Sahnada týs aua, saghat 4-ke taman dekarasiya qúryla bastaydy. Bas-ayaghy ýsh saghatta ghimarat ishinde ýi, jady kórkem qazaq balasy «Aydalada aq otau, auzy-múrny joq otau» dep júmbaq jasyrghan siyaqty bólek bir әlem, qúpiyasyn býkken dara patshalyq ornaydy. Teatrdyng keremettigi sonda,  aumaly-tókpeli qiyal patshalyghynyng myzghymay berik túratyny. Óitkeni onyng týp mekeni adamzattyng jyr ansar, syr sýier asyl jýreginde. Búl sanadan óshpeytin qút meken. 

Eng ýzdik kórsetkish kez kelgen shygharmashylyq újymgha sәuledey qajet. Qaliybek Quanyshbaev teatry­nyng naghyz shiryghyp túrghan, daryndar bir jerge jinalyp, molyqqan kezine bek layyq basshy – Talghat Temenov kórkemdik jetekshi bolyp keldi. Óitkeni Talghat Dosymghaliyúly sol kategoriyagha layyq: shyghar­ma­shylyq stihiyanyng adamy. Búl jerde kezdey­soq qúbylys atymen joq. Ár kórkemdik jetekshi óz jaq­sy­ly­ghymen erekshelenedi.

2016 jyly 15-16 qarashada Qaliybek Quanyshbaev atyndaghy Memlekettik akademiyalyq muzykalyq qazaq drama teatry shiyrek ghasyr tolghan atauly merekesin halyqaralyq dengeyde toylady. Aytuly kýn Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 25 jyldyghyna arnaldy. Osy merekeni atap ótude Talghat Temenovtyng bedeli men enbekqorlyghy ýlken jemisin berdi. Múny ol kisini jaqtyrmaytyn jandar ishtey moyyndaghan boluy kerek.

Talghat Temenov spektakliding ómirshendigi tek rejisserge baylanysty dep oilaydy. Dramaturgiyada eng qajet nәrse, eng qymbat nәrse – shyndyq. Bir spek­takli tórt jyl jýru kerek. Eksperiymentti spektakli qoiygha bolady, 1-2 retten song qalady. Ol jana premiera bolmasa, teatr ómir sýrmeydi deydi.

Talghat agha truppany diriyjer siyaqty basqarady. Rejisser әr sәtke mәn beredi. Sahnagha alqyn-júlqyn jýgirip shyghady. Ár akterding әr sózin, dauys yrghaghyn, әr qadamyn ekshep, tәi-tәy basqan jas baladay jetektep, әr nuansty qalt jibermey, qaghyp alyp otyrady. Akter atqarugha tiyis psihologiyalyq sәtti, әr nuansty rejisser mýshelep aityp otyrady. Sóz dúrys emosiyamen sayma-say keluin qadaghalaydy Cyrt kóz baqylap otyryp, bir spektaklidi dayyndau kosmosqa sputnik úshyrghannan kem týspeydi-au dep oiladym. Ár róldegi is-әreketti qoishy rejisser aiqyndap kórsetip berdi. Intonasiya, ýilesim yrghaghy, psihologiyalyq kýidi rejisser retteydi.

Sahnada bir sekund, qas qaghym sәt ólsheuli, әr mezet qasqaldaqtyng qanynday qat. Rejisser kim? Temenovtyng sheberlik klasyn kózimmen kórgen song aitamyn. Ol repetisiyada әlippe ýiretken, dәliregi, әr әripti әr balagha jeke-jeke ejiktep ýiret­ken múghalimge úqsap-aq ketedi. Eng ghajaby, ýiretip jat­qan qauym kileng talantty, sahnada qalyptasqan, obrazgha ene biletin akter qauymy. Búl ónerding qyzyghy men qiyndyghy da osynda jatyr. Birer mәrte rejisser piesany sýrte salghanday boyau-syzyghyn retteydi, odan arghysy belgili, qas jýirikter qamshy saldyrmaydy. Búl asau, tarpang óner. Adam psihologiyasyn qimyl arqyly beru kýrdeli. Repetisiyany kóru qyzyq, búl tvorchestvalyq prosess. Múny kórermen júrtshylyq kóre qoymaydy. Rejisser dayyndyq barysynda әri uniyversal akter, әri diriyjer. Rejisser akterden improvizasiyany tilep túrady. Talghat agha repetisiyada úshyp kete jazdap otyrady. Muzykagha eltip otyrady. Spektakli de qúrsaqta jatqan nәreste siyaqty, uaqyt úzaghan sayyn jan bite bastaydy.

Talghat agha Ghabit Mýsirepov siyaqty qara qaryn­dash­pen jazady eken. Shynghys Aytmatovtyng prozalyq qos tuyndysynan inssenirovkasyn jasaghan «Aqqudyng kóz jasy» atty lirikalyq dramanyng dayarly­ghyna jii qatystym. Raymaly men Begimay «Jәmilagha» qosylghan ýsteme novella.

Piesanyng kindigi kesiletin júmbaq mezetter. Talghat agha ýsh ay ýzilissiz júmys istedi. Qos tuyndynyng týiiser túsyn Talghat agha bylay sheshti: «Daniyardyng sózi arqyly sujet órbiydi: «Jәmila, sen Begimaygha úqsaysyn!». Sadyqtyng maydangha attanar sәti keregi joq. Dramaturgiyalyq jýgi joq». Replika-ilikpe sózder óte qyzyq. Adam balasynda elikteushilik qasiyeti, jattap alu, qaytalau qabileti bolmasa dramaturgiya janry atymen bolmas edi. «Maghan sizderding pikirleriniz qyzyq. Men tyndaugha mindettimin. Árbir akter lichnosti boluy kerek. Biz birge júmys isteuimiz kerek. Shyn jylasa soqyr kózden jas shyghady», búl – kredo. Sahna tili bar, sony saqtamaghan jas akterge Talghat agha: «Men bydyqpyn, sen menen de ótken bydyqsyn», – dep әzildep qoyady. Rejisserding dayyndyq kezinde akterler sergui ýshin aitylatyn bir qyzyq úiqastary bar. Onysyn qazaqqa tәn ólenshatys, úiqas qúmar priyn­siyp­ke qúrady. Tandalghan piesany talqylaghanda, Talghat aghadan oqytushylyq qasiyet, filosofiyagha qúshtarlyq kóremin. «Rólding ómirbayany –dramaturgiya zany. Onyng zany boyynsha basty qaharmandy ayaqqa salyp taptaydy. Otello siyaqty. Qaharman jany qorshylyq­qa, kemsituge úshyraydy. Tórt qúbylasy teng adamgha ózge adamnyng jany ashymaydy. Obraz degen ne? Personaj­dar­gha qarym-qatynas. Soghys kezinde әielder ne istegen? Kýiikten jas jesirler soghys kezinde temeki tartqan. Búl әdetin óle-ólgenshe tastamaghan. Sahnada balalar tek ózin oinaydy. Balanyng shyqqany útymdy element. Qazirgi kezde sahna mәdeniyeti ózgerdi. Men senderding ishterindegi altyndy tabuym kerek. Rejisser kimdi tandaydy, qúqy bar. Bazarda myng kisi bar, sýigenine sәlem beresin. Teatrgha jana akter kelmese, sahna kýngirttenip ketedi. Inabatty әli tanystyrmay otyrmyn. Alisa Freyndlihty sahnada tek kórinip qana jýrsin dep shaqyrghan rejisser bar. Búl doping dep atalady. Neghúrlym teris keyipker beynesi kýshti bolsa, jaghymdy keyipkerding róli ashylady». «Aqqudyng kóz jasy» spektaklinde Begibay róli Últtyq Óner akademiyasynyng 3 kurs studenti Inabat Ábenovanyng debuty. Jolashar.

Talghat agha Seyit rólin oinaytyn balagha: «Aybar, jalanayaq shyghasyn. Ayaghyna tiken kirip ketken. Taba­nyna tiken kirip kórip pe edi?», – dep on jasar Aybar­d­an súrady. Aybar eng jas artist, teatr diyrek­tory­nyng orynbasary Qúrman Qalymovtyng úly. «Shógir kirip ket­ken», – dep jauap berdi Aybar. «Onyna da shýkir!» – dedi Talghat agha. Rejisser mizanssenany múqiyat qada­ghalaydy. Akterler men rejisserding ózara tal­qy­lauy men dialogy ótip jatady, kóz aldynda spektakli bayy bastaydy, úlghayyp ósedi. Quandyq Qystyqbaev pen Janqaldybek Tólenbaev ekeuining repetisiyada yumory kýshti. Interpretasiya molyghady. Rejisser baghyt berip, jón silteydi, ary qaray akter alyp ketui kerek. Ol akterge ishki qozghalys kerek dep ýiretedi. Jaqsy akter ilikpe sóz arasynda oinauy kerek. Talghat agha ónerdegi jolyn akterlikpen bastaghany anyq bili­ne­di. Daniyar biyikte qappen qúlaghanda, Jәmila-Aqma­ralgha: «Sening jan dausyng shyghuy kerek», – dep ýiretedi.

Avtordyng piesasy tandalghan song rejisser men rólge iriktelgen eki qúramdaghy artister qauymy alghash­qy júmada birigip piesany oqidy. Búl rasynda meyram. Ýlken auditoriyada ýstelde, ainala otyrghan artister kezek-kezegimen rólderdi dauysqa salyp oqy bastaydy. Ózara kenes jәne talqylau kezeni. Akterler jaz jaylaugha kóshkendey balasha oinap, әzildep, emin-erkin stihiyagha ene bastaydy. Bas rejisser dramaturgke týzetu jasaugha, qaharmannyng úzyn-sonar sózin jonugha, sóz basyp, sózden túnshyghyp, shalt qimyl men sahnalyq әreketi jetpey túrsa, sony dereu retteuge kirisedi. Rejisser sóitip dramanyng jasyl baghyn mәpelep kýtken, quraghan túsyn otaghan sheber baghbangha ainalady. Qisyngha qarap is týzeydi. Rejisserding oiynsha, obrazdyng evolusiyasy boluy kerek. Piesany sahnagha iykemdeu prosesi mәtin oqylghan mezette tolyq ótedi. Múndayda akterler bir-birine qaljyndap, kónildi otyrady. Bireui aq qaghazgha suret salady. Rejisser: «Myna jerde qysqarghan mәtinderding bәrin akter oiynymen toltyru kerek. Bәrin zuyldatyp sóilete bersek, onda oiyngha ne qalady?!», – deydi. Piesadaghy sóz qaytalaudy akterlerding ózi qalt jibermey, núsqap, sylyp tastap otyrady. Talghat agha piesany dauystap oqidy. Tyndap otyrghan akterler sol obrazdy beynelep, bir-birine qarap, jiyi-jii mimika jasaydy. Talghat agha akterlerge keyipker plastikamen aitady, kórermen onyng ne aitqanyn bilmeydi, biraq topshylaydy dep ýiretedi. Akter qauymy piesanyng búrylystaryn dәl andap, dәl eskertu aityp otyrugha daghdy alghan. Jazu­shy­­dan dramaturgke ótken aghayyn qyzyl sózding súlu­lyghyna eltip, artyq qoldanghan jerin jonyp tastaugha әste qimaydy. Abaysha aitsa: «Qazaqtyng ózge júrttan sózi úzyn». Syrym Qashqabaev: «Osy sudyng bәri kerek pe, Talghat agha?» dese, bas rejisser: «Keregi joq»,– dep tez kelisedi. Piesanyng oqylu prosesi shygharmany dereu redaksiyalaumen ten. Dramaturgiya janryn eng kýshti talqylaytyn bas rejisser jәne akterler. Avtory alghashqy oqylu sәtine qatysyp otyrsa, syngha shydamay, anyrap, bezip keter me edi dep oilaysyn. Logikasy dúrys, aqyldy adam bolsa, tekke tyrysyp qynyraymay, ózgeler kem-ketigin sheber jóndep bergenine bek riza boluy da әbden mýmkin.

Talghat agha epostyq detalidy óte jaqsy kóredi. Avtorda joq eposty qosady. Búl – tamasha ýilesim. Eski sózderding etimologiyasyn izdep, tappasa akterlerge jariya etedi. Osy aptada piesanyng qanqasyn 80 payyz keltirdik dep mәlimdeydi. Ról­der­di bólip oqu men ýshin ansarly әdebiyet dәrisi. Andasam, truppa klassikanyng әserinen auyzdyghy­men alysyp, úly dýbirge, bәigege shabar jýirik­ter­dey tyqyrshyp otyrady. Auyq-auyq rólge enip, obrazdy týrlendirip jiberedi. Olar birge piesa oqyghanda ýnemi oinaqy, oinap, kýlip, qaljyngha sýiep otyrghandy únatady. Muzyka oinasa, biren-saran akter ýstel basynda biylep, biri qoljazba oqidy. Ýzilis­te Janqaldybek kýlki shaqyrady. Lәila Aqnazarqyzy bas rejisserge: «Maghan tekst jetpey jatyr, monolog kerek» dep mәlimdeydi.

Talghat agha róldi akterge siniru ýshin әueli súraq qoyyp, jauabyn ózi beredi: «Qazaqtyng qarghysyn bilesinder me? Kózing aqsyn deydi. Anasy soqyr boluy da mýmkin. Men kózi kórmeytin adamnyng tip-tik bolyp tayaqpen jýrgenin kórdim. Soqyr adam sýrinbeydi. Rejiys­serlik kóru bar, akterlik kóru bar. Týnimen oila­san­darshy». Astary túnghiyq sahna shyndyghyn rejisser әr sәt sayyn tiyanaqtap, buystyryp-týiistirip qoyady. Rejisser shynayy suretker bolmasa, tiri spektakli tumaydy.

Akter qauymy ýstel basynda obrazgha enip, dauys yrghaqtaryn sahnadaghy siyaqty salyp otyrghanyn baqylau qyzyq kórinis. Jas akterge rejisser:
«Sen birden nәtiyjesin kórsetip, oinap túrsyn» dep syn aitady. «Ózger. Erkele. Kýlki arqyly. Teatrlyq deklamasiya, sony maydan qyl suyrghanday alyp tasta. Akterlik boyau ýnemi ózgerip otyrady. Ýdemeli qalyp kerek. Qashanda bir sózben aitsa akter óledi». Repetisiyada saltanat bar. Obrazdyng әr sәtin rejisser salyp beruge jaralghan. Búl – óte qiyn prosess. Zergerlik óndeuge para-par. Piesany dayyn­daudyng ishki kuhnyasy óte qyzyq. Repetisiya kezinde akterler salitony kóp jasaydy. Eresekterding búl balalyq minezi ónerding kýn sóngenshe sónbeytin taghajayyp mereke ekenin bildiredi. Oinaqylyq, ómirge ghashyqtyq. Teatr – memleket ishindegi memleket, tútas bir planeta, bir dәuirding suretkerlik ómiri. Dәuir renkin beru sahnada qiyn, sondyqtan dramaturgiyada jasandylyq kóp ketedi. Teatr alaqangha salghanday kóri­nip túrady. Pushkinshe aitsaq, teatr kenistigi «U lukomoriya…», onyng qanday kiyeli meken ekenin aitu ýshin ýlken traktat jazugha bolar edi. Teatr shymyldyghyn ashsa, qylqalamnyng qas sheberleri Gustav Dore jәne Latif Kazbekov salghan illustrasiyalar siyaqty qúdiret, búl allegoriyalyq kórkem sarayda tipti әlipti tayaq dep tanymaytyn sauatsyz adamnyng jany izgilik pen shattyqqa bólenedi.

Talghat Temenov – halyqaralyq kenistikte filimder týsirgen ýlken kinorejisser. Reseyde әriptes dostary kóp Talghat agha repetisiyada key mezet oryssha sóilegendi jaqsy kóredi. «Inogda ya tupoy, tupee vseh. Chto takaya genialinosti? Eto prostota».

Talghat Temenovtyng «Qyzghysh qús» filimine týskende SSSR halyq artiysi Nonna Mordukova tughan әpkesindey bauyr basyp, Janat Shaykinany qasynan tastamay alyp jýrgen eken. Janat Ansabayqyzy Nonna Viktorovna ózine syryn jasyrmay aityp, qimay qoshtasqanyn, «Moskvagha kelsen, maghan kel» dep ýiine shaqyrghanyn sýisine әngimelep berdi.

P.S.
Talghat aghanyng key sәtte, qatty quanghanda, kónili kóterilgende, shenberge syimaytyn jas baladay maqtanshaqtyghy, aqkónil­digi, shart ete qalsa, ashuy jibek oramalday tez kebetini, qaytymy tez, keshirimdi minezi, bauyrmal­dyghy, múnyng bәri qazaqqa tәn, etnostyng qanynda, gendik kodynda bar taza qalyby. Talghat aghanyng tua bitti tolerantty tabighaty, adamzat nәsilin bóle-jaryp jatyrqamaytyn, qas jaqsyny baghalaytyn kisilik degdar minezi, qútty bilimi, ruhany talgham­paz­dyghy, europalyq mәdeniyeti men jarqyly, tanym kókjiyegi, iskerligi, bәri de onyng shygharma­shy­lyq adamy ekenin әbden aighaqtap túrady. 

Ádebiyet pen óner alany – myltyqsyz maydan. Ol «Taspen úrghandy aspen úr» degen adamsýigishtik ósiyetke adal, qanmen beriletin baba qasiyetin pir tútatyn adam. Keng bolsan, kem bolmaysyn, biraq… Talantqa qúday darytqan jaqsylyqty qimay, ózining kemtalant qorashtyghynan kýiinishti kýnshildikke qúl, qiyanaty ótip ketkenderdi taspen de, aspen de úrmau kerek. Búl mening ústanymym. Qas dúshpanmen eshqashan ymyragha kelmey, elemey, mensinbey, mәn bermey qoya salu kerek ekenin әbden bilemin. Óz jónimen, óz әleminde qala bersin. 

Talghat agha tilshige bergen bir súhbatynda ózining birinshi klasta bastan keshken estetikalyq sýiinishin, әsershildigin aitady. «Án, әnning sózi, balanyng keremet dauysy әser etkeni sonsha, izdep jýrip tez arada әnning sózin tauyp aldym. Ólendi endi jattay bergenimde, әkem meni qora tazalaugha jiberdi. Qorada bir bet qaghazdy iler jer tappadym. Qorany tazalauym kerek, ólendi de jattaghym kep barady. Biraz qarap, qorada baylauly túrghan siyrdyng mýiizine aparyp óleng jazylghan paraqty ilip qoydym. Eki qolym júmysta, basymdy kóterip, qa­ghaz­gha qarap, bar ónerimdi salyp, shyrqayyn kelip: – Orlenok, orlenok, Vzlety vyshe solnsa… Siyr da anda-sanda basyn eki jaqqa kezek búryp, «tyn­daghan» bolady. Bir kezde menen jaqsy әnshi shyq­pa­syn ol da bildi-au deymin, basyn ottyqtan kótermey qoydy… Bar әn aitu ónerim sol «Orlenokpen» ayaqtaldy-au deymin». 

Búl epizod erekshe únap, týbi kinokomediyalyq ssenariyime salamyn dep menshiktep qoydym. Múny әdebiyette qaryzdanu deydi. Talghat agha maghan siyrdyng mýiizine óleng qystyryp alyp, qora tazalap jatyp әn shyrqaghan jeti jasar bala kezindegi orasan kýshti entuiazminen týk ózgermegen siyaqty kórinedi de túrady. QR Halyq artiysi, professor, alys-jaqyn shetelge ýzdik qazaq rejiys­seri bolyp, mәrtebesi asqanymen, bala jýrekting múraty Talghat Dosymgha­liy­úly­nyng dýniye­tanymynda bayaghysha ózgermey túrghany anyq. Onyng shygharma­shy­lyq quatynyng qaynar kózi osynau elgezek qasiye­tinde jatqanyna esh kýmәnim joq.

Aygýl KEMELBAEVA, 
jazushy, «Daryn» Memlekettik jastar 
syilyghynyng laureaty