Elimizding azamattarynyn, sonyng ishinde qalam qayratkerlerinin, aqyn-jazushylardyng qoghamdyq-sayasy belsendiligi men ústanatyn sayasy mәdeniyetining erekshelikteri jayynda birer oy tilge oralady...

Áriyne, sayasy mәdeniyetti jalpyúlttyq mәdeniyetimizding qúramdas bóligi retinde qarastyrghan jón. Jalpyúlttyq mәdeniyet halqymyzdyng ghasyrlar boyghy damuy barysynda qalyptasqan bolsa, sayasy mәdeniyetimiz de sonymen birge damyp, birge kórinis tauyp otyrdy. Búl dau tudyrmaydy.

Alys zamandardaghy eldik mәselelerdi sheshu reti, týrli pikirsayystarda sóz tynday bilu, jón sózge toqtau, jalpy, parasatqa jýginu, әdil sózge jyghylu syndy tamasha qasiyetter - halqymyz bastan keshken kóshpendi ómir mәdeniyetining boyyna toqylghany belgili. Demek, kóshpendilik sayasy mәdeniyet degenimiz, jogharydaghy tizbeni  býgingi tilge týsirip aitqanda,  - sinirilgen enbekke, tanytylghan aqylmandyqqa negizdelgen biylikting mazmúnyn tújyrymdaytyn «meritokratiya» termiynimen aiqyndaluy yqtimal qúbylystyng alys uaqyttardaghy taza, tabighy kórinisi bolar dep oilaymyn.

Elimizding azamattarynyn, sonyng ishinde qalam qayratkerlerinin, aqyn-jazushylardyng qoghamdyq-sayasy belsendiligi men ústanatyn sayasy mәdeniyetining erekshelikteri jayynda birer oy tilge oralady...

Áriyne, sayasy mәdeniyetti jalpyúlttyq mәdeniyetimizding qúramdas bóligi retinde qarastyrghan jón. Jalpyúlttyq mәdeniyet halqymyzdyng ghasyrlar boyghy damuy barysynda qalyptasqan bolsa, sayasy mәdeniyetimiz de sonymen birge damyp, birge kórinis tauyp otyrdy. Búl dau tudyrmaydy.

Alys zamandardaghy eldik mәselelerdi sheshu reti, týrli pikirsayystarda sóz tynday bilu, jón sózge toqtau, jalpy, parasatqa jýginu, әdil sózge jyghylu syndy tamasha qasiyetter - halqymyz bastan keshken kóshpendi ómir mәdeniyetining boyyna toqylghany belgili. Demek, kóshpendilik sayasy mәdeniyet degenimiz, jogharydaghy tizbeni  býgingi tilge týsirip aitqanda,  - sinirilgen enbekke, tanytylghan aqylmandyqqa negizdelgen biylikting mazmúnyn tújyrymdaytyn «meritokratiya» termiynimen aiqyndaluy yqtimal qúbylystyng alys uaqyttardaghy taza, tabighy kórinisi bolar dep oilaymyn.

Oylap qarasaq, últtyq qúndylyqtardy uaghyzdaytyn óner-bilim qayratkerlerining el basqarugha aralasuyn jәne olardyng ýnine biylik tútqasyn ústaghandardyng qúlaq asuyn kórsetetin «meritokratiya» úghymy qoldanystaghy «demokratiya» úghymyna qayshylau keletin tәrizdi. Sondyqtan da shyghar, biz ony, tirshiligimizding mazmúnyna, ajaryn ashugha súranyp túrghanymen, kýndelikti ómirde qoldanbaymyz.

Qoghamnyng әleumettik qúrylymyn jiktep qara bolsaq, onyng basqarushylar men basqarylatyndargha bólinetinin angharamyz. Odan әri zerdeley kele, basqarushylardy elitagha jatqyzyp, qalghan búqarany basqarylatyndar sanatyna qosarymyz anyq. Onymyz qoghamnyng qúramdas bólikteri adamdar arasyndaghy az ghana elita men qalyng búqaradan túratynyn aitatyn qazirgi әleumettik-pәlsafalyq tújyrymdamagha sәikes keledi.  Osy aradaghy bir qatty eskeriluge tiyis jәit sol, basqarylatyndar arasynda el mýddesine kóbirek jany ashityndar jәne sonyng qorghalu jolyn dәl biletinder kóp boluy yqtimal. Olar sanasy, ilanymy,  ústanymy jaghynan basqarushylargha qaraghanda, tipti, edәuir joghary túruy mýmkin.

Meritokratiya moyyndalghan qoghamda ondaylar biyleushiler qataryn tabighy týrde janghyrtyp jatar edi. Bizding demokratiyalyq qoghamda da sol eki top arasyn sayasy mәdeniyet delinetinning ýilestirip túruy ghajap emes. Endeshe osyny  moyynday otyryp,  býgingi, jana zamanghy sayasy mәdeniyetti týsinuge tyrysayyq...

Qazaqtyng sayasy kýresining evropalyq órkeniyetke say baghyt alyp airyqsha  damyghan kezeni HH ghasyrdan bastaldy. Sonau 1902 jyly qazaq mýddesin talqylaudy kózdep, rúqsat etilmegen jiyn ótkizuge talpynys oryn alghan edi. Sol әreket - últ mәselesin túnghysh ortagha salugha niyettengender qataryndaghy medrese múghalimi Shahmardan Qosshyghúlov pen jergilikti dinbasy Nauan haziretting qamalyp, әkimshilik jolmen jer audaryluymen ayaqtaldy. Odan, oqyghandary bas bolghan qazaqtardyng airyqsha sayasy belsendiligin 1905 jylghy orys revolusiyasynyng dýmpuimen rúqsat etilgen petisiyalar beru nauqany tughyzdy. Tiyisinshe rәsimdelgen talap-tilekter jer-jerden ýkimetke tolassyz aghyldy. Erekshe belgilisi - Qoyandy jәrmenkesinde qabyldanghan petisiya. Onda tújyrymdalghan sayasy oi  qazaq qayratkerlerining sayasattaghy  kýresting mýldem tyng belesine shyqqanyn kórsetedi. Jazbasha petisiya joldau óz aldyna, zanger Baqytjan Qarataev bastaghan qazaq delegasiyasy imperatordyng qabyldauyna arnayy kirip, talap-tilekterin patshagha tikeley bildirdi. Múnday әreketterding alghashqy kezde belgili dәrejede sayasy effekti boldy: qazaq Memlekettik Dumanyng alghashqy eki shaqyrylymyna deputat saylay aldy, yaghny kýresting parlamenttik jolyna da týsip bayqady. Búl kezderde qazaq - elitasy da, búqarasy da - tolyghymen ózgeler tarapynan basqarylatyn, yaghny jetektegi halyqtardyng qatarynda edi.

Monarhiya qúlap, últ mәselesin sheshuge sayasy mýmkindikter keninen ashylghan kezde barlyq kózi ashyq azamattar, әsirese qalamgerler airyqsha belsendi әreketter jasady. Sonda boy kórsetken sayasy is-daghdy men qalyptasqan tәjiriybeler býgingi bizder  ýshin asa taghlymdy.  Sodan beri jinaqtalghan sayasy tәjiriybening týri kóp, san-aluan. Manyzdy sayasy dәstýrler bar. Ózderin  últtyq kýres jolyna arnaghan agha úrpaqtyng әldeneshe buyny olardy tәp-tәuir qalyptastyryp, bizge múra etti.

Halyq ishindegi  týrli әleumettik qauym men kóptegen irili-úsaqty әleumettik toptyng qily әreketi barysynda uaqytyna qaray әr týrli sayasy jәne memlekettik qúrylymdar boy kórsetken. Aqpan revolusiyasynan jәne Qazan tónkerisinen bergi kýrester ómirge әkelgen tәjiriybe týrleri bar. Úzaq jyldar boyy rommunistik biylikpen damu barysynda, biylikke aralasatyn elitany qalyptastyru jolynda jәne jana sayasy elitanyng qyzmeti orayynda jinaqtalghan sayasy tәjiriybe týrleri bar. Solar bizding býgingi jana túrpatty últtyq qozghalysymyzda kórinis tabatyn sayasy mәdeniyetting damuyna negiz bolyp otyr.

Últtyq birlikti tu etken «Alash» partiyasy men oghan qarsy kelip, sosialistik túghyrnama ústanghan «Ýsh jýz» partiyasy qatarynda da, taptyq úranymen bәrin jengen kommunistik partiya qatarynda da elin sýietin, qazaqtyng úzaq jyldarghy últtyq qozghalysynyng múrattaryn kózdeytin talay azamat jan-tәnimen enbek etti. Ishterinde qalam qayratkerleri mol boldy. Olar últ mýddesin kýittedi. Ózderining sayasy ústanymdary negizinde otarshyldyqpen de, әsire bolishevizmmen de, ózara da úzaq jәne tabandy týrde kýresti. Solardy bilu, yaghny әrkimning ózin-ózi ótken kýrester tarihymen tәrbiyeleui bizding sayasy mәdeniyetimizding dәrejesin aiqyndaydy. Basqasha aitqanda, kim-kimge de tarihy tanym qajet. Sonyng negizinde sayasy sanamyz qalyptasady, qoghamymyzdyn, әrqaysymyzdyng әleumettik zerdemiz jýielenip, sayasy baghdarymyz aiqyndalady, sayasy tәrtibimizding ýlgileri kórinis tabady.

Qazirgi tandaghy sayasy sananyng mazmúny - tarihtan ekshep alynghan sayasat jayyndaghy bilimder, ilanymdar, tәjiriybeler men qúndylyqtardan túrady. Solar  ózara toghysyp-qosyla kele - sanamyzdyng iydeologiyalyq sipatyn qúraydy. Al sayasatpen nәrlengen sanamyzdyng iydeologiyalyq sipaty jәne sol sayasy sana qalyptastyrghan kózqaras pen ústanymymyz - boyymyzdaghy barsha bilim-biligimizdi ómirdegi, is jýzindegi sayasy jýiemen salghastyra kelgende, - sayasy baghdarymyzdy aiqyndaugha jol salady.  Sayasy ýderiske qatysugha sol jeteleydi.

Joq, dúrysynda, baghdar aiqyndau - sayasy sananyn  sayasy mәdeniyettegi minez-qúlyqtyq, әsershildik qúramdas bóligi ghana. Osylardyng bәri qúiylysa kele, adamdardyng sayasy minez-qúlqynyng tәrtibin aiqyndaydy. Árkimdi sayasattaghy ýderiske qatysugha bastaytyn sol. Yaghni, adamdardyng sayasattaghy tәrtibi sayasy qyzmetinde kórinis tabady, kýndelikti is-daghdydaghy sayasy mәdeniyetining dengeyin kórsetedi.

Barshamyzgha belgili, qazaq arasynda jana últtyq qozghalystar qayta qúru sayasaty arayymen tua bastady. Últtyq mýddeni qorghaugha baghyttalghan kýres memlekettik tәuelsizdik alghannan keyin de toqtamay, әr sipatta jýrdi, birde óristep, birde bәsensidi, biraq toqtalghan joq. Sebebi, halyqaralyq erejeler túrghysynan bizde últtyq memleket shanyraq kóterdi dep eseptelgenimen, is jýzinde, olay bolmaghan-dy. Múny últtyq kýshter der kezinde-aq kórip-bilip túrsa da, óz uaqytynda úiymdasqan narazylyq bildire almady.

Barshagha mәlim, qazirgi oppozisiyalyq qozghalys 1995 jylghy Konstitusiya negizinde qalyptasqan biylik túrpatyna qarsylyq týrinde óristegen. Soghan deyin túnshyghynqyrap kele jatqan últtyq qozghalys ta, aqyry, sol jyldardan bastap, qayta týleu әreketterin jasady.

Múnyng kóterilui zandy edi, óitkeni ghasyrlar auysyp jatqan shaqtaghy biylikting últtyq mýddeni qorghau dәrejesi qaryn ashtyratyn. Qazaqtyng últtyq mýddesin oppozisiya da oilay qoymaghan-dy. Olay deytinimiz, eki taraptyng da jetekshi rólderinde negizinen jalpyadamzattyq, tipti týsiniktirek aitqanda, orysshyldyq ústanymdaghy azamattar jýrgen-di.  Al «әlem azamattarynda», yaghni  kosmopolitterde otan bolmaydy, olargha qazaq mýddesi jan auyrtarlyq sharua emes. Mәselen, qalamgerler emine qarap, kóp ýmit artatyn biylikting jogharghy buynyndaghy bir sandughashtyng qogham tirshiliginen últtyq belgini izdeushilikti, qazaqtyng últtyq memleketi boluyn kókseudi ótken ghasyrdyng sarqynshaghyna balaytyn  sәuegeyligin kýni býginge deyin auzynan tastamay jýrgeni qazir eshkimge qúpiya emes...

Biraq búdan oppozisiyada, nemese ýkimette últ mýddesin oilaytyn azamattar joq degen úghym tumaugha kerek. Eki jaqta da onday qayratkerler jetkilikti. Tek olardyng is-әreketteri túsauly, kózge kórinbeydi. Sol sebepti de últtyq qozghalys janasha janghyrghan-dy.

Alayda, ókinishtisi, últ otanshyldary qatarynda qalamgerler joqqa tәn. Bәlkim, solardyng jeke-dara da, úiym retinde de atsalyspauynan shyghar, últ otanshyldary әr basqosuyn kóbine yryn-jyryngha ainaldyrumen keledi. Degenmen, negizgi sebep - tilge tiyek etken  sayasy mәdeniyetimizding últ otanshyldary boyyndaghy kemshindiginen be deymin. Toleranttylyq, yaghny ózge kózqarasqa tózimmen qarau, pikir aluandyghyn moyyndau, sonday-aq ústamdylyq, ata-babalardyng sózge toqtau qasiyetin iygeru últtyq qozghalystaghy azamattargha, qalamgerlerge, tipti, qay-qaysymyzgha da qajet-aq.

Bir sózben aitqanda, әrqaysymyzgha óz-ózimizdi tarihpen tәrbiyeleu lәzim. Ásirese qalam qayratkerlerine. Biyliktin, týrli qozghalystardyn, sayasy partiyalardyn, ýkimettik emes úiymdardyn  qazaq mәselesine kózqarasy dúrys baghytta jәne qajet dengeyde boluyna әser etu ýshin de solay etu lәzim. Búl rette aqyn-jazushylar últymyzdyng eldik mәselelerin ózderining úiymynda qarastyryp, qajetti oi-týiinder qorytyp túrsa abzal bolar edi. Sóitip, «újymdyq Búqar jyrau» pikirin ókimet pen qogham nazaryna úsynyp otyrsa - ortaq iske kóp paydasy tiyeri sózsiz. Sonda elimizdegi kýlli aghymnyng múnday qúbylyspen sanasuy mýmkin-au, әri onday әdetting býgingi sayasy mәdeniyetimizding tinine toqylyp, dәstýrge ainalyp ketui ghajap emes-au degen de oy keledi.

Shyntuaytynda, múnymnyng oryndaluy ekitalay qiyal ekenin  úghamyn, óitkeni últtyq qozghalystyng jay-kýii osy uaqytqa deyin qalamgerler úiymyn tolghantqan emes, búl anyq.  Sóite túra, búl úiymdy basqarushylar ózderine zaman talaby túrghysynan qaraghysy kelmeydi. Al búghan kóz júma beruge bolmaydy. Mening oiymsha, qoghamnyn  ózekti problemalarynan boydy aulaq salushylyq, onyng buyrqanghan tynys-tirshiliginen búlaysha tym beytarap, tym tys qala berushilik jalghana beruge tiyis emes. Keybir qalamdastarymyzdyng «sayasattan tys túrmaq» kózqarasy, turasyn aitqanda, biylik yghyna kózsiz jyghylushylyq túrpattaghy ústanymy - memleketimizding tәuelsizdigin bayandy etuge atsalysu túrghysynan qaraghanda - búrys ta zalaldy ghoy dep oilaymyn. Biraq, týpting týbinde, býgin búghyp jýrip, erteng «dayyn asqa tik qasyq» bop keletin solardyng útysqa shyghatyny da әbden mýmkin ekeni de oigha keledi...

Degenmen ong ózgeristen ýmittenem: óitkeni últ mýddesin qorghaushylar men últ namysyn jyrtushylar ishinen ziyaly oidyng ýstemdigine negizdelgen  meritokratiyany ornyqtyrugha qyzmet etetin «újymdyq Búqar jyrau» dausynyng estilmeui mýldem beytabighy jәne oghash jәit bolar edi...

«Abay-aqparat»