Qazaq tiline airyqsha yqylaspen qarap, zerdeli zertteuler jasap jýrgen týrik ghalymdarynyng biri – Oghyz Doghan. Songhy kezderi, qazaqstandyq jәne sheteldik sayttarda, әleumettik jelilerde qazaq tilin qorghaugha qatysty belsendi pikirimen tanylyp jýrgen azamatpen súhbattasudyng orayy tughan edi. Nazarlarynyzgha qazaq tilining janashyrynan alghan súhbatymyzdy úsynamyz.  

 ‒  Siz qazaq tilin zerttep jýrsiz jәne qazaq tili turaly dissertasiya qorghadynyz. Qazaq tilin iygerudi qalay bastadynyz?

– Qazaq tili týrki tilderining ishindegi eng bay tilder qataryna jatady. Qazaqtar kóshpeli halyq bolghanymen, auyz әdebiyeti men anyz-әngime, jyr-dastandary atadan balagha auyzsha aitylyp, tildik qory erekshe damyghan. Árqashan da týrik jastaryna «ýirenuge tiyisti tilderding biri ‒ qazaq tili», ‒ dep aityp jýremin. Birinshiden, qazaq tilining sózdik qory óte bay, ekinshiden kez kelgen oidy, emosiyany, sezimdi jetkizuge óte tiyimdi. Mysaly, týrik tilinde qazirgi shaqta aitylatyn «ior» jәne «makomekte»  syndy eki sóz ghana bar. Al qazaq tilinde «jatyr», «túr», «jýr», «otyr» bolyp týrlene beredi. Sózderi de oqighagha baylanysty týrlenip, shygharmanyng maghynalyq jaghyn erekshe tolyqtyra týsedi. Meninshe, barsha týrki halyqtary qazaq tilin moyyndauy tiyis. Ózim Maghjan Júmabaevty ruhany kósem dep esepteymin. Ol kisining «Qazaq tili» degen ólenining sonynda:

«…Taralghan týrik balalaryn bauyryna,

Aq qolynmen tarta alarsyn, sen tilim…»  ‒ deydi. Maghjannyng búl óleni óz eli otarlanyp, óz basy tútqyngha týsken aqynnyng qazaq tilining bolashaghyna qarata aitqan sózi edi. Jan-jaqqa tarap ketken týrik balalaryn: «Aq qolynmen tarta alarsyn, sen tilim», – deydi. Sondyqtan keleshekte týrki halyqtarynyng basyn qosatyn qazaq tili ekenine kәmil senemin. Qazaq tili ótkir jәne qúdiretti. Mysaly, qazaq tilining on tomdyq týsindirme sózdigi bar. Múnday sózdik basqa eshqanday elde, halyqta joq. Keyde bәzbireuler qazaqty kemsitu ýshin «kóshpeli, qoy sonynda jýrgen el» dep aityp jatady. Biraq, qazaqtyng sózdik qoryna tereng boylasan, mýldem onday emes ekenine kózing jetedi.   Mektepte oqyp jýrgen kezimnen qazaq tilin zerttep bastadym. Keyinnen týrkologiya fakulitetinde oqyp, magistraturada qazaq, noghay jәne qyrym kóshpelilerining maqal-mәtelderin salystyru negizinde dissertasiya qorghadym. Sol kezde Qazaqstangha kelip, biraz til mamandary men zertteushilermen  kezdesip – el ishindegi maqal-mәtelderdi jinadym. Sonda qazaq tili týrki halyqtaryna ortaq til ekendigin kórdim. Qazaq maqal-mәtelderinin, danalyq sózderining qúdirettiligine kuә boldym. Magistraturany tәmamdaghan son, doktoranturalyq dissertasiyamdy da qazaq tilining fonetikasy turaly jazyp, qorghadym. Ana tilimizding tildik qorynyng óte bay ekenine tәnti boldyq. Týrkiyada bizden búryn qazaq tilining fonetikasyn eshkim zerttemegen eken. Alghashqylardyng biri bolyp zertteudi qolgha aldym. Zertteuge alty jylymdy arnap, qazaqstandyq arhivterde jatqan mol múraghattardy qotaryp, doktorlyq  dissertasiyamdy dayyndadym. Sodan filologiya ghylymdarynyng doktory atanyp, qazaq tili turaly kitaptar jazdym. Ol enbekterimde qazaq tilining jazbasha, auyzeki fonetikasynyng damuyn, әsirese noghay, qaraqalpaq tilderimen salystyra  jazugha kýsh júmsadym. Ahmet Baytúrsynúly dayyndaghan tóte jazu men býginge deyingi alfavitterdi tereninen zerttedim. Bir qyzyghy, bayyrghy kezde qazaq, qyrghyz, ózbek, tatar últtary sóileskende óz tilderimen sóilesti, al jazghanda shaghatay tilinde jazghan eken. Mysaly, Shyghys Qazaqstanda «shaqyryp jibershi» degende «sh» әrpin qatty dybystaydy. Osy sózdin  de aityluy men jazyluynda aiyrmashylyq bar. Búl bayyrghy týrki tilderinen qalghan ghadet. Qazaqtyng birinshi filology Ahmet Baytúrsynúly tóte jazudy qazaq tiline reformalap, ereje qúrastyryp, tildik erekshelikterin qalypqa keltirip,  qazaq fonetikasynyng negizin qalaghan. Ghalymnyng búl erejelerin Alash ziyalylary da maqúldap, sol erejemen jaza bastady. «Ayqap», «Qazaq» gazetteri de  osy jazu erejesimen shyghyp túrdy.

‒ Týrki halyqtarynyng ortaq tildik erekshelikteri búzylyp, ózara týsinisuden qala bastauyna qanday sebepter baryn zertteuden bayqaghan bolarsyz…

‒ Týrki halqtarynyng bir-birinen  ajyrap, tildik fonetikasynyng toqyraugha úshyrauyna basty sebep ‒ Patsha ýkimeti men orys bolishevikterining týrki halyqtaryn bólip jiberui boldy. Otarlaushylar týrkilerding ortaq tildik qoryn búzsa, olardy bir-birinen alystatyp, birliginen aiyryp  jiberuge bolatynyn bildi. Mysaly, qazaq, ózbek bir-birin sóileskende týsine beretin. Biraq otarshyldar olardy jazghanda týsinbeui kerek degen sayasy iydeologiyany qoldandy. Bolishevikterden keyin latyn әlipbii degen iydeya aityla bastady. Búl til ýirenuge onay, bәrine ortaq degen jeleu ghana edi. Degenmen týpki maqsaty týrki halyqtarynyng bayyrghy birligin taratyp jiberu boldy. Sebebi sol tústa týrkiler birigip ortaq tóte jazudy qoldanyp jatqan-dy. 1928 jylgha deyin Týrkiya tóte jazudy qoldanyp keldi. Tóte jazu arab әlipbii bolghanymen týrkiler birin-biri jazbashada oqyp, týsinuine onay bolatyn. Jazuy, әlipbii bir bolghasyn týrki halyqtary bir-birin týsine aldy. Bolishevikter latyn әlipbiyin engizip, týrkilerdi Týrkiyadan aiyrudy kózdedi. Sol kezde Mústafa Kemal Atatýrik  1928 jyly Týrkiyany latyn qarpine ótkizip, bolishevikterding týrki halyqtarynyng tilin bóluine mәdeniyetti týrde qarsy shyqty. Atatýrik orystardyng әlipby auystyruynyng týpki maqsaty ‒ birlikti bólu ekendigin bildi. Sonan song shovinist bolishivikterde «endi ne isteu kerek?» degen alandaushylyq bastaldy. Odan song olar kirillisa әrpin oilap tapty. Biraq olar ózderining ozbyr sayasatyn 1938 jyly Mústafa Kemal qaytys bolghan song ghana jýzege asyra bastady. Kenes otarynda qalghan barlyq týrik elderi kirillisagha ótti. Kirillisa auyzeki tilde birin-biri jaqsy týsingen týrki halyqtary ýshin jazbasha týsine almastay kýrdeli bolatyn jәne әlipbiydi qoldanuda jazu erejelerin, tanbalau týrlerin ózgertip jiberdi. Yaghni, týrki halyqtarynda ortaq kirill qarpi bolghanymen, jazylu erejeleri týrlishe formada tanbalana bastady. Qazirgi tanda kirill qarpimen sauat ashqan adamdar latyngha ótkisi kelmeydi. Biraq, biz qúldyq sanadan qútylu ýshin kirillisadan latyngha kóshuge tiyispiz. Qarap otyrsanyz, latyn da, kirillisa da bizdiki emes. Bizding jazu runa. Runagha ótu qazir mýmkin emes shyghar, biraq latyn әlipbiyine ótken týrki halyqtary kóp bolghandyqtan, sol әlipbiyge  ótip, birigudi oilau qajet.

‒ Qazaqstanda latyn әlipbiyine kóshu jýzege asyryla bastady. Biraq, keybir tól dybystarymyzdy tanbalau qiyndap, búl mәsele qyzu talqylanuda. Sizding de aitarynyz bar shyghar?

‒ Qazaq filologtaryna aitarym, jana әrip oilap tabudyng qajeti joq. Qosymsha retinde týrik tilderinen әripter alu kerek. Barlyghymyz bir memleket bolmaymyz, biraq birtútas týrki úiymy bola alamyz. Búl bizding taghdyrymyz. Tariyh, til, sayasat týbinde týrkilerdi biriguge mәjbýrleydi. Bir bolsaq әldeqayda kýshti bolarymyz sózsiz. Bizding kirill әripterin qoldanyp jýrgenimizge bir ghasyrday uaqyt boldy. Osyghan baylanysty qazaq tilining dybystalu әuezdiligi joghalyp bara jatyr. Mysaly, «n» «i» t.b. әripterining dybystaluyn aita almaytyn jastardyng qatary kóp. Al endi biz latyn әlipbiyine kóshsek, osynday týiitkilder bolmay ma? Rasynda da qazaqtyng kóp dybystary joghalyp, orys әuezinde sóileu etek alyp  bara jatqanyn jasyryp jabugha bolmaydy. Búl kirillisanyng әserinen dep bilemin. Qazaqstan búl bastamagha, tandauly til mamandaryn qatystyra otyryp, qoghamdyq taldaudan ótken  latyn әlipbiyin engizu qajet dep oilaymyn. Sizder qolda bar altynnyng qadirine jetpey jatqan shygharsyzdar. Qay jaghynan alyp qarasanyz da,  týrki әleminde qazaq tili kósh bastaydy dep senemin. Eger Qazaqstan latyn әrpin jaqsy iygerip, dúrys qalyptastyra bilse, basqa týrki tildes halyqtargha qazaq tilin ýirenu onay bolady.

‒ Terminderdi aghylshyn núsqasynda  tanbalaudy jón sanaytyndar jeterlik.Qanday joldy  tandaghanymyz jón?

‒ Týrkiya arabtardan, al Qazaqstan orystardan kóp sózdi alyp, qoldanyp jýr. Týrik filologtary ózge tilden engen sózderding maghynasyn saqtay otyryp, týrik tilindegi terminderdi qalyptastyrdy. Mysaly, «úshaq» degen sóz týrikterde de, qazaqtarda da «úshu» degen maghynany beredi. Onan búryn týrikter arabtardyng «toyr» (úshu) degen termiynin qoldanyp keldi. «Úshaq» sózi birinshi ret Týrkiyada qoldanyldy. Keyin qazaqtar qabyldady. Negizinen qazaq pen týrik tilining úqsastyghy óte kóp. Sondyqtan týrki tilderinde terminder qalyptastyru kerek. Osylay bizding sózderimiz ortaq bolady. Qazirgi tanda 70 payyz sózimiz ortaq. On ghasyrday ajyrap qalsaq ta, tilderimizding týpki maghynasy bir. Týrki birligining úiytqysy qazaq tili boluy qajet. Óitkeni terminderdi orys, arab, parsy sózderinen tazartyp, týrkilerge ortaq til qalyptastyrugha tek qazaq tilining qúdireti jetedi dep oilaymyn.

‒ Týrkiyanyng týrki elderin mәdeni, ruha­ni­ biriktiruge arnalghan baghdarlamalary bar ma?

‒ Shynymdy aitsam, sayasat jaghyna kóp qyzyqpaymyn. Qazaq elining tәuelsizdik alghanyna 26 jyl boldy. Endi Qazaqstan týrkilerge kósem boluy kerek. Óitkeni «Týrkiler kenesin» bastaghan  N.Nazarbaev bolatyn. Sodan bastap bizding Týrkiyadaghy ziyalylar, patriot jastardyng kóbi N. Nazarbaevty Elbasy, týrkilerding kósemi retinde kóredi. Týrki elderin biriktirude Qazaqstangha, qazaq tilining kýshtiligine senem. Ol ýshin qazaq qazaqty jaqsy kórip, ózderin basqalardan kem kórmey ensesin tik ústauy kerek. Sonda ghana qazaq týrki әlemine kóshbasshy bolady. Internette «Úly dalagha ashyq hat» degen maqalamdy jariyaladym. Onda bәrin ashyq jazdym. Týrkiyada arab tilinde habar taratatyn telearnalar bar. Arabtargha Týrkiyanyng sayasatyn nasihattaydy. Al nege qazaq tilinde telearna joq?! Reseyding qazaq tilinde habar taratatyn tele arnasy bar eken. Týrkiya nelikten qazaq, ózbek tilderinde habar taratatyn telearnalardy ashpaydy? Elding әleueti oghan jetedi. Mysaly, AQSh-tyn  «Azattyq radiosy» әlemning kóptegen tilinde habar taratady.

Týrkiyadaghy bauyrlarynyzdan kóp ýmittene beruding qajeti joq. Keruendi qazaqtar bastauy kerek. Elbasy N.Nazarbaevty qoldaymyn, mýmkindiginshe, týrki halyqtarynyng basyn qosugha tyrysyp jýr. Til jaghynan, mәdeniyet jaghynan biriguge qazaqtar týrtki bola alady dep senemin.

‒ Qazirgi tanda óziniz zerttep shyqqan noghay, qaraqalpaq  tilderining jaghdayy qalay?

‒ Reseyding qúramyndaghy týrki halyqtarynyng mәdeny jaghdayy óte nashar. Ótken jyly Astrahanigha, Daghystangha bardym. Shynymdy aitsam, janym ashydy, olar óz tilderin úmyta bastapty. Astrahani bayyrghy qazaqtyng jeri bolsa da, jergilikti qazaqtardyng kóbi bir auyz qazaqsha bilmeydi. Sonymen qatar Tatarstan, Bashqúrtstan avtonomiyalyq respublikalary týrki tilining tamyry bolghanyna qaramastan, qazirgiler óz tilderin úmyta bastaghan.

‒ Qazir nemen ainalysyp jýrsiz?

‒ Alashorda turaly kitap jazyp jatyrmyn. Búiyrsa, osy jyldyng aqyrynda jazyp bitiremin. Týrik tilinde jaryq kóredi. Óitkeni týrik jastary jәne halqy Alashorda turaly bilui tiyis. Búl sol kezdegi ziyaly qauymnyng ýlken qozghalysy bolghan. Atatýrikke de shabyt bergen Alashorda qozghalysy turaly Týrkiya bilui kerek jәne ony jazugha mindettimin dep bilem. Sol kezdegi «Ayqap», «Qazaq» gazetterin zerttep, ziyalylardyng týrki halqyn biriktiru iydeyasyn kitapqa týsirip jatyrmyn. Býkil Týrkiya qazaq tarihyn, tegin bilip, olardyng birigudi bir ghasyr búryn bastaghanyn bilsin deymin. Týrkiyadan shyghyp jatqan «Qazaq eli» degen jurnaldyng Qyrghyzstandaghy tilshisi bolyp qyzmet atqaramyn. Bishkekte túryp jatyrmyn.

‒ Ángimenizge rahmet.

Súhbattasqan Jәnibek Ghalym

Derekkózi: "Týrkistan" gazeti.