قازاق تىلىنە ايرىقشا ىقىلاسپەن قاراپ، زەردەلى زەرتتەۋلەر جاساپ جۇرگەن تۇرىك عالىمدارىنىڭ ءبىرى – وعىز دوعان. سوڭعى كەزدەرى، قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك سايتتاردا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاق ءتىلىن قورعاۋعا قاتىستى بەلسەندى پىكىرىمەن تانىلىپ جۇرگەن ازاماتپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى تۋعان ەدى. نازارلارىڭىزعا قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرىنان العان سۇحباتىمىزدى ۇسىنامىز.  

 ‒  ءسىز قازاق ءتىلىن زەرتتەپ ءجۇرسىز جانە قازاق ءتىلى تۋرالى ديسسەرتاتسيا قورعادىڭىز. قازاق ءتىلىن يگەرۋدى قالاي باستادىڭىز؟

– قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باي تىلدەر قاتارىنا جاتادى. قازاقتار كوشپەلى حالىق بولعانىمەن، اۋىز ادەبيەتى مەن اڭىز-اڭگىمە، جىر-داستاندارى اتادان بالاعا اۋىزشا ايتىلىپ، تىلدىك قورى ەرەكشە دامىعان. ارقاشان دا تۇرىك جاستارىنا «ۇيرەنۋگە ءتيىستى تىلدەردىڭ ءبىرى ‒ قازاق ءتىلى»، ‒ دەپ ايتىپ جۇرەمىن. بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى وتە باي، ەكىنشىدەن كەز كەلگەن ويدى، ەموتسيانى، سەزىمدى جەتكىزۋگە وتە ءتيىمدى. مىسالى، تۇرىك تىلىندە قازىرگى شاقتا ايتىلاتىن «يور» جانە «ماكومەكتە»  سىندى ەكى ءسوز عانا بار. ال قازاق تىلىندە «جاتىر»، «تۇر»، «ءجۇر»، «وتىر» بولىپ تۇرلەنە بەرەدى. سوزدەرى دە وقيعاعا بايلانىستى تۇرلەنىپ، شىعارمانىڭ ماعىنالىق جاعىن ەرەكشە تولىقتىرا تۇسەدى. مەنىڭشە، بارشا تۇركى حالىقتارى قازاق ءتىلىن مويىنداۋى ءتيىس. ءوزىم ماعجان جۇماباەۆتى رۋحاني كوسەم دەپ ەسەپتەيمىن. ول كىسىنىڭ «قازاق ءتىلى» دەگەن ولەڭىنىڭ سوڭىندا:

«…تارالعان تۇرىك بالالارىن باۋىرىڭا،

اق قولىڭمەن تارتا الارسىڭ، سەن ءتىلىم…»  ‒ دەيدى. ماعجاننىڭ بۇل ولەڭى ءوز ەلى وتارلانىپ، ءوز باسى تۇتقىنعا تۇسكەن اقىننىڭ قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا قاراتا ايتقان ءسوزى ەدى. جان-جاققا تاراپ كەتكەن تۇرىك بالالارىن: «اق قولىڭمەن تارتا الارسىڭ، سەن ءتىلىم»، – دەيدى. سوندىقتان كەلەشەكتە تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىن قازاق ءتىلى ەكەنىنە كامىل سەنەمىن. قازاق ءتىلى وتكىر جانە قۇدىرەتتى. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ ون تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگى بار. مۇنداي سوزدىك باسقا ەشقانداي ەلدە، حالىقتا جوق. كەيدە بازبىرەۋلەر قازاقتى كەمسىتۋ ءۇشىن «كوشپەلى، قوي سوڭىندا جۇرگەن ەل» دەپ ايتىپ جاتادى. بىراق، قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا تەرەڭ بويلاساڭ، مۇلدەم ونداي ەمەس ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى.   مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمنەن قازاق ءتىلىن زەرتتەپ باستادىم. كەيىننەن تۇركولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ، ماگيستراتۋرادا قازاق، نوعاي جانە قىرىم كوشپەلىلەرىنىڭ ماقال-ماتەلدەرىن سالىستىرۋ نەگىزىندە ديسسەرتاتسيا قورعادىم. سول كەزدە قازاقستانعا كەلىپ، ءبىراز ءتىل ماماندارى مەن زەرتتەۋشىلەرمەن  كەزدەسىپ – ەل ىشىندەگى ماقال-ماتەلدەردى جينادىم. سوندا قازاق ءتىلى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءتىل ەكەندىگىن كوردىم. قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ، دانالىق سوزدەرىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە كۋا بولدىم. ماگيستراتۋرانى تامامداعان سوڭ، دوكتورانتۋرالىق ديسسەرتاتسيامدى دا قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى تۋرالى جازىپ، قورعادىم. انا ءتىلىمىزدىڭ تىلدىك قورىنىڭ وتە باي ەكەنىنە ءتانتى بولدىق. تۇركيادا بىزدەن بۇرىن قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن ەشكىم زەرتتەمەگەن ەكەن. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زەرتتەۋدى قولعا الدىم. زەرتتەۋگە التى جىلىمدى ارناپ، قازاقستاندىق ارحيۆتەردە جاتقان مول مۇراعاتتاردى قوتارىپ، دوكتورلىق  ديسسەرتاتسيامدى دايىندادىم. سودان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتانىپ، قازاق ءتىلى تۋرالى كىتاپتار جازدىم. ول ەڭبەكتەرىمدە قازاق ءتىلىنىڭ جازباشا، اۋىزەكى فونەتيكاسىنىڭ دامۋىن، اسىرەسە نوعاي، قاراقالپاق تىلدەرىمەن سالىستىرا  جازۋعا كۇش جۇمسادىم. احمەت بايتۇرسىنۇلى دايىنداعان توتە جازۋ مەن بۇگىنگە دەيىنگى الفاۆيتتەردى تەرەڭىنەن زەرتتەدىم. ءبىر قىزىعى، بايىرعى كەزدە قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاتار ۇلتتارى سويلەسكەندە ءوز تىلدەرىمەن سويلەستى، ال جازعاندا شاعاتاي تىلىندە جازعان ەكەن. مىسالى، شىعىس قازاقستاندا «شاقىرىپ جىبەرشى» دەگەندە «ش» ءارپىن قاتتى دىبىستايدى. وسى ءسوزدىڭ  دە ايتىلۋى مەن جازىلۋىندا ايىرماشىلىق بار. بۇل بايىرعى تۇركى تىلدەرىنەن قالعان عادەت. قازاقتىڭ ءبىرىنشى فيلولوگى احمەت بايتۇرسىنۇلى توتە جازۋدى قازاق تىلىنە رەفورمالاپ، ەرەجە قۇراستىرىپ، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن قالىپقا كەلتىرىپ،  قازاق فونەتيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان. عالىمنىڭ بۇل ەرەجەلەرىن الاش زيالىلارى دا ماقۇلداپ، سول ەرەجەمەن جازا باستادى. «ايقاپ»، «قازاق» گازەتتەرى دە  وسى جازۋ ەرەجەسىمەن شىعىپ تۇردى.

‒ تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى بۇزىلىپ، ءوزارا تۇسىنىسۋدەن قالا باستاۋىنا قانداي سەبەپتەر بارىن زەرتتەۋدەن بايقاعان بولارسىز…

‒ تۇركى حالقتارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن  اجىراپ، تىلدىك فونەتيكاسىنىڭ توقىراۋعا ۇشىراۋىنا باستى سەبەپ ‒ پاتشا ۇكىمەتى مەن ورىس بولشەۆيكتەرىنىڭ تۇركى حالىقتارىن ءبولىپ جىبەرۋى بولدى. وتارلاۋشىلار تۇركىلەردىڭ ورتاق تىلدىك قورىن بۇزسا، ولاردى ءبىر-بىرىنەن الىستاتىپ، بىرلىگىنەن ايىرىپ  جىبەرۋگە بولاتىنىن ءبىلدى. مىسالى، قازاق، وزبەك ءبىر-ءبىرىن سويلەسكەندە تۇسىنە بەرەتىن. بىراق وتارشىلدار ولاردى جازعاندا تۇسىنبەۋى كەرەك دەگەن ساياسي يدەولوگيانى قولداندى. بولشەۆيكتەردەن كەيىن لاتىن ءالىپبيى دەگەن يدەيا ايتىلا باستادى. بۇل ءتىل ۇيرەنۋگە وڭاي، بارىنە ورتاق دەگەن جەلەۋ عانا ەدى. دەگەنمەن تۇپكى ماقساتى تۇركى حالىقتارىنىڭ بايىرعى بىرلىگىن تاراتىپ جىبەرۋ بولدى. سەبەبى سول تۇستا تۇركىلەر بىرىگىپ ورتاق توتە جازۋدى قولدانىپ جاتقان-دى. 1928 جىلعا دەيىن تۇركيا توتە جازۋدى قولدانىپ كەلدى. توتە جازۋ اراب ءالىپبيى بولعانىمەن تۇركىلەر ءبىرىن-ءبىرى جازباشادا وقىپ، تۇسىنۋىنە وڭاي بولاتىن. جازۋى، ءالىپبيى ءبىر بولعاسىن تۇركى حالىقتارى ءبىر-ءبىرىن تۇسىنە الدى. بولشەۆيكتەر لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزىپ، تۇركىلەردى تۇركيادان ايىرۋدى كوزدەدى. سول كەزدە مۇستافا كەمال اتاتۇرىك  1928 جىلى تۇركيانى لاتىن قارپىنە وتكىزىپ، بولشەۆيكتەردىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلىن بولۋىنە مادەنيەتتى تۇردە قارسى شىقتى. اتاتۇرىك ورىستاردىڭ ءالىپبي اۋىستىرۋىنىڭ تۇپكى ماقساتى ‒ بىرلىكتى ءبولۋ ەكەندىگىن ءبىلدى. سونان سوڭ شوۆينيست بولشيۆيكتەردە «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن الاڭداۋشىلىق باستالدى. ودان سوڭ ولار كيريلليتسا ءارپىن ويلاپ تاپتى. بىراق ولار وزدەرىنىڭ وزبىر ساياساتىن 1938 جىلى مۇستافا كەمال قايتىس بولعان سوڭ عانا جۇزەگە اسىرا باستادى. كەڭەس وتارىندا قالعان بارلىق تۇرىك ەلدەرى كيريلليتساعا ءوتتى. كيريلليتسا اۋىزەكى تىلدە ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تۇسىنگەن تۇركى حالىقتارى ءۇشىن جازباشا تۇسىنە الماستاي كۇردەلى بولاتىن جانە ءالىپبيدى قولدانۋدا جازۋ ەرەجەلەرىن، تاڭبالاۋ تۇرلەرىن وزگەرتىپ جىبەردى. ياعني، تۇركى حالىقتارىندا ورتاق كيريلل قارپى بولعانىمەن، جازىلۋ ەرەجەلەرى تۇرلىشە فورمادا تاڭبالانا باستادى. قازىرگى تاڭدا كيريلل قارپىمەن ساۋات اشقان ادامدار لاتىنعا وتكىسى كەلمەيدى. بىراق، ءبىز قۇلدىق سانادان قۇتىلۋ ءۇشىن كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋگە ءتيىسپىز. قاراپ وتىرساڭىز، لاتىن دا، كيريلليتسا دا بىزدىكى ەمەس. ءبىزدىڭ جازۋ رۋنا. رۋناعا ءوتۋ قازىر مۇمكىن ەمەس شىعار، بىراق لاتىن الىپبيىنە وتكەن تۇركى حالىقتارى كوپ بولعاندىقتان، سول الىپبيگە  ءوتىپ، بىرىگۋدى ويلاۋ قاجەت.

‒ قازاقستاندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جۇزەگە اسىرىلا باستادى. بىراق، كەيبىر ءتول دىبىستارىمىزدى تاڭبالاۋ قيىنداپ، بۇل ماسەلە قىزۋ تالقىلانۋدا. ءسىزدىڭ دە ايتارىڭىز بار شىعار؟

‒ قازاق فيلولوگتارىنا ايتارىم، جاڭا ءارىپ ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. قوسىمشا رەتىندە تۇرىك تىلدەرىنەن ارىپتەر الۋ كەرەك. بارلىعىمىز ءبىر مەملەكەت بولمايمىز، بىراق ءبىرتۇتاس تۇركى ۇيىمى بولا الامىز. بۇل ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز. تاريح، ءتىل، ساياسات تۇبىندە تۇركىلەردى بىرىگۋگە ماجبۇرلەيدى. ءبىر بولساق الدەقايدا كۇشتى بولارىمىز ءسوزسىز. ءبىزدىڭ كيريلل ارىپتەرىن قولدانىپ جۇرگەنىمىزگە ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بولدى. وسىعان بايلانىستى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋ اۋەزدىلىگى جوعالىپ بارا جاتىر. مىسالى، «ڭ» «ءى» ت.ب. ارىپتەرىنىڭ دىبىستالۋىن ايتا المايتىن جاستاردىڭ قاتارى كوپ. ال ەندى ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، وسىنداي تۇيىتكىلدەر بولماي ما؟ راسىندا دا قازاقتىڭ كوپ دىبىستارى جوعالىپ، ورىس اۋەزىندە سويلەۋ ەتەك الىپ  بارا جاتقانىن جاسىرىپ جابۋعا بولمايدى. بۇل كيريلليتسانىڭ اسەرىنەن دەپ بىلەمىن. قازاقستان بۇل باستاماعا، تاڭداۋلى ءتىل ماماندارىن قاتىستىرا وتىرىپ، قوعامدىق تالداۋدان وتكەن  لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. سىزدەر قولدا بار التىننىڭ قادىرىنە جەتپەي جاتقان شىعارسىزدار. قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا،  تۇركى الەمىندە قازاق ءتىلى كوش باستايدى دەپ سەنەمىن. ەگەر قازاقستان لاتىن ءارپىن جاقسى يگەرىپ، دۇرىس قالىپتاستىرا بىلسە، باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ وڭاي بولادى.

‒ تەرميندەردى اعىلشىن نۇسقاسىندا  تاڭبالاۋدى ءجون سانايتىندار جەتەرلىك.قانداي جولدى  تاڭداعانىمىز ءجون؟

‒ تۇركيا ارابتاردان، ال قازاقستان ورىستاردان كوپ ءسوزدى الىپ، قولدانىپ ءجۇر. تۇرىك فيلولوگتارى وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ، تۇرىك تىلىندەگى تەرميندەردى قالىپتاستىردى. مىسالى، «ۇشاق» دەگەن ءسوز تۇرىكتەردە دە، قازاقتاردا دا «ۇشۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ونان بۇرىن تۇرىكتەر ارابتاردىڭ «توير» (ۇشۋ) دەگەن تەرمينىن قولدانىپ كەلدى. «ۇشاق» ءسوزى ءبىرىنشى رەت تۇركيادا قولدانىلدى. كەيىن قازاقتار قابىلدادى. نەگىزىنەن قازاق پەن تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇقساستىعى وتە كوپ. سوندىقتان تۇركى تىلدەرىندە تەرميندەر قالىپتاستىرۋ كەرەك. وسىلاي ءبىزدىڭ سوزدەرىمىز ورتاق بولادى. قازىرگى تاڭدا 70 پايىز ءسوزىمىز ورتاق. ون عاسىرداي اجىراپ قالساق تا، تىلدەرىمىزدىڭ تۇپكى ماعىناسى ءبىر. تۇركى بىرلىگىنىڭ ۇيىتقىسى قازاق ءتىلى بولۋى قاجەت. ويتكەنى تەرميندەردى ورىس، اراب، پارسى سوزدەرىنەن تازارتىپ، تۇركىلەرگە ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋعا تەك قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى جەتەدى دەپ ويلايمىن.

‒ تۇركيانىڭ تۇركى ەلدەرىن مادەني، رۋحا­ني­ بىرىكتىرۋگە ارنالعان باعدارلامالارى بار ما؟

‒ شىنىمدى ايتسام، ساياسات جاعىنا كوپ قىزىقپايمىن. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 26 جىل بولدى. ەندى قازاقستان تۇركىلەرگە كوسەم بولۋى كەرەك. ويتكەنى «تۇركىلەر كەڭەسىن» باستاعان  ن.نازارباەۆ بولاتىن. سودان باستاپ ءبىزدىڭ تۇركياداعى زيالىلار، پاتريوت جاستاردىڭ كوبى ن. نازارباەۆتى ەلباسى، تۇركىلەردىڭ كوسەمى رەتىندە كورەدى. تۇركى ەلدەرىن بىرىكتىرۋدە قازاقستانعا، قازاق ءتىلىنىڭ كۇشتىلىگىنە سەنەم. ول ءۇشىن قازاق قازاقتى جاقسى كورىپ، وزدەرىن باسقالاردان كەم كورمەي ەڭسەسىن تىك ۇستاۋى كەرەك. سوندا عانا قازاق تۇركى الەمىنە كوشباسشى بولادى. ينتەرنەتتە «ۇلى دالاعا اشىق حات» دەگەن ماقالامدى جاريالادىم. وندا ءبارىن اشىق جازدىم. تۇركيادا اراب تىلىندە حابار تاراتاتىن تەلەارنالار بار. ارابتارعا تۇركيانىڭ ساياساتىن ناسيحاتتايدى. ال نەگە قازاق تىلىندە تەلەارنا جوق؟! رەسەيدىڭ قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن تەلە ارناسى بار ەكەن. تۇركيا نەلىكتەن قازاق، وزبەك تىلدەرىندە حابار تاراتاتىن تەلەارنالاردى اشپايدى؟ ەلدىڭ الەۋەتى وعان جەتەدى. مىسالى، اقش-تىڭ  «ازاتتىق راديوسى» الەمنىڭ كوپتەگەن تىلىندە حابار تاراتادى.

تۇركياداعى باۋىرلارىڭىزدان كوپ ۇمىتتەنە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. كەرۋەندى قازاقتار باستاۋى كەرەك. ەلباسى ن.نازارباەۆتى قولدايمىن، مۇمكىندىگىنشە، تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوسۋعا تىرىسىپ ءجۇر. ءتىل جاعىنان، مادەنيەت جاعىنان بىرىگۋگە قازاقتار تۇرتكى بولا الادى دەپ سەنەمىن.

‒ قازىرگى تاڭدا ءوزىڭىز زەرتتەپ شىققان نوعاي، قاراقالپاق  تىلدەرىنىڭ جاعدايى قالاي؟

‒ رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني جاعدايى وتە ناشار. وتكەن جىلى استراحانعا، داعىستانعا باردىم. شىنىمدى ايتسام، جانىم اشىدى، ولار ءوز تىلدەرىن ۇمىتا باستاپتى. استراحان بايىرعى قازاقتىڭ جەرى بولسا دا، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ كوبى ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى. سونىمەن قاتار تاتارستان، باشقۇرتستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالارى تۇركى ءتىلىنىڭ تامىرى بولعانىنا قاراماستان، قازىرگىلەر ءوز تىلدەرىن ۇمىتا باستاعان.

‒ قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟

‒ الاشوردا تۋرالى كىتاپ جازىپ جاتىرمىن. بۇيىرسا، وسى جىلدىڭ اقىرىندا جازىپ بىتىرەمىن. تۇرىك تىلىندە جارىق كورەدى. ويتكەنى تۇرىك جاستارى جانە حالقى الاشوردا تۋرالى ءبىلۋى ءتيىس. بۇل سول كەزدەگى زيالى قاۋىمنىڭ ۇلكەن قوزعالىسى بولعان. اتاتۇرىككە دە شابىت بەرگەن الاشوردا قوزعالىسى تۋرالى تۇركيا ءبىلۋى كەرەك جانە ونى جازۋعا مىندەتتىمىن دەپ بىلەم. سول كەزدەگى «ايقاپ»، «قازاق» گازەتتەرىن زەرتتەپ، زيالىلاردىڭ تۇركى حالقىن بىرىكتىرۋ يدەياسىن كىتاپقا ءتۇسىرىپ جاتىرمىن. بۇكىل تۇركيا قازاق تاريحىن، تەگىن ءبىلىپ، ولاردىڭ بىرىگۋدى ءبىر عاسىر بۇرىن باستاعانىن ءبىلسىن دەيمىن. تۇركيادان شىعىپ جاتقان «قازاق ەلى» دەگەن جۋرنالدىڭ قىرعىزستانداعى ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارامىن. بىشكەكتە تۇرىپ جاتىرمىن.

‒ اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتاسقان جانىبەك عالىم

دەرەككوزى: "تۇركىستان" گازەتى.