«Aqyn Sara - Sholpan júldyzym bolyp, aldymnan səule shashyp túrghanday sezinemin».

                                                                                           Fariza Ongharsynova

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev: «Ótkendi úmytpay, taza jetkizu kerek. «Birjan men Sara» aitysy halyqtyng ruhany múrasy», - dep aitqany halyq múrasyn qadirlep, qasterleuge úmsyndyrady. Aqyn Saranyng múrasyn zerttegen Iliyas Jansýgirov ony baspasózge jariyalaugha ýlgermegen. Tek «Aqyn Sara kim edi?» degen maqalasyn «Jetisu әieli» jurnalyna 1923 jyly 15 qantarda jariyalapty.

Aqyn Sara turaly keris mәsele: birinshisi - aqyn Sara men Birjan saldyng ómir sýrgen jyldary. Ekinshisi – aitys bolghan ba? Ýshinshisi - aitysty shygharghan ba? - degenge tireledi.

Birjan sal 1887, 1891, 1894 jyldary emes, 1897 jyly, 25 tamyzda 73 jasynda ómirden ótipti. Birjan sal 1833 nemese 1934 jyly tudy dep jazylghany da qatelik. Birjan sal 1825 jyly tughan. Múny eng alghash jazghan Sәbit Múqanov eken. Halyq múrasyn jinaushy, izdenushi Qaratay Bighojinning deregimen Myrzatay Joldasbekúly, Qoyshyghara Salgharaúly, Aqseleu Seydimbek shygharghan «Eltútqa», Astana, 2001 jyl jәne Petropavl qalasynan 2009 jyly shyqqan «Birjannyng belgisiz ghúmyry», avtorlary Sosial Júmabaev pen Kәrim Jalmaqanov, atauly kitaptarynda Birjan saldyng ómir sýrgen jyldary dúrys berilgen.

«Birjan men Sara» aitysy 1895 jyly boldy», - degen de shyndyqqa janaspaydy. Óitkeni, Birjan sal 1893 jyldan bastap sal-serilik ústanymyn toqtatqan. 1894 jyly Troiski meshitining imamy Zeynolla ishangha baryp ózining qúlshylyq «tәubagha» keletinin moyyndaghan. 1895 jyly 70 jastaghy Birjan kishi Mekke sanalatyn Týrkistan qalasyndaghy Ahmet Yasauy kesenesine baryp, «ziyarat» etipti. Al, aqyn Saranyng 1895 jyly Núrmúhambet, Júmahan, Ermúhambet, Baymúhanbet, Jaqiya, Mýnira, Ruhiya esimdi balalary bolyp, saliqaly kóp balaly ana bolghan kezi. Eshqanday 1895 jyly aqyn Sara 17 jasqa tolyp, 18 jasqa ayaq basqan shaghy emes.

Birjan sal naghashy júrty Arghynnyng Altay-Qarpyghynan kóp kómek, sýieu kórip, qoldau tapqan. Sol elding atyn atap, úranyn shaqyryp, kóptegen aitystargha týsken. Sonyng biri aqyn Saramen aitysy. Aqyn Saranyng ataghyn kópshilikke shygharghan Birjan sal. Esmaghambet Ysmayylov: «Birjan men Saranyn» aitysy Birjan saldyng aqyndyghynyng biyik shyny bolumen birge býkil qazaq aqyndyghynyng biyik shyny», - depti. Birjan saldyng aqyndyghy da, әnshiligi de basym bolghan. Tórebay aqyn:

«Aqyndyq sal Birjanday daryghan joq», «Qazaqtyng әnshi, aqyny Birjan sal», «Birjandy úly aqyngha qoygham balap», - dese, aqyn Sara:

«Óleni Birjan saldyng kóp-aq edi,

Ónerge ózge aqynmen talas edi», - dep kele:

«Birjangha teng aqyn joq bizding elde», - dep týiedi. Birjan 18 jasynan jez tanday aqyn, odan aqyndardyng «batagóii» atanypty. Birjan saldyng Jetisugha kelgeni turaly «Altybasar», «Talay zaman», «Jetisu» atty ólenderi bar. Birjan sal:

«Keshegi qyryq jeti kəmil jasta,

Ónermen ərbir iske qúlash úrgham», - dep 47 jasynda aqyn Sarany qútqarghandyghyn aitady. Eshqanday 36 nemese 37 jasynda emes. Aqyn Saranyng 18 jasynda әiel tendigi «azattyq» aluy 1871 jyly Eshkiólmeste bolghan. Eng alghashqy 1977 jyly shyqqan Qazaq Sovet Ensiklopediyasynyng II tomynda: «Birjan – Sara» aitysy 1871 jyly bolghan», - dep jazylypty.

Aqyn Saragha 2018 jyly tughanyna 165 jyl tolady, 140 jyl emes. Ómir sýrgen jyldar tizbesinde qatelikter jiberilgen.  Aqyn Sara 1853 jyly tuyp, 1907 jyly ómirden ótken. Ruhiyanyng kelini Maysara Saghadiyeva: «Aqyn Sara Taldyqorghan bolysy, Aqsu audany, Aqsu ózenining boyynda 1854 jyly tughan. Eli – Kenje-Tastemir» - dep múra qaldyrghan hatynda jazypty. Múnda Maysara Saghadiyeva aqyn Saranyng tughan jylynda bir-aq jasqa qatelik jasap jazghan. Tórebay aqyn, Mәkey Erkinbekov, Qanabek Bayseyitov aqyn Saranyng tughan jyldaryn dәl aityp keltirgen. Taldyqorghan qalasynda 2017 jyly «Qús joly» meyramhanasynda «aqyn Saranyng qaytys bolghanyna 110 jyl» dep, nәzir as ýlken shenberde berilgenin kópshilik biledi. Baspasózde de jazyldy.

Aqyn Saranyng shyqqan tegi Tastemir batyr Jonghar men Qazaq jaugershiligi kezinde ómir sýrgen. Shyn esimi - Bolatbek. Tastemir - laqap aty. Tastemir batyr aghasy Er Toqpanbetting júmsauymen Jonghargha qarsy 1754 jyly joryqta mert bolghan. Ziraty qazir Qytay memleketi jerinde. Áulie sanalady. Turizm joly týsken. Saranyng shyqqan atategi shejirede: «Matay – Kenje batyr – Súrtay (Toqmyrza) aqyn – Ýmbet batyr – Qúlbay (qart) – Er Bodanbay – Jalau (qart) – Temir – Bolat – Bayghyz – Saqay aqyn – Taghay batyr – Túnghat túnghiyq – Er Toqpanbet, Tastemir (Bolatbek) batyr – Aytqoja by – Amandos – Atymayly – Aqylbek – Janqúly simer – Súltanbek (Tastanbek) aghash sheberi – aqyn Sara», - dep taralady. Saranyng anasynyng esimi Jananys (Janshóke), eli Matay-Qaynar Shynqojanyng qyzy, biday óndi, kórikti, súlu әiel bolypty. Saranyng kórki sheshesine tartypty. 1900 jylghy «Tórebay men Sara» aitysynda aqyn Sara: «Qyryqtyng segizine jasym keldi», - deydi. Aqyn Saranyng atalas tuysy, 1875 jyly tughan Meyrambay Baytolyqov: «Aqyn Sara qaytys bolghanynda 33 jasta edim», - deydi. Sonda aqyn Saranyng qaytys bolghany 1907 jylgha kelip túr. Aqyn Sara qyzy Ruhiyanyng 13 (on ýsh) jasynda qaytys bolypty. Ruhiya 1894-1925 jyldarda ómir sýrgen. Ruhiyanyng kýieui Saghady 1885-1933 jyldarda ómir sýrgen. Saranyng qyzy Júmahan 1883 jyly tughan, úly Ermúhanbet 1890-1932 jyldary, Baymúhambet úly 1892-1927 jyldarda ómir sýripti. Eger aqyn 1878 jyly tughan bolsa, kýieu balasy Saghadiymen jas aralyghy jeti jyl bolady. Jeti jyl ishinde aqyn Sara kýieuge tiyip, jeti bala tuyp ósirip, qyzdaryn úzatyp ýlgergen ghoy.

"Qazaqstan" últtyq ensiklopediyasy, Almaty, "Qazaq ensiklopediyasy", 1998 j. 2-tom, 1998 jylghy Qazaq SSR qysqa ensiklopediyasynda aqyn Sara 1853-1907 jyldary ómir sýrgen delingen. «Arys» baspasy, Almaty, 2004 jyl, «Jetisu» ensiklopediyasynda da aqyn Saranyng ómir sýrgen jyldary 1853-1907 jyldar dep berilgen. Aqsu audanynyng 80 jyldyghyna shygharylghan «Altyn úyam – Aqsuym» ensiklopediyasynda aqyn Saranyng tughan jyly 1853 jyl dep jazylghan. Aghartushy Mәkey Erkinbekov pen belgili artist Qanabek Bayseyitov osy derekti rastapty. Abaydyng úly Ábdirahmannyng sýiegin týnetkende aqyn Saranyng jasy 43-te bolghan eken. «Tórebay men Sara» aitysynda Tórebay aqyn: «On tórt jas Áset aqyn senen kishi», - deydi. Áset Naymanbaev 1867 jyly tughany belgili. Aqyn Sara 1876 jyly tuyp, 1916 jyly, 38 jas ómir sýrip, ómirden ozdy deu, ghúmyry, zamany, qatynas ortasyna say kelmeydi. Saranyng shygharmashylyghyn, әiel tendigi ýshin kýreskenin әsirese, aitysqandaryn joqqa shygharady.

Áyel tendigi «azattyq» kýres ýshin jasalghan «Birjan men Sara» aitysy  naqty bolghan. Birjan salgha «ruym Kerey deme, Arghyn dep ait» dep ruy Jauar-Beketshi, Músa Begenúly degen kenes beripti. Múhtar Áuezov: «Anyghynda, «Birjan men Saranyn» aitysy bolghan», – depti. Jazushy Sәbit Múqanov: «Tarihta bolghan aitys. Sarany Birjannyng izdep barghany anyq», - deydi. Birjannyng Núrjan aghasynyng balasy Ahmetjan: «Men Birjangha atqosshy bolyp baryp em. Sarany kórdim. Aytysqany ras», - dep kuәlik etipti. 1948 jyly shyqqan «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» birinshi tomynda: «Anyghynda, Birjan men Saranyng aitysy bolghan», - dep jazylghan. 1965 jylghy «Aytys» jinaqtar kitabynda, 1960 jylghy “Qazaq әdebiyeti” gazetindegi “Sarany kórgender” degen maqalada Birjan men Saranyn  aitysqany belgili derekterge  sýienip dәleldengen degen týsinikteme berilipti. «Qazaq әdebiyeti» gazeti, 1968 jyl, «Aytys aqiqaty» maqalasynda Shegen Ahmetov: «Birjan men Sara betpe-bet aitysqany shyndyq», - dep qorytyndy sheshim jasapty. Baspalarda 1939 jyly: «Birjan – Sara» aitysy bolghan, ol auyz әdebiyetining ýlgisi», - dep jazypty.  «Tórebay men Sara» aitysynda, aqyn Saragha Tórebay:

«Birjan men sen ekeuing aitysqanyn,

Kóp elge mәlim bolghan búdan búryn», - dese, aqyn Sara:

«Birjan sal kelgeni shyn bizding baqqa,

Odan búryn bolmaghan bizding jaqta», - dep naqtylaydy.

«Qazaqtyng sal, serilik dәstýri» kitabynda Álikey Marghúlan: «Birjan Saramen aitysqan, Birjan ony jii esine týsirip otyrghan», - dep jazady. Myrzaghúlúly Tolghanbay:

«Kez bolyp aqyn Sara Birjan asyl,

Jaylauda Eshkiólmes jeri jasyl.

Qalyng el Oi-Naymandy bir quantyp,

Áserli ónerimen jasap aqyl.

Túrysbek kópten byghyp, basyn iyip,

«Azattyq» beriluge etken maqúl», - dep aitys ótken jerdi jәne Túrysbek Saragha «azattyq» etkenin bayan etedi. Birjannyng nәmin estip shúbyrghan júrt bir-birimen aralasyp, aitys ótken Eshkiólmeske kelgenderin sipattay kele, «Jaraly aqqu» dastanynda Jamau Búqarbay:

«Eki kýn jyrgha qosyp el namysyn,

Aqyndar júrtqa berdi tolghanysyn.

Asaudyng túsauy bar, dertting - emi,

Saranyng óneri ýstem bolghany shyn», - deydi. Tórebay aqyn:

«Birjangha on segizde múnyng shaghyp,

Qútylghan Jiyenqúldan jan ekenin», - nemese:

«Ózindi Bekbaygha qosyp, bata berip,

Bilemin Birjan seni qútqarghanyn», - dep aitqanynan Birjan men Sara kezigip, aitystyng bolghandyghy tújyrymdalady. Kóktúma sezinde 1916 jyly ótken Áset Naymanbaev pen Kәribay Tanatarúly aitysynda, Áset:

«Arystyng jigin bólgen Sara beybaq,

Birjannan o da kórgen sózden zardap.

Jenilip shyn masqara bolmady ma,

Basynda ysqyrghan men jylansha arbap», - dese,

Kәribay aqyn: «Ol Sara beybaq emes, anyq sanlaq,

Betine bar Arghynnyng salghan tanlaq.

Birjandy izdep kelgen itshe kerip,

Elinen qoldau tapqan ol bir ardaq.

Saranyng jauabynyng mini bar ma?

Aytpapty qaraghaydy talgha jalghap.

Birjandy seng soqqanday myqty jenip,

Batyrghan sýiegine ýlken zardap», - deydi. Osydan-aq Birjan sal men aqyn Saranyng aitysy bolghandyghy anyqtalyp túr. Saramen aitysqan Tórebay men Áset aqyndargha da senbey, bolghan aitysty bolmadygha joryp, dolbarlaymyz kep. «Qazaq әdebiyeti» gazeti, 1978 jyl, jeltoqsan aiynyng sanyndaghy «Aqyn Saragha soqtyqpasaq qayter!» degen atauly maqalasynda Ghabit Mýsirepov: «Óser eldi ósirmes qylyqtar osyndaydan bastalyp órbiydi. Bir ghasyrgha jaqyn jasasyp, qanymyzgha da, janymyzgha da sinip, bolghan ataqty aitysty joqqa shygharugha ketken enbek - kesek bir tasty oidan órge qaray domalatumen ten», - dep jazypty.

«Birjan men Sara» aitysy alghash senzuragha 1897 jyly, 29 jeltoqsanda Peterburg qalasynan rúqsat berilipti. «Sara men Birjan aitysy» 1898 jyly Qazan qalasyndaghy imperatorlyq uniyversiyteti tipo-litografiyasynan, 1899 jyly Qazan qalasy, «M.Chirkova múragerleri» baspahanasynan «Qissa-y Birjan sal menen Sara qyzdyng aitysqany» degen ataumen, redaksiyasyn basqarghan Abu-Ghabduluahid Shәkirjan Ál-Hamidiy-t-Tәkәvi, 1900 jyly – Sankt-Peterburg qalasynan 1 jeltoqsan, 1899 jyly basugha rúqsat berilip, Korsa (Qúrsau) auyly imamy Shamseddin bin Huseynning úrpaqtarynyng qarajatymen Qazan qalasyndaghy Imperator Uniyversiyteti Tipo-Litografiya baspasynan, 1901 jyly eki mәrte - Orynbor qalasyndaghy Volkov ýiinde ornalasqan Karimov, Huseinov y K* baspasynan, 1902 jyly, 1908 jyly – «Qissa-y Birjan sal menen Sara qyzdyng aitysqany» bastyrghan Abdollah-Seydy ibn Abdol Bari, Qazan qalasy, tipo-litografiya imperatorlyq uniyversiyteti Haritonov baspasynan, yaghny 1898 jyly shyqqan aitys mәtinin qaytalap basqan, 1912 jyly basylyp shyghypty. «Birjan–Sara» aitysy revolusiyagha deyin segiz ret, kenes ókimeti túsynda on bir ret  baspadan shyghypty. Aytys mәtini 1898 jyly jaryq kórgen núsqada:

«Jylynda myng segiz jýz toqsan segiz,

Tórtinde may-mamyrdyng bittim tegis», – degen joldar bolsa,  1899 jyly jaryq kórgen núsqada aitushynyng sózimen:

«Búl aitys shyqqan eken birtalaydan.

Sóitse de hat bolmaydy, basylmaydy», - delinipti.

1901 jyly eki mәrte baspadan shyqqan aitysty eki týrli núsqa (variant) dep qarastyrugha bolady. Zertteushiler «Jýsipbek qoja» men «Zaysan» núsqasy dep atap, dúrys núsqalar retinde sanap keledi. Osy 1901 jyly baspadan shyqqan aitys mәtinining birinshi núsqasyn halyq әdebiyetin jinaushy Jýsipbek qoja Shayhyslamov (1857-1937 j.j.) esimimen baylanystyrugha bolady. Eshqanday 1898 jyly alghashqy bolyp baspadan shyqqan basylym emes. Ol jansaqtyqty kirgizgen Gh.Ábsetov degen eken. «Birjan men Sara» aitysy birinshi núsqasynyng kólemi 19 bet, 969 jol. Shygharushy nәsili tatar Shamseddin Huseinov. Jýsipbek qoja aqyn Saragha alghash ret 1890 jyly jolyghypty. Aqyn Saragha kezikkennen keyin Jýsipbek qoja: «Aytys mәtinin Saradan aldym, bayan ettim», - dep baspadan 1901 jyly shyqqan «Birjan men Sara» aitys mәtinine jazghan desedi. Al, baspadan 1898, 1899, 1900 jyldary shyqqan aitys mәtininde onday sózder nyspy bolmapty. Sol jyldarghy qissany bastyrushylar ony kimnen alghanyn atap kórsetpepti. Tek qissanyng ayaghynda: «Múny noghay  Ahmedkarimge arnap qazaqsha jazdym», - degen sózder redaktordan keltirilipti. «Birjan men Sara» aitys mәtinin 1901 jyly Qazan baspasynan shyqqan ekinshi núsqany Zaysannan baspagha jibergen adam óz aty-jónin kórsetpepti. Ol tolyq núsqa dep esepteledi. Aytys mәtinin baspagha basugha 1901 jyly 31 qazanda Peterburgten rúqsat berilipti. Aytys mәtini Orynbor qalasynda túratyn Huseinov pen Karimovtar birlesip ashqan Orynbor qalasyndaghy baspahanadan 1901 jyly shyghypty. Kólemi 23 bet, 1080 jol. Mәtin qazaq tilinde arab әrpimen jazylypty. Osy núsqany Árip Tәnirbergenovke teliydi. Saldary, Zaysannan Árip jiberdi degenge keltiredi. «Ekeuin aitystyrdym ədeyi arbap» dep Árip Tәnirbergenovtyng qol úshy tiygen «Birjan men Sara» aitys mәtinining núsqasy baspadan 1907 jyly shyqqan delinedi. 1907 jyly baspadan shyqqan «Birjan men Sara» aitys mәtin núsqasy ras bolsa, esep sanymen altynshy bolady. Onyng aldynda aitys mәtini baspadan bes ret shyqqany naqty. Yaghni, qazaqsha delingenimen kóne arab әripimen sózining kóbi noghaysha ýsh ret, arab gharpymen qazaqsha eki ret basylghan. Múhtar Áuezov: «Árip songhy aitushynyng biri bolghan», - dep jazady. Múhtar Áuezov әdilin aitqan. Árip aitysty shygharushy emes, aitushy jәne baspagha 1907 jyly berushi boluy mýmkin emes. Óitkeni, Birjan men Sara» aitys mәtini 1907 jyly baspadan shyqqan degen mәlimet jalghan. Aytys mәtini arab jazuymen 1908 jyly shyqqan. Shygharghan Abdollah-Seydy ibn Abdol Bari  degen.

1933 jyly Abaydyng tolyq jinaghyndaghy maqalasynda Iliyas Jansýgirov: «Áripting Birjan sal men Saranyng aitysyn syrttan jazyp, janynan óleng shygharghanyna qarsy Tobyqtynyng Quanyshbay aqyny óleng jazypty», -  dep jazady. Yaghni, Árip aitysty syrttan jazyp alyp, oghan óz janynan óleng qosqany aitylyp túr. Boqanayúly Orazghaly ata: «Ákem meni segiz jasymnan aqyn Saranyng Kәukendegi qorym basyna jetektep әkep, ózi qúran oqityn. Myna aqyn Saragha túrghyzylghan kesene qabyr ýstine týspegen. Aqyn Sara turaly dau әli bitpes», - degeni ras-aq bolyp túr. Saldary, aqyn Sara 1878 jyly tudygha balanyp, biylghy  2018 jylghy Almaty oblysy mәdeniyet sharalaryn ótkizu josparyna «aqyn Sara Tastanbekqyzynyng 140 jyly» atap ótilui dep josparlanyp bekitilipti. Aqyn Saranyng 115 jyldyghy atalyp ótkende oblystyq tele-radio toraby «Úlaghat» baghdarlamasynda Boqanayúly Orazghaly atanyng auzynan jazalyp alynghan habardy eki mәrte berip, elge taratyp edi. Oblys basshysy Serik Aqymbekovke arnayy kirip, sol habardy estigen qúrmetti azamat Jasbolat Núrmúhambetov: «Oblys aqyn Saragha 115 jyl dep toylatyp jatyr, al radiodan 140 jyl eken degen habardy eki mәrte berdi. Sonda qalay?» - degen mәseleni aldyna qoyypty. Oblys basshysy Serik Aqymbekov pen oblystyq mәslihat hatshysy Túrsyn Ábdireshev jiyn ótkizip, búl mәseleni talqylap, saralay kele, oblystyq radio toraby bergen habar mәlimeti naqtylanyp, oblystyq radio men telekompaniya redaktorlary Aytbekov Túrsynbek pen Qúzatbek Esjanov eshqanday aiypsyz qyzmetterine oralghan bolatyn. Anyghy, biyl aqyn Saragha 165 jyl tolady. «Taldyqorghan» gazetinde «Aqyn Saragha 165 jyl» degen atauly ruhany qazynalyq rubrika ashylyp, aldymen «60 jyl saqtalghan Sara beynesi elge keldi. Biraq ...» sonan song «Almaty oblysy әkimi Amandyq Batalovtyng nazaryna!» - delinip, «Tarih qatelikti keshirmeydi», odan song «Aqyn Saranyng úrpaqtarynyng ýni» atauly ýsh kólemdi maqala surettermen shyqty. Avtory Gýljanat Núrshanova. Atalghan ýsh maqalada da aqyn Saranyng tughan jyly 1878 jylgha sәikes kelmeytini jazylghan. Biyl 2018 jyly 165 jyl ekeni dәleldi faktilermen aqyn Saranyng úrpaqtarynyng ýnderi arqyly da derektelgen. Soghan qaramastan pәtualyq bolar emes. Aqyn Sara Súltanbek(Tastanbek)qyzy turaly búrynghy shyqqan jansaq derekter negizderinde iske asyru júmystaryna úmtylys jasaluda. Oblystyq mәdeniyettegi bólim basshysy: «115 jyldyghy ótkenine sýienip, aqyn Saranyng 140 jyldyghy  2018 jyly atalady. Myqty bolsandar sol kezde nege jasattyndar. Sonda qayda qaldyndar?» - degen uәjin úyaly telefon arqyly bildirdi. Aqyn Saranyng 115 jyldyghyna arnap jasalghan konferensiyada jazushy Beksúltan Núrjekeev aqyn Saranyng ómir sýrgen jyldaryna baylanysty óz uәji men derekterin minberden aityp jetkizgen bolatyn. Oghan eshkim qúlaq aspady. Narazylyq retinde minberden týsisimen arghy sharalargha qatyspay ketip qalghan edi. 2018 jyly aqyn Saragha 140 jyl dep atalatyn bolsa, aqyn Sara turaly jalghan dauly mәseleler aruaqqa shet tiyip, aqiqatymen tamam bolghanynsha tiylmasy anyq. 1979 jyly óz qolymen QR Últtyq Ghylym Akademiyasyna jazghan hatynda, aqyn Saranyng qyzy Ruhiya men Ybyrayúly Saghadiyding kelini Maysara Saghadiyeva: «Naqty derekterdi tizip kórsetip, bolashaqta eshkimning de aqyn Saranyng ómirin bilmey, zerttemey, ótirik dәleldermen jazbauyn ótine kele, Ruhiya apam Birjan men Sara aitysy 1871 jyly qoy jyly bolghan dep aityp ketken. Aytys mәtinining bir núsqasyn Jýsipbek qoja Shayyhslamúly, endi bir núsqasyn Ashamayly Kerey Árimhan Zaysannan baspagha jibergen. Ayta ketetin bir mәsele, Árip Tәnirbergenovti naghashy sheshemiz aqyn Sara men naghashy atamyz Bekbay tipti mýlde kórmegen, kezikpegen. Áripti naghashy sheshemiz aqyn Saragha janastyrudyng eshbir qisyny joq. Biz aqyn Sara turaly jazyp jýrgenderdi bilmeymiz. Tanymaymyz. Tek ýsh jyl búryn Saylaubay Qaynarbaev men ýide joqta ózining kýieu balasy Ádilqoja degendi ertip kelip, mening balalarmen týsken fotosuretimdi alyp ketipti. Biz eshkimge aqyn Sara 1878 jyly tuyp, 1916 jyly qaytys boldy, 38 jas ómir jasady. Birjan men Sara 1895 jyly aitysty. Sara Bekbaygha 1896 jyly túrmysqa shyqty degen mәlimetter bergen emespiz. Birjan men Sara aityspaghan. Aytysty Árip Tәnirbergenov shygharghan. Birjan aqyn emes. Sara Jiyenqúlgha tiygen. Sosong Bekbay alghan. Sara Kýsenbaygha әuey bolghan. Sarany Jiyenqúlgha Arnay bolys bergen. Sara shashyn jalbyratyp jayyp jibergen. Beket-beketti, auyl-auyldy aralap jarapazan aitqan. Sara jalang ayaq jýrgen. Osynday adam balasy jiyirkenetin ótirik sózderdi, ósek sózderdi aitpaq túrmaq, estigimiz de kelmeydi», - dep jazypty. Búl jazylghan hat QR Últtyq Ghylym Akademiyasy janynan 1998 jyldan bastap shyghatyn «Otan tarihy» jurnalynda basylypty. Qazirgi aqyn Saranyng qyzy Ruhiyadan ónip-ósken Saghadiyev әuletining úrpaqtary da Maysara әjelerining hatqa jazyp ketken ósiyetin eskere otyryp, oblystyq mәdeniyet tarabynan aqyn Saragha 140 jyl degen datany 165 jyldyq dep ózgertu endiruin qalaydy. «Taldyqorghan» gazetinde Taldyqorghan qalalyq ardagerler kenesi, ghylymy jәne ruhany kenes mýsheleri aqyn Saragha 140 jyl emes, 165 jyl tolatynyn qoldaugha shaqyrghan halyqqa ýndeu jariyalady. Ýndeudi kópshilik jaqsylyq izgi pikirlerimen qoldauda.

 «Bayansyz kelgen jalghannan, bolghanynan joghy artyq» demekshi, shyndyqtan seskenip, qazyq qagha sazaryp-bezeruge, jalghandyqqa jol berilmese eken. Aqyn Saranyng ómiri, shygharmashylyghy, әiel tendigi ýshin kýresi, Birjan men Sara aitysy qazaq halqynyng keleshek iygiligine janasha jol ashyluy tiyis. «Jerúiyq» gazeti, 1996 jyl, 2 sәuir, «Abay bolayyq aghayyn» atauly kólemdi maqalasynda Toqtarbek Kәribjanov: «Zertteushilerimizding oidan shygharghan qoyyrtpaqtaryn tazartyp, aqyn Sara apamyzdyng asyl múrasyn laylamay, móldir qalpynda úrpaqtan úrpaqqa jetkizeyik», - dep jazghany maqúldy.   

Jemisbek Tolymbekov

Abai.kz