siz boldynyz emes pe?

- IYә, ýmitkerding bireui men, al Mәskeuden әngimeden ótken jalghyz men ghana.

- Solay ma?

- Ýmitker - tórteumiz: Áuelbekov, Nazarbaev, Kamaliydenov, Múqashev. Osy tizim Razumovskiy ýstelinde jatyr deydi...

- Búl qay kezdegi әngime?

- Shilde aiynda bәrimiz deputat­pyz. Miroshhiyn, Nazarbaev jәne men. Sessiyada otyrmyz, bir uaqytta bir ofiyser keldi. «Sizderdi Gor­bachev shaqyrtyp jatyr» dedi. Bizdi sessiyadan alyp ketti. Na­zarbaev, Miroshhiyn, men - ýsheumiz bardyq. Gorbachevting qabyldauynda adam kóp eken. Obkomnyn, OK-ting birinshi hatshylary jýr. Sóilesip túrmyz. Bir uaqytta bir iri kisi kelip: «Sәlemetsizder me, men Kolbinmin, Uliyanov obkomynyng birinshi hatshysymyn», - dedi. Oiymyzda eshtene joq, amandasyp túra berdik. Ol ketip qaldy. Bir uaqytta qabyldau bólmesindegi jigitke radiodan: «Kazahov v konse», - dedi. Barlyghy kirip-shyghyp jatyr. Bizdi eng sonynan qabyldaymyn degeni ghoy. 30 adamday boldy, solardyng bәrining artynan qabyldady. Sosyn sol jerde ýsheumiz kelistik. Miroshhinge: «Siz Qonaevtyng tikeley orynbasarysyz, siz bastap jaghdaydy aitasyz», - dedik. «Núrsúltan Ábishúly, siz Sov­min tóraghasysyz, siz jalghastyrasyz, sosyn men aitam», - dedim. Sosyn kirdik, tórteumiz otyrmyz. Sosyn keliskendey, «Jaghday qalay?» dep súraghanda Miroshhin bastady. Sózi kóp adam edi, taqyryptan auytqyp, basqa nәrselerdi aita bas­­ta­dy. Men oghan: «Kóp sozbay jaghdaydy bayandasanshy» dedim. Sol kezde Núrsúltan Ábishúly ornynan atyp túryp: «Mihail Sergeevich, Qonaevpen istesu mýmkin emes, men obkomgha keteyin» dedi. Núrsúltannyng aitqany shyndyq edi. Qonaev sol kezden bizge senbestik tanyta bastaghan. Bizdi jamandap, qúlaghyna sybyrlaghandar da kóp bolghan shyghar. Gorbachev bizge Dimash Ahmetúlynyng ózinde bolghanyn, «Taghy bir milliard astyq bereyin, sosyn zeynetke ketem» degenin jetkizdi. Keyin oilap otyrsam, Gorbachev sol kezde bizdi beker shaqyrmaghan siyaqty. Kolbindi kórsin dep shaqyrghan bolu kerek. Demek, Kolbindi Qazaqstangha jiberudi sol kezden oilastyrghan bolu kerek.

Biraq meni Kremlide jeke qabyldap, «Dimash Ahmetúlynyng ornyna saylayyq» dep úsynys jasaghany da ras. Biraq men «densaulyghym kel­meydi» dep bas tarttym. Bala kezimde ostiyemiyelitpen auyryp, ýsh operasiyany bas­tan ótkerdim. Ayaghymdy kesip tas­tay jazdaghan. «Erteng sizdi Razumovskiy shaqyrady, әngimelesedi» dedi. Bardym, sóilestik. Qabyldauynda eki saghat otyrdym. Súraqtar qoydy, biraq eshqanday úsynys bolghan joq. Sosyn men quanyp, auylgha qayttym. Mәskeude súraghanda «Qonaev ornyna jalghyz layyq adam - Nazarbaev» dedim.

- Gorbachevting shaqyruynyng syry - sizderdi Kolbinmen tanystyryp әri onymen salystyrghan ghoy. Ysylghan sayasatkerlerding birisiz, tәjiriybeli partiya, kenes qyzmetkerisiz. Kolbinmen tanysqannan keyin siz jaghdaydy týsinip, basshylyqty bermeytinin bilip, úsynystan bas tartqan siyaqtysyz...

- Men ol kezde olay oilagham joq. Óz qabilet-qarymymdy bilgendikten bas tarttym. Al Gorbachevpen búrynnan tanyspyz. Qazaqstannyng 60 jyldyghyn toylaghanda barlyq birinshi hatshylar keldi ghoy. Sonda ekeumiz qatar otyrdyq. Ol kisi maghan: «Zaqash, mening komsomoldan bastaghanymdy bilesing be?» - dep súrady. Men: «IYә, bilem», dedim. Selinogradtaghy jinalysta da birge boldyq. Ol kezde Qonaevtyng ornynan ýmitker tórt adam: Áuelbekov, Nazarbaev, Múqashev jәne men boldym.

- №1 ýmitker Áuelbekov, siz №2 ýmitker boldynyz ghoy. Mәskeude «jalghyz ýmitker - Nazarbaev» degendi sayasatker retinde aittynyz ba?

- IYә, sayasatker retinde aittym. Shynymdy aitayyn, men eshuaqytta Qonaevtyng ornyna birinshi hatshy bolsam dep oilaghan emespin. Alla taghala bar, bәrin kórip túr ghoy. Men Núrsúltandy komsomoldan bilemin. Qabilet-qarymyn da moyyndaymyn.

- Ózinizge talay jәrdemi tiygen Múqashevty Qonaev ornyna layyq dep nege aitpadynyz?

- Mening prinsiypim bólek. Al bireuge jaqsylyq jasau - basqa mәsele. Sәkendi jaqsy bilem. Myqty azamat. Biraq qabilet-qarymy birinshi bolugha jetinkiremeydi. Birinshiden, tehnikum bitirgen. Joghary bilimi joq. Áuelbekovti aitpaghanym, ol kisi, sóz joq, qazaqtyng aituly azamaty. Biraq ol kisining minezi tym qyzba bolatyn. Al birinshi basshy óte kenpeyil boluy kerek.

Diymekennen súraghanda ol kisi: «Qazaqstanda mening ornyma layyq adam joq» dep aitty deydi.

- Al ol kisi kitabynda «Mәskeu kimdi qoyatyny jayly menimen aqyldaspady» dep jazypty.

- Kitabymda bir әngime aitylady. Sol jayly aita keteyin. Óitkeni keyin osy biraz әngime boluy mýmkin. 17 jeltoqsanda Dimash Ahmetúlyn burogha shaqyrdyq. Kolbin aitty: «Alangha jastardyng aldyna shyghyp sóilep, jastardy toqtatynyz», - dedi. Sonda Diymeken: «Eto nevozmojno», - dedi.

- Al Qonaev kitabynda: «Kolbin shaqyryp alyp, alangha shygharmaghannan keyin eki saghat otyryp, ýiime qayttym» deydi...

- Men kórgenimdi aityp otyrmyn. Ol jerde menen de basqa adamdar: Nazarbaev, Múqashev, Mendibaev boldy, olar da estidi.

Negizi, Diymekenning shyqpaghany da jón boldy. Nazarbaev, Múqashev, men - ýsheumiz shyghyp, talay sóiledik. Biraq jastar tyndamady. «Qaytyndar, tonyp túrmandar», - dedik.

- «Kýsh qoldanamyz» dep qorqytu da boldy ghoy. «Arty jaqsy bolmaydy» dedinizder...

- Olay aitqanymyz ras. Sebebi joghary jaq armiya jiberemiz dedi ghoy. Al armiya kelse, jastardy qyryp tastaytyn edi. Ortalyq komiytetti qorghau qajet boldy. Ayttym ghoy, sherushiler atynan kelgen elulerdegi adam: «Biz saghat altyda ketemiz» dedi. Soghan qaraghanda úiymdastyrushy bar.

- Osy әngimeni KGB kóp aitady. Soghan qaraghanda, sizderde qúpiya mәlimet bar siyaqty.

- Olay deytinimiz - týnde jataqhanalargha eki aq «Volgamen» adamdar barghan deydi. Ózim ony kórgenim joq. Biraq solay dep aitqandar boldy. Qansha izdegenmen, KGB kóterilis úiymdastyrushylaryn taba almady.

- Alanda 17-si kýni keshke tonyp túrghan jastargha mashinamen araq aparghan kimder?

- Bilmeymin. Men ózim kórgen joqpyn. Biraq tonyp túrghan jastargha avtodýken kelip, araq ýlestirip, ishkizdi deydi. Kolbinning qylmysy - obkom basshylaryn shaqyryp alyp, «әr audannan eki myng adamnan shygharasyndar», - dedi. Qoldaryna jinishke temir berdi. Búl - naghyz qylmys. Segiz audannan bir týnde 16 myng jasaqshy shyqty.

- Múny jýzege asyrghandar ishinde Mendibaev ta boldy ghoy?

- Mendibaev - Kolbin búiryghyn oryndaushy. Qalalyq komiytet hatshysy Shuliko da solay. Múny men sonynan bildim. Nazarbaevtyng bilgen-bilmegenin bilmeymin. Qazir siz maghan senbey qoyynyz mýmkin. Biraq biz jastargha «tәrtipti bolyndar», «jaqsy bolyndar» degennen basqa әngime aitqan joqpyz.

- Sol kezde bir top qazaq ziyalylary «Nam goriko» degen atpen jastardy qaralap ashyq hat jazdy. Búl hatqa qazaq halqynyng betke ústar azamattary A. Áshimov, E.Serkebaev, H.Bekhojiyn, Gh.Qayyrbekovter qol qoyghan. Osy hatty iydeologiya hatshysy retinde úiymdastyrghan siz ghoy. Óitkeni qol qoyghandardyng kóbi, mysaly Aseken, «ashyq hatqa men qol qoyghan joqpyn» deydi.

- Mening búl hatqa qatysym joq dey almaymyn. Asekeng dúrys aitatyn bolar. Jeltoqsan oqighasyn bir adam týgel bilui mýmkin emes... Jastar alangha shyghatyn 17 jel­toqsan kýni men tórtinshi bólimdi jinap alyp, jinalys ótkizip jatqam. Terezege qarasam, alanda bir kolonna kele jatyr. Saghat 9 jarym kezi. 4-5 jigitti júmsap, «ne bolyp jatqanyn bilip kelinder» dedim. Sosyn Kolbinge telefon soqtym. Alangha kelip jatqandardyng keshegi plenum sheshimine narazy jastar ekenin jetkizdim. Kolbin barlyq buro mýshelerin mening kabiynetime jinady. Alandaghy jinalghandardy bәri kórdi. Biz jinalys jasap jatqanda sherushilerding taghy bir toby kelip qosyldy. Týske qaray alang adamgha tola bastady. Men Kolbinge: «Mýmkin, Qonaevpen aqyldasarmyz» dedim. Miroshnik Diymekene telefon soqty. Ol kisi «men demalystamyn» dep, keluge qúlqy joghyn bayqatty. Týske deyin alangha, sherushiler aldyna shyqqan joqpyz. Kolbin telefonmen Qonaevpen sóilesti. Sosyn Diymekeng keldi. Óte auyr әngime boldy. Kolbiyn: «Dimash Ahmetúly, burodaghy qazaq joldastarmen birge alangha shyghyp, jastardy toqtata alasyz ba?» - dedi. Diymekenning kelisim bermegenin jogharyda aittym. Osy jerde Qonaevtyng namysyna tiyetindey auyr sózder aityldy. Buroda eki saghat otyrdy. Sol kezde soghan tosqauyl bola almaghanym ýshin Diymekenning aldynda ózimdi әli kýnge kinәli sezinemin.

- Kez kelgen adamda kemshilik bolady. Qonaevtyng da kemshilikteri bolghan shyghar. Mәselen, alangha jastar aldyna shyghyp basu aitudan bas tartty dep otyrsyz...

- Biraq onyng bәrin qazbalaudyng qajeti joq shyghar dep oilaymyn. Mysaly, Oljas «Sol kezde meni ýy qamaqta ústady, alangha jibermedi» deydi. Ol da ótirik. Men ózim kuә bolghan jayttardy aityp otyrmyn.

- Jeltoqsan oqighasynda qateliginiz bolghanyn moyyndaysyz ghoy. Jastar aldynda keshirim súraghynyz kele me?

- Keshirim súrau ýshin qateligimdi kórsetu kerek. Balalargha obal jasagha­nymyz ras. Biraq men eshkimdi atugha, júmystan shygharugha, qudalaugha búi­ryq bergenim joq. Mysaly, «Ómirbek Joldasbekovti tekseruge 86 komissiya jiberdi» deydi. Men birde-bir komissiya jibergen joqpyn. Ómirbekke jamandyq jasaghan adam emespin.

- Sol kezde «Shyrmauyq» degen maqaladan keyin ontýstikten kelgenderdi qudalau bastaldy. Býkil joghary oqu oryndaryndaghy ontýstikten shyqqan basshylardy júmystan shyghardy. Mening inim 1986 jyly QazMU-ge tapsyrghan. Kileng «beske» bitirgen inim emtihandardyng birinen «tórt» alyp, appelyasiyagha berdi. Ontýstikten bolghany ýshin filologiya fakulitetining dekany Túrsynbek Kәkishev konkurstan qúlatyp jiberdi...

- Qazaq halqynyng jýzge, rugha bólinui - ýlken tragediya. Jaqynda Batysqa baryp qayttym. Bәri ózin tanystyrghanda aldymen әngimeni rudan bastaydy. Komsomolda bolghanymda býkil respublikany aralap shyqtym. Sonda keybireuler ruymdy súraytyn. Ol kezde ruymyzdy aitugha úyalatynbyz. «Mahambet pen Isataydyng úrpaghymyn» deytinmin.

Atyraudaghy Tasmaghambetov saldyrghan meshitke qazaqtar kire almaydy. Óitkeni, ol meshitti vahhabitter jaylap alghan. Bir bala vahhabitke ótse, 1000 dollar beredi eken. Soghan 17 milliard aqsha bólip otyr.

- Ýlken sayasatker retinde siz Qazaqstandaghy eki qauipti atap kórsetip otyrsyz. Biri - rugha, jýzge bólinu. Ekinshisi dinge qatysty. Solay ghoy?

- Ýshinshi qaupim taghy bar. Ol - jemqorlyq.

- Sizderding kezderinizde jemqorlyq bolghan joq pa?

- Boldy. 50 som para alghan basshy alty jylgha sottalyp ketti. Al qazir parany milliondap beretin boldy ghoy. Jaqynda Resey Preziydenti Medve­dev halqyna joldau jasady. Para bergennen de, para alghannan da para qúnyn 100 ese qyp óndirip alatynyn aitty. Mening zeynetke shyqqanyma 20 jyl boldy, 20 jyl boyy jayau jýrmin. Oghan esh namystanbaymyn. Qyzmet istep jýrgenimde 933 som jalaqy alatynmyn, Qonaev 700 som alatyn. Sonda Qonaevtan kóp alam dep úyalatyn edim.

Halyqtar dostyghyna da mәn beruimiz kerek. Biz Qazaqstannan orys halqyn quyp tastay almaymyz. Internasional otbasylar bar. Biz kezinde basqa últqa ýilengenderdi qolpashtap, kórsetkish, payyz qua bastaghanbyz. Ony, әiteuir, toqtattyq. Men qazir qarapayym halyq arasynda: qoghamdyq kólikte, dýkende kóp jýrem. Sonda bayqaghanym, orys halqy arasynda narazylyq bary bayqalady. Qazaqtar olarmen sәl nәrsege úrsysa qalsa boldy: «Únamasa, Reseyine ket», - dep shyghady. Olay dep aitugha bolmaydy. Últaralyq qatynasta birjaqtylyqqa jol bermeu kerek.

- Internasionalizm, halyqtar dostyghy jayly aityp otyrsyz. Internasionalist bolamyz dep, aqyr sony qazaq orystanyp ketti. Sebebi negizgi biylik orystyng qolynda bolghandyqtan, orystanbauymyz mýmkin emes edi. Biraq ózbekter, tәjikter, Baltyq jaghalauy elderi orystanudan aman qaldy. Elimizdi orystanudan saqtap qala almaghan sizderding kemshilikteriniz ekenin moyyndaysyz ba?

- Tәuelsiz el bolghanymyzgha 20 jyl boldy ghoy, nege toqtatpaymyz? Ol kezde orystansaq, respublikamyzda qazaq halqynyng sany az boldy. Qazaq 36-aq payyz boldy.

- Tura sol 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde Almatyda jalghyz qazaq mektebi, jalghyz qazaq balabaqshasy bary belgili boldy. Qazaq mektebi men qazaq balabaqshasynyng sanyn nege kóbeytpedinizder? Kerisinshe, qazaqtardy orystandyrugha kýsh saldynyzdar...

- Biz kinәli emespiz dey almaymyn. Biraq qazaq ýshin eshtene jasamadyq ta dey almaymyn. Oblystardan ózim úiytqy bolyp pedinstituttar ashtym. Jeltoqsan oqighasynan keyin Qyzdar pedagogikalyq institutyn jabamyz degende, japqyzbay alyp qaldym.

- Sizding qyzmetinizdi Jeltoqsan oqighasyna deyin, Jeltoqsannan keyin dep ekige bólip qarastyrghan jón siyaqty. Jeltoqsangha deyin partiya búiryghyn mýltiksiz oryndaytyn naghyz kommunist bolsanyz, Jeltoqsan oqighasynan keyin ózgerip, últqa býireginiz búra bastaghanday... Kolbinmen oblystardy, QyzPIY-di japqyzbaymyn dep kýreskeninizdi aityp otyrsyz.

- Jeltoqsandaghy jaghday ortalyqtyng respublikamen sanaspauy saldarynan oryn aldy. Sondyqtan ortalyq sheshimine narazy jastar kóterildi. Jalpy, respublikamyzda qazaqtardan basqa eshkim qalmau kerek degen de dúrys emes. Elimizge myqty iydeologiya kerek. Ayta bersem, meni qinap, tolghandyryp jýrgen mәseleler kóp.

- Ótken ómirinizde ókinetin jayttar kóp pe?

- Kenes ókimetin qúlatu dúrys bolmady. Soghan ókinemin. Búryn Kenes ókimeti kezinde qanday bay edik. Qazir kýnin kóre almay otyrghan otbasylar bar. IYә, moyyndaymyn, ol kezde totalitarizm boldy. Biraq memleketti qúlatpay, qayta minimizdi týzeu kerek edi. Demokratiyany engizu kerek edi. Qazir «Gorbachev SRU agenti bolghan, shetel KSRO-ny qúlatu ýshin әdeyi jibergen» dep jazyp jatyr ghoy...

- Ekinshi ókinishiniz?

- Ekinshi ókinishim jeke basyma qatysty. Jalghyz úlym Artur Marselide konsul bop jýrgen kezinde balkonnan qúlap mert boldy. Balamdy sol shetelde jýrgeninde KGB-gha shaqyrypty. Men kelispegennen keyin shaqyrudan bas tartqan. «Sol sheshimim dúrys bolmady-au» dep ókinemin. Óitkeni KGB-gha ketip qalghanda qayghyly jaghdaygha úshyramas pa edi...

- Bәrimiz de pendemiz. Bir kýni Alla taghalanyng aldynda istegen isterimiz ýshin jauap bererimiz haq. Bәrin kórip-bilushi Alla taghala súraqqa alghanda ne dep jauap berer ediniz?

- Eseygennen bastap Allanyng haq ekenin úghynyp, Allagha syiyna bas­tadym. Eshuaqytta Qúdaygha qarsy saya­sat jýrgizgen emespin. Ár adamnyng Allagha degen senimi óz ishinde. «Kemshilikterim, aghat qadamdarym bolsa, Alla taghala keshire gór» der edim.

Súhbattasqan

Jarylqap Qalybay,

№12 «Júldyzdar otbasy ANYZ ADAM» jurnaly