«اقىن سارا - شولپان جۇلدىزىم بولىپ، الدىمنان سəۋلە شاشىپ تۇرعانداي سەزىنەمىن».

                                                                                           فاريزا وڭعارسىنوۆا

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «وتكەندى ۇمىتپاي، تازا جەتكىزۋ كەرەك. «ءبىرجان مەن سارا» ايتىسى حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسى»، - دەپ ايتقانى حالىق مۇراسىن قادىرلەپ، قاستەرلەۋگە ۇمسىندىرادى. اقىن سارانىڭ مۇراسىن زەرتتەگەن ءىلياس جانسۇگىروۆ ونى باسپاسوزگە جاريالاۋعا ۇلگەرمەگەن. تەك «اقىن سارا كىم ەدى؟» دەگەن ماقالاسىن «جەتىسۋ ايەلى» جۋرنالىنا 1923 جىلى 15 قاڭتاردا جاريالاپتى.

اقىن سارا تۋرالى كەرىس ماسەلە: ءبىرىنشىسى - اقىن سارا مەن ءبىرجان سالدىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى. ەكىنشىسى – ايتىس بولعان با؟ ءۇشىنشىسى - ايتىستى شىعارعان با؟ - دەگەنگە تىرەلەدى.

ءبىرجان سال 1887, 1891, 1894 جىلدارى ەمەس، 1897 جىلى، 25 تامىزدا 73 جاسىندا ومىردەن ءوتىپتى. ءبىرجان سال 1833 نەمەسە 1934 جىلى تۋدى دەپ جازىلعانى دا قاتەلىك. ءبىرجان سال 1825 جىلى تۋعان. مۇنى ەڭ العاش جازعان ءسابيت مۇقانوۆ ەكەن. حالىق مۇراسىن جيناۋشى، ىزدەنۋشى قاراتاي بيعوجيننىڭ دەرەگىمەن مىرزاتاي جولداسبەكۇلى، قويشىعارا سالعاراۇلى، اقسەلەۋ سەيدىمبەك شىعارعان «ەلتۇتقا»، استانا، 2001 جىل جانە پەتروپاۆل قالاسىنان 2009 جىلى شىققان «ءبىرجاننىڭ بەلگىسىز عۇمىرى»، اۆتورلارى سوتسيال جۇماباەۆ پەن كارىم جالماقانوۆ، اتاۋلى كىتاپتارىندا ءبىرجان سالدىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى دۇرىس بەرىلگەن.

«ءبىرجان مەن سارا» ايتىسى 1895 جىلى بولدى»، - دەگەن دە شىندىققا جاناسپايدى. ويتكەنى، ءبىرجان سال 1893 جىلدان باستاپ سال-سەرىلىك ۇستانىمىن توقتاتقان. 1894 جىلى ترويتسكى مەشىتىنىڭ يمامى زەينوللا يشانعا بارىپ ءوزىنىڭ قۇلشىلىق «تاۋباعا» كەلەتىنىن مويىنداعان. 1895 جىلى 70 جاستاعى ءبىرجان كىشى مەككە سانالاتىن تۇركىستان قالاسىنداعى احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە بارىپ، «زيارات» ەتىپتى. ال، اقىن سارانىڭ 1895 جىلى نۇرمۇحامبەت، جۇماحان، ەرمۇحامبەت، بايمۇحانبەت، جاقيا، ءمۇنيرا، رۋحيا ەسىمدى بالالارى بولىپ، ساليقالى كوپ بالالى انا بولعان كەزى. ەشقانداي 1895 جىلى اقىن سارا 17 جاسقا تولىپ، 18 جاسقا اياق باسقان شاعى ەمەس.

ءبىرجان سال ناعاشى جۇرتى ارعىننىڭ التاي-قارپىعىنان كوپ كومەك، سۇيەۋ كورىپ، قولداۋ تاپقان. سول ەلدىڭ اتىن اتاپ، ۇرانىن شاقىرىپ، كوپتەگەن ايتىستارعا تۇسكەن. سونىڭ ءبىرى اقىن سارامەن ايتىسى. اقىن سارانىڭ اتاعىن كوپشىلىككە شىعارعان ءبىرجان سال. ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ: «ءبىرجان مەن سارانىڭ» ايتىسى ءبىرجان سالدىڭ اقىندىعىنىڭ بيىك شىڭى بولۋمەن بىرگە بۇكىل قازاق اقىندىعىنىڭ بيىك شىڭى»، - دەپتى. ءبىرجان سالدىڭ اقىندىعى دا، انشىلىگى دە باسىم بولعان. تورەباي اقىن:

«اقىندىق سال ءبىرجانداي دارىعان جوق»، «قازاقتىڭ ءانشى، اقىنى ءبىرجان سال»، «ءبىرجاندى ۇلى اقىنعا قويعام بالاپ»، - دەسە، اقىن سارا:

«ولەڭى ءبىرجان سالدىڭ كوپ-اق ەدى،

ونەرگە وزگە اقىنمەن تالاس ەدى»، - دەپ كەلە:

«بىرجانعا تەڭ اقىن جوق ءبىزدىڭ ەلدە»، - دەپ تۇيەدى. ءبىرجان 18 جاسىنان جەز تاڭداي اقىن، ودان اقىنداردىڭ «باتاگويى» اتانىپتى. ءبىرجان سالدىڭ جەتىسۋعا كەلگەنى تۋرالى «التىباسار»، «تالاي زامان»، «جەتىسۋ» اتتى ولەڭدەرى بار. ءبىرجان سال:

«كەشەگi قىرىق جەتi كəمiل جاستا،

ونەرمەن əربiر iسكە قۇلاش ۇرعام»، - دەپ 47 جاسىندا اقىن سارانى قۇتقارعاندىعىن ايتادى. ەشقانداي 36 نەمەسە 37 جاسىندا ەمەس. اقىن سارانىڭ 18 جاسىندا ايەل تەڭدىگى «ازاتتىق» الۋى 1871 جىلى ەشكىولمەستە بولعان. ەڭ العاشقى 1977 جىلى شىققان قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءىى تومىندا: «ءبىرجان – سارا» ايتىسى 1871 جىلى بولعان»، - دەپ جازىلىپتى.

اقىن ساراعا 2018 جىلى تۋعانىنا 165 جىل تولادى، 140 جىل ەمەس. ءومىر سۇرگەن جىلدار تىزبەسىندە قاتەلىكتەر جىبەرىلگەن.  اقىن سارا 1853 جىلى تۋىپ، 1907 جىلى ومىردەن وتكەن. رۋحيانىڭ كەلىنى مايسارا ساعاديەۆا: «اقىن سارا تالدىقورعان بولىسى، اقسۋ اۋدانى، اقسۋ وزەنىنىڭ بويىندا 1854 جىلى تۋعان. ەلى – كەنجە-تاستەمىر» - دەپ مۇرا قالدىرعان حاتىندا جازىپتى. مۇندا مايسارا ساعاديەۆا اقىن سارانىڭ تۋعان جىلىندا ءبىر-اق جاسقا قاتەلىك جاساپ جازعان. تورەباي اقىن، ماكەي ەركىنبەكوۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ اقىن سارانىڭ تۋعان جىلدارىن ءدال ايتىپ كەلتىرگەن. تالدىقورعان قالاسىندا 2017 جىلى «قۇس جولى» مەيرامحاناسىندا «اقىن سارانىڭ قايتىس بولعانىنا 110 جىل» دەپ، ءنازىر اس ۇلكەن شەڭبەردە بەرىلگەنىن كوپشىلىك بىلەدى. باسپاسوزدە دە جازىلدى.

اقىن سارانىڭ شىققان تەگى تاستەمىر باتىر جوڭعار مەن قازاق جاۋگەرشىلىگى كەزىندە ءومىر سۇرگەن. شىن ەسىمى - بولاتبەك. تاستەمىر - لاقاپ اتى. تاستەمىر باتىر اعاسى ەر توقپانبەتتىڭ جۇمساۋىمەن جوڭعارعا قارسى 1754 جىلى جورىقتا مەرت بولعان. زيراتى قازىر قىتاي مەملەكەتى جەرىندە. اۋليە سانالادى. تۋريزم جولى تۇسكەن. سارانىڭ شىققان اتاتەگى شەجىرەدە: «ماتاي – كەنجە باتىر – سۇرتاي (توقمىرزا) اقىن – ۇمبەت باتىر – قۇلباي (قارت) – ەر بودانباي – جالاۋ (قارت) – تەمىر – بولات – بايعىز – ساقاي اقىن – تاعاي باتىر – تۇڭعات تۇڭعيىق – ەر توقپانبەت، تاستەمىر (بولاتبەك) باتىر – ايتقوجا بي – اماندوس – اتىمايلى – اقىلبەك – جانقۇلى سىمەر – سۇلتانبەك (تاستانبەك) اعاش شەبەرى – اقىن سارا»، - دەپ تارالادى. سارانىڭ اناسىنىڭ ەسىمى جانانىس (جانشوكە), ەلى ماتاي-قاينار شىنقوجانىڭ قىزى، بيداي ءوڭدى، كورىكتى، سۇلۋ ايەل بولىپتى. سارانىڭ كوركى شەشەسىنە تارتىپتى. 1900 جىلعى «تورەباي مەن سارا» ايتىسىندا اقىن سارا: «قىرىقتىڭ سەگىزىنە جاسىم كەلدى»، - دەيدى. اقىن سارانىڭ اتالاس تۋىسى، 1875 جىلى تۋعان مەيرامباي بايتولىقوۆ: «اقىن سارا قايتىس بولعانىندا 33 جاستا ەدىم»، - دەيدى. سوندا اقىن سارانىڭ قايتىس بولعانى 1907 جىلعا كەلىپ تۇر. اقىن سارا قىزى رۋحيانىڭ 13 (ون ءۇش) جاسىندا قايتىس بولىپتى. رۋحيا 1894-1925 جىلداردا ءومىر سۇرگەن. رۋحيانىڭ كۇيەۋى ساعادي 1885-1933 جىلداردا ءومىر سۇرگەن. سارانىڭ قىزى جۇماحان 1883 جىلى تۋعان، ۇلى ەرمۇحانبەت 1890-1932 جىلدارى، بايمۇحامبەت ۇلى 1892-1927 جىلداردا ءومىر ءسۇرىپتى. ەگەر اقىن 1878 جىلى تۋعان بولسا، كۇيەۋ بالاسى ساعاديمەن جاس ارالىعى جەتى جىل بولادى. جەتى جىل ىشىندە اقىن سارا كۇيەۋگە ءتيىپ، جەتى بالا تۋىپ ءوسىرىپ، قىزدارىن ۇزاتىپ ۇلگەرگەن عوي.

"قازاقستان" ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، الماتى، "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى", 1998 ج. 2-توم، 1998 جىلعى قازاق سسر قىسقا ەنتسيكلوپەدياسىندا اقىن سارا 1853-1907 جىلدارى ءومىر سۇرگەن دەلىنگەن. «ارىس» باسپاسى، الماتى، 2004 جىل، «جەتىسۋ» ەنتسيكلوپەدياسىندا دا اقىن سارانىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى 1853-1907 جىلدار دەپ بەرىلگەن. اقسۋ اۋدانىنىڭ 80 جىلدىعىنا شىعارىلعان «التىن ۇيام – اقسۋىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا اقىن سارانىڭ تۋعان جىلى 1853 جىل دەپ جازىلعان. اعارتۋشى ماكەي ەركىنبەكوۆ پەن بەلگىلى ارتيست قانابەك بايسەيىتوۆ وسى دەرەكتى راستاپتى. ابايدىڭ ۇلى ءابدىراحماننىڭ سۇيەگىن تۇنەتكەندە اقىن سارانىڭ جاسى 43-تە بولعان ەكەن. «تورەباي مەن سارا» ايتىسىندا تورەباي اقىن: «ون ءتورت جاس اسەت اقىن سەنەن كىشى»، - دەيدى. اسەت نايمانباەۆ 1867 جىلى تۋعانى بەلگىلى. اقىن سارا 1876 جىلى تۋىپ، 1916 جىلى، 38 جاس ءومىر ءسۇرىپ، ومىردەن وزدى دەۋ، عۇمىرى، زامانى، قاتىناس ورتاسىنا ساي كەلمەيدى. سارانىڭ شىعارماشىلىعىن، ايەل تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسكەنىن اسىرەسە، ايتىسقاندارىن جوققا شىعارادى.

ايەل تەڭدىگى «ازاتتىق» كۇرەس ءۇشىن جاسالعان «ءبىرجان مەن سارا» ايتىسى  ناقتى بولعان. ءبىرجان سالعا «رۋىم كەرەي دەمە، ارعىن دەپ ايت» دەپ رۋى جاۋار-بەكەتشى، مۇسا بەگەنۇلى دەگەن كەڭەس بەرىپتى. مۇحتار اۋەزوۆ: «انىعىندا، «بiرجان مەن سارانىڭ» ايتىسى بولعان»، – دەپتى. جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ: «تاريحتا بولعان ايتىس. سارانى ءبىرجاننىڭ ىزدەپ بارعانى انىق»، - دەيدى. ءبىرجاننىڭ نۇرجان اعاسىنىڭ بالاسى احمەتجان: «مەن بىرجانعا اتقوسشى بولىپ بارىپ ەم. سارانى كوردىم. ايتىسقانى راس»، - دەپ كۋالىك ەتىپتى. 1948 جىلى شىققان «قازاق ادەبيەتi تاريحىنىڭ» بiرiنشi تومىندا: «انىعىندا، بiرجان مەن سارانىڭ ايتىسى بولعان»، - دەپ جازىلعان. 1965 جىلعى «ايتىس» جيناقتار كىتابىندا، 1960 جىلعى “قازاق ادەبيەتى” گازەتىندەگى “سارانى كورگەندەر” دەگەن ماقالادا ءبىرجان مەن سارانىڭ  ايتىسقانى بەلگىلى دەرەكتەرگە  سۇيەنىپ دالەلدەنگەن دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلىپتى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 1968 جىل، «ايتىس اقيقاتى» ماقالاسىندا شەگەن احمەتوۆ: «ءبىرجان مەن سارا بەتپە-بەت ايتىسقانى شىندىق»، - دەپ قورىتىندى شەشىم جاساپتى. باسپالاردا 1939 جىلى: «ءبىرجان – سارا» ايتىسى بولعان، ول اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى»، - دەپ جازىپتى.  «تورەباي مەن سارا» ايتىسىندا، اقىن ساراعا تورەباي:

«ءبىرجان مەن سەن ەكەۋىڭ ايتىسقانىڭ،

كوپ ەلگە ءمالىم بولعان بۇدان بۇرىن»، - دەسە، اقىن سارا:

«ءبىرجان سال كەلگەنى شىن ءبىزدىڭ باققا،

ودان بۇرىن بولماعان ءبىزدىڭ جاقتا»، - دەپ ناقتىلايدى.

«قازاقتىڭ سال، سەرىلىك ءداستۇرى» كىتابىندا الىكەي مارعۇلان: «ءبىرجان سارامەن ايتىسقان، ءبىرجان ونى ءجيى ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان»، - دەپ جازادى. مىرزاعۇلۇلى تولعانباي:

«كەز بولىپ اقىن سارا ءبىرجان اسىل،

جايلاۋدا ەشكىولمەس جەرى جاسىل.

قالىڭ ەل وي-نايماندى ءبىر قۋانتىپ،

اسەرلى ونەرىمەن جاساپ اقىل.

تۇرىسبەك كوپتەن بىعىپ، باسىن ءيىپ،

«ازاتتىق» بەرىلۋگە ەتكەن ماقۇل»، - دەپ ايتىس وتكەن جەردى جانە تۇرىسبەك ساراعا «ازاتتىق» ەتكەنىن بايان ەتەدى. ءبىرجاننىڭ ءنامىن ەستىپ شۇبىرعان جۇرت ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، ايتىس وتكەن ەشكىولمەسكە كەلگەندەرىن سيپاتتاي كەلە، «جارالى اققۋ» داستانىندا جاماۋ بۇقارباي:

«ەكى كۇن جىرعا قوسىپ ەل نامىسىن،

اقىندار جۇرتقا بەردى تولعانىسىن.

اساۋدىڭ تۇساۋى بار، دەرتتىڭ - ەمى،

سارانىڭ ونەرى ۇستەم بولعانى شىن»، - دەيدى. تورەباي اقىن:

«بىرجانعا ون سەگىزدە مۇڭىڭ شاعىپ،

قۇتىلعان جيەنقۇلدان جان ەكەنىڭ»، - نەمەسە:

«ءوزىڭدى بەكبايعا قوسىپ، باتا بەرىپ،

بىلەمىن ءبىرجان سەنى قۇتقارعانىن»، - دەپ ايتقانىنان ءبىرجان مەن سارا كەزىگىپ، ايتىستىڭ بولعاندىعى تۇجىرىمدالادى. كوكتۇما سەزىندە 1916 جىلى وتكەن اسەت نايمانباەۆ پەن كارىباي تاڭاتارۇلى ايتىسىندا، اسەت:

«ارىستىڭ جىگىن بولگەن سارا بەيباق،

ءبىرجاننان و دا كورگەن سوزدەن زارداپ.

جەڭىلىپ شىن ماسقارا بولمادى ما،

باسىندا ىسقىرعان مەن جىلانشا ارباپ»، - دەسە،

كارىباي اقىن: «ول سارا بەيباق ەمەس، انىق ساڭلاق،

بەتىنە بار ارعىننىڭ سالعان تاڭلاق.

ءبىرجاندى ىزدەپ كەلگەن يتشە كەرىپ،

ەلىنەن قولداۋ تاپقان ول ءبىر ارداق.

سارانىڭ جاۋابىنىڭ ءمىنى بار ما؟

ايتپاپتى قاراعايدى تالعا جالعاپ.

ءبىرجاندى سەڭ سوققانداي مىقتى جەڭىپ،

باتىرعان سۇيەگىنە ۇلكەن زارداپ»، - دەيدى. وسىدان-اق ءبىرجان سال مەن اقىن سارانىڭ ايتىسى بولعاندىعى انىقتالىپ تۇر. سارامەن ايتىسقان تورەباي مەن اسەت اقىندارعا دا سەنبەي، بولعان ايتىستى بولمادىعا جورىپ، دولبارلايمىز كەپ. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 1978 جىل، جەلتوقسان ايىنىڭ سانىنداعى «اقىن ساراعا سوقتىقپاساق قايتەر!» دەگەن اتاۋلى ماقالاسىندا عابيت مۇسىرەپوۆ: «وسەر ەلدى وسىرمەس قىلىقتار وسىندايدان باستالىپ ءوربيدى. ءبىر عاسىرعا جاقىن جاساسىپ، قانىمىزعا دا، جانىمىزعا دا ءسىڭىپ، بولعان اتاقتى ايتىستى جوققا شىعارۋعا كەتكەن ەڭبەك - كەسەك ءبىر تاستى ويدان ورگە قاراي دومالاتۋمەن تەڭ»، - دەپ جازىپتى.

«ءبىرجان مەن سارا» ايتىسى العاش تسەنزۋراعا 1897 جىلى، 29 جەلتوقساندا پەتەربۋرگ قالاسىنان رۇقسات بەرىلىپتى. «سارا مەن ءبىرجان ايتىسى» 1898 جىلى قازان قالاسىنداعى يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى تيپو-ليتوگرافياسىنان، 1899 جىلى قازان قالاسى، «م.چيركوۆا مۇراگەرلەرى» باسپاحاناسىنان «قيسسا-ي ءبىرجان سال مەنەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى» دەگەن اتاۋمەن، رەداكتسياسىن باسقارعان ابۋ-عابدۋلۋاحيد شاكيرجان ءال-حاميدي-ت-تاكاۆي، 1900 جىلى – سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنان 1 جەلتوقسان، 1899 جىلى باسۋعا رۇقسات بەرىلىپ، كورسا (قۇرساۋ) اۋىلى يمامى شامسەددين بين حۋسەيننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قاراجاتىمەن قازان قالاسىنداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتى تيپو-ليتوگرافيا باسپاسىنان، 1901 جىلى ەكى مارتە - ورىنبور قالاسىنداعى ۆولكوۆ ۇيىندە ورنالاسقان كاريموۆ، حۋسەينوۆ ي ك* باسپاسىنان، 1902 جىلى، 1908 جىلى – «قيسسا-ي ءبىرجان سال مەنەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى» باستىرعان ابدوللاح-سەيدي يبن ابدول باري، قازان قالاسى، تيپو-ليتوگرافيا يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى حاريتونوۆ باسپاسىنان، ياعني 1898 جىلى شىققان ايتىس ءماتىنىن قايتالاپ باسقان، 1912 جىلى باسىلىپ شىعىپتى. «بiرجان–سارا» ايتىسى رەۆوليۋتسياعا دەيiن سەگiز رەت، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ون ءبىر رەت  باسپادان شىعىپتى. ايتىس ءماتىنى 1898 جىلى جارىق كورگەن نۇسقادا:

«جىلىندا مىڭ سەگىز ءجۇز توقسان سەگىز،

تورتىندە ماي-مامىردىڭ ءبىتتىم تەگىس»، – دەگەن جولدار بولسا،  1899 جىلى جارىق كورگەن نۇسقادا ايتۋشىنىڭ سوزىمەن:

«بۇل ايتىس شىققان ەكەن ءبىرتالايدان.

سويتسە دە حات بولمايدى، باسىلمايدى»، - دەلىنىپتى.

1901 جىلى ەكى مارتە باسپادان شىققان ايتىستى ەكى ءتۇرلى نۇسقا (ۆاريانت) دەپ قاراستىرۋعا بولادى. زەرتتەۋشىلەر «جۇسىپبەك قوجا» مەن «زايسان» نۇسقاسى دەپ اتاپ، دۇرىس نۇسقالار رەتىندە ساناپ كەلەدى. وسى 1901 جىلى باسپادان شىققان ايتىس ءماتىنىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىن حالىق ادەبيەتىن جيناۋشى جۇسىپبەك قوجا شايحىسلاموۆ (1857-1937 ج.ج.) ەسىمىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. ەشقانداي 1898 جىلى العاشقى بولىپ باسپادان شىققان باسىلىم ەمەس. ول جانساقتىقتى كىرگىزگەن ع.ابسەتوۆ دەگەن ەكەن. «ءبىرجان مەن سارا» ايتىسى ءبىرىنشى نۇسقاسىنىڭ كولەمى 19 بەت، 969 جول. شىعارۋشى ءناسىلى تاتار شامسەددين حۋسەينوۆ. جۇسىپبەك قوجا اقىن ساراعا العاش رەت 1890 جىلى جولىعىپتى. اقىن ساراعا كەزىككەننەن كەيىن جۇسىپبەك قوجا: «ايتىس ءماتىنىن سارادان الدىم، بايان ەتتىم»، - دەپ باسپادان 1901 جىلى شىققان «ءبىرجان مەن سارا» ايتىس ماتىنىنە جازعان دەسەدى. ال، باسپادان 1898, 1899, 1900 جىلدارى شىققان ايتىس ماتىنىندە ونداي سوزدەر نىسپى بولماپتى. سول جىلدارعى قيسسانى باستىرۋشىلار ونى كىمنەن العانىن اتاپ كورسەتپەپتى. تەك قيسسانىڭ اياعىندا: «مۇنى نوعاي  احمەدكاريمگە ارناپ قازاقشا جازدىم»، - دەگەن سوزدەر رەداكتوردان كەلتىرىلىپتى. «ءبىرجان مەن سارا» ايتىس ءماتىنىن 1901 جىلى قازان باسپاسىنان شىققان ەكىنشى نۇسقانى زايساننان باسپاعا جىبەرگەن ادام ءوز اتى-ءجونىن كورسەتپەپتى. ول تولىق نۇسقا دەپ ەسەپتەلەدى. ايتىس ءماتىنىن باسپاعا باسۋعا 1901 جىلى 31 قازاندا پەتەربۋرگتەن رۇقسات بەرىلىپتى. ايتىس ءماتىنى ورىنبور قالاسىندا تۇراتىن حۋسەينوۆ پەن كاريموۆتار بىرلەسىپ اشقان ورىنبور قالاسىنداعى باسپاحانادان 1901 جىلى شىعىپتى. كولەمى 23 بەت، 1080 جول. ءماتىن قازاق تىلىندە اراب ارپىمەن جازىلىپتى. وسى نۇسقانى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆكە تەليدى. سالدارى، زايساننان ءارىپ جىبەردى دەگەنگە كەلتىرەدى. «ەكەۋiن ايتىستىردىم əدەيi ارباپ» دەپ ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆتىڭ قول ۇشى تيگەن «ءبىرجان مەن سارا» ايتىس ءماتىنىنىڭ نۇسقاسى باسپادان 1907 جىلى شىققان دەلىنەدى. 1907 جىلى باسپادان شىققان «ءبىرجان مەن سارا» ايتىس ءماتىن نۇسقاسى راس بولسا، ەسەپ سانىمەن التىنشى بولادى. ونىڭ الدىندا ايتىس ءماتىنى باسپادان بەس رەت شىققانى ناقتى. ياعني، قازاقشا دەلىنگەنىمەن كونە اراب ارىپىمەن ءسوزىنىڭ كوبى نوعايشا ءۇش رەت، اراب عارپىمەن قازاقشا ەكى رەت باسىلعان. مۇحتار اۋەزوۆ: «ءارىپ سوڭعى ايتۋشىنىڭ ءبىرى بولعان»، - دەپ جازادى. مۇحتار اۋەزوۆ ءادىلىن ايتقان. ءارىپ ايتىستى شىعارۋشى ەمەس، ايتۋشى جانە باسپاعا 1907 جىلى بەرۋشى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ءبىرجان مەن سارا» ايتىس ءماتىنى 1907 جىلى باسپادان شىققان دەگەن مالىمەت جالعان. ايتىس ءماتىنى اراب جازۋىمەن 1908 جىلى شىققان. شىعارعان ابدوللاح-سەيدي يبن ابدول باري  دەگەن.

1933 جىلى ابايدىڭ تولىق جيناعىنداعى ماقالاسىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ: «ءارiپتiڭ بiرجان سال مەن سارانىڭ ايتىسىن سىرتتان جازىپ، جانىنان ولەڭ شىعارعانىنا قارسى توبىقتىنىڭ قۋانىشباي اقىنى ولەڭ جازىپتى»، -  دەپ جازادى. ياعني، ءارىپ ايتىستى سىرتتان جازىپ الىپ، وعان ءوز جانىنان ولەڭ قوسقانى ايتىلىپ تۇر. بوقانايۇلى ورازعالي اتا: «اكەم مەنى سەگىز جاسىمنان اقىن سارانىڭ كاۋكەندەگى قورىم باسىنا جەتەكتەپ اكەپ، ءوزى قۇران وقيتىن. مىنا اقىن ساراعا تۇرعىزىلعان كەسەنە قابىر ۇستىنە تۇسپەگەن. اقىن سارا تۋرالى داۋ ءالى بىتپەس»، - دەگەنى راس-اق بولىپ تۇر. سالدارى، اقىن سارا 1878 جىلى تۋدىعا بالانىپ, بيىلعى  2018 جىلعى الماتى وبلىسى مادەنيەت شارالارىن وتكىزۋ جوسپارىنا «اقىن سارا تاستانبەكقىزىنىڭ 140 جىلى» اتاپ ءوتىلۋى دەپ جوسپارلانىپ بەكىتىلىپتى. اقىن سارانىڭ 115 جىلدىعى اتالىپ وتكەندە وبلىستىق تەلە-راديو تورابى «ۇلاعات» باعدارلاماسىندا بوقانايۇلى ورازعالي اتانىڭ اۋزىنان جازالىپ الىنعان حاباردى ەكى مارتە بەرىپ، ەلگە تاراتىپ ەدى. وبلىس باسشىسى سەرىك اقىمبەكوۆكە ارنايى كىرىپ، سول حاباردى ەستىگەن قۇرمەتتى ازامات جاسبولات نۇرمۇحامبەتوۆ: «وبلىس اقىن ساراعا 115 جىل دەپ تويلاتىپ جاتىر، ال راديودان 140 جىل ەكەن دەگەن حاباردى ەكى مارتە بەردى. سوندا قالاي؟» - دەگەن ماسەلەنى الدىنا قويىپتى. وبلىس باسشىسى سەرىك اقىمبەكوۆ پەن وبلىستىق ءماسليحات حاتشىسى تۇرسىن ابدىرەشەۆ جيىن وتكىزىپ، بۇل ماسەلەنى تالقىلاپ، سارالاي كەلە، وبلىستىق راديو تورابى بەرگەن حابار مالىمەتى ناقتىلانىپ، وبلىستىق راديو مەن تەلەكومپانيا رەداكتورلارى ايتبەكوۆ تۇرسىنبەك پەن قۇزاتبەك ەسجانوۆ ەشقانداي ايىپسىز قىزمەتتەرىنە ورالعان بولاتىن. انىعى، بيىل اقىن ساراعا 165 جىل تولادى. «تالدىقورعان» گازەتىندە «اقىن ساراعا 165 جىل» دەگەن اتاۋلى رۋحاني قازىنالىق رۋبريكا اشىلىپ، الدىمەن «60 جىل ساقتالعان سارا بەينەسى ەلگە كەلدى. بىراق ...» سونان سوڭ «الماتى وبلىسى اكىمى اماندىق باتالوۆتىڭ نازارىنا!» - دەلىنىپ، «تاريح قاتەلىكتى كەشىرمەيدى»، ودان سوڭ «اقىن سارانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءۇنى» اتاۋلى ءۇش كولەمدى ماقالا سۋرەتتەرمەن شىقتى. اۆتورى گۇلجانات نۇرشانوۆا. اتالعان ءۇش ماقالادا دا اقىن سارانىڭ تۋعان جىلى 1878 جىلعا سايكەس كەلمەيتىنى جازىلعان. بيىل 2018 جىلى 165 جىل ەكەنى دالەلدى فاكتىلەرمەن اقىن سارانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇندەرى ارقىلى دا دەرەكتەلگەن. سوعان قاراماستان پاتۋالىق بولار ەمەس. اقىن سارا سۇلتانبەك(تاستانبەك)قىزى تۋرالى بۇرىنعى شىققان جانساق دەرەكتەر نەگىزدەرىندە ىسكە اسىرۋ جۇمىستارىنا ۇمتىلىس جاسالۋدا. وبلىستىق مادەنيەتتەگى ءبولىم باسشىسى: «115 جىلدىعى وتكەنىنە سۇيەنىپ، اقىن سارانىڭ 140 جىلدىعى  2018 جىلى اتالادى. مىقتى بولساڭدار سول كەزدە نەگە جاساتتىڭدار. سوندا قايدا قالدىڭدار؟» - دەگەن ءۋاجىن ۇيالى تەلەفون ارقىلى ءبىلدىردى. اقىن سارانىڭ 115 جىلدىعىنا ارناپ جاسالعان كونفەرەنتسيادا جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ اقىن سارانىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارىنا بايلانىستى ءوز ءۋاجى مەن دەرەكتەرىن مىنبەردەن ايتىپ جەتكىزگەن بولاتىن. وعان ەشكىم قۇلاق اسپادى. نارازىلىق رەتىندە مىنبەردەن تۇسىسىمەن ارعى شارالارعا قاتىسپاي كەتىپ قالعان ەدى. 2018 جىلى اقىن ساراعا 140 جىل دەپ اتالاتىن بولسا، اقىن سارا تۋرالى جالعان داۋلى ماسەلەلەر ارۋاققا شەت ءتيىپ، اقيقاتىمەن تامام بولعانىنشا تيىلماسى انىق. 1979 جىلى ءوز قولىمەن قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا جازعان حاتىندا، اقىن سارانىڭ قىزى رۋحيا مەن ىبىرايۇلى ساعاديدىڭ كەلىنى مايسارا ساعاديەۆا: «ناقتى دەرەكتەردى ءتىزىپ كورسەتىپ، بولاشاقتا ەشكىمنىڭ دە اقىن سارانىڭ ءومىرىن بىلمەي، زەرتتەمەي، وتىرىك دالەلدەرمەن جازباۋىن وتىنە كەلە، رۋحيا اپام ءبىرجان مەن سارا ايتىسى 1871 جىلى قوي جىلى بولعان دەپ ايتىپ كەتكەن. ايتىس ءماتىنىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن جۇسىپبەك قوجا شايىحسلامۇلى، ەندى ءبىر نۇسقاسىن اشامايلى كەرەي ءارىمحان زايساننان باسپاعا جىبەرگەن. ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە، ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆتى ناعاشى شەشەمىز اقىن سارا مەن ناعاشى اتامىز بەكباي ءتىپتى مۇلدە كورمەگەن، كەزىكپەگەن. ءارىپتى ناعاشى شەشەمىز اقىن ساراعا جاناستىرۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. ءبىز اقىن سارا تۋرالى جازىپ جۇرگەندەردى بىلمەيمىز. تانىمايمىز. تەك ءۇش جىل بۇرىن سايلاۋباي قاينارباەۆ مەن ۇيدە جوقتا ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ادىلقوجا دەگەندى ەرتىپ كەلىپ، مەنىڭ بالالارمەن تۇسكەن فوتوسۋرەتىمدى الىپ كەتىپتى. ءبىز ەشكىمگە اقىن سارا 1878 جىلى تۋىپ، 1916 جىلى قايتىس بولدى، 38 جاس ءومىر جاسادى. ءبىرجان مەن سارا 1895 جىلى ايتىستى. سارا بەكبايعا 1896 جىلى تۇرمىسقا شىقتى دەگەن مالىمەتتەر بەرگەن ەمەسپىز. ءبىرجان مەن سارا ايتىسپاعان. ايتىستى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ شىعارعان. ءبىرجان اقىن ەمەس. سارا جيەنقۇلعا تيگەن. سوسوڭ بەكباي العان. سارا كۇسەنبايعا اۋەي بولعان. سارانى جيەنقۇلعا ارناي بولىس بەرگەن. سارا شاشىن جالبىراتىپ جايىپ جىبەرگەن. بەكەت-بەكەتتى، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ جاراپازان ايتقان. سارا جالاڭ اياق جۇرگەن. وسىنداي ادام بالاسى جيىركەنەتىن وتىرىك سوزدەردى، وسەك سوزدەردى ايتپاق تۇرماق، ەستىگىمىز دە كەلمەيدى»، - دەپ جازىپتى. بۇل جازىلعان حات قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جانىنان 1998 جىلدان باستاپ شىعاتىن «وتان تاريحى» جۋرنالىندا باسىلىپتى. قازىرگى اقىن سارانىڭ قىزى رۋحيادان ءونىپ-وسكەن ساعاديەۆ اۋلەتىنىڭ ۇرپاقتارى دا مايسارا اجەلەرىنىڭ حاتقا جازىپ كەتكەن وسيەتىن ەسكەرە وتىرىپ، وبلىستىق مادەنيەت تارابىنان اقىن ساراعا 140 جىل دەگەن داتانى 165 جىلدىق دەپ وزگەرتۋ ەندىرۋىن قالايدى. «تالدىقورعان» گازەتىندە تالدىقورعان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسى، عىلىمي جانە رۋحاني كەڭەس مۇشەلەرى اقىن ساراعا 140 جىل ەمەس، 165 جىل تولاتىنىن قولداۋعا شاقىرعان حالىققا ۇندەۋ جاريالادى. ۇندەۋدى كوپشىلىك جاقسىلىق ىزگى پىكىرلەرىمەن قولداۋدا.

 «بايانسىز كەلگەن جالعاننان، بولعانىنان جوعى ارتىق» دەمەكشى، شىندىقتان سەسكەنىپ، قازىق قاعا سازارىپ-بەزەرۋگە، جالعاندىققا جول بەرىلمەسە ەكەن. اقىن سارانىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى، ايەل تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسى، ءبىرجان مەن سارا ايتىسى قازاق حالقىنىڭ كەلەشەك يگىلىگىنە جاڭاشا جول اشىلۋى ءتيىس. «جەرۇيىق» گازەتى، 1996 جىل، 2 ءساۋىر، «اباي بولايىق اعايىن» اتاۋلى كولەمدى ماقالاسىندا توقتاربەك كارىبجانوۆ: «زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ ويدان شىعارعان قويىرتپاقتارىن تازارتىپ، اقىن سارا اپامىزدىڭ اسىل مۇراسىن لايلاماي، ءمولدىر قالپىندا ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزەيىك»، - دەپ جازعانى ماقۇلدى.   

جەمىسبەك تولىمبەكوۆ

Abai.kz