Kýni keshe ghana Preziydent Nazarbaev qazaq әlipbiyining latyn grafikasyndaghy ýshinshi núsqasyn qabyldau jóninde sheshim shygharyp, Jarlyqqa qol qoydy. Álipbiyding jana núsqasy bekitildi. Osyghan deyingi eki núsqa halyqtyq dengeyde qyzu talqygha  týsip, ghalymdardyng tarapynan san týrli joba núsqa úsynyldy.

Ózderiniz biletindey, «Abai.kz» aqparattyq portaly latyn әlipbiyine kóshu men әlipbiydi әzirleu júmystary jayly ýzdiksiz materialdar jariyalap, akademikter men ghalymdardyn, qogham belsendilerining pikirlerin jariyalap otyrdy. Keshegi әlipbii jobasynan bayqaghanymyzdy aitsaq, orayly, útymdy jobalar songhy núsqada eskerilgenge úqsaydy.

Sonymen, Aqorda bekitken әlipby núsqasy júrt kónilinen shygha ma? Osyghan deyingi әlipby núsqalarynan onyng aiyrmashylyghy qanday? Osy orayda biz әlipby jobasyn әzirleushi toptyng ókili, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Erden Qajybek myrzany sózge tartqan edik.

-Erden myrza, siz osy jana әlipbiydi jasau prosessining basy-qasynda jýrsiz ghoy. Songhy núsqa kónilinizden shyqty ma? Osy salanyng mamany retinde aitynyzshy, búl núsqanyng ótken jolghy apostrofty núsqadan ne aiyrmashylyghy bar?

-Songhy núsqa Elbasynyng kýni keshe ghana shaqqan Jarlyghymen der kezinde qabyldandy dep esepteymin. Búl – tikeley Preziydentting tapsyrmasyn oryndaudyng nәtiyjesi. Óitkeni, Elbasy qazan aiynda Jarlyqqa qol qoyghannan keyin, qarasha aiynda Ýkimet basshysy basqaratyn últtyq komissiya qúryldy.  Sol komissiyanyng eng birinshi otyrysynda-aq, bizge tikeley tapsyrma berildi. "Búl - jana әlipbi. Jananyng aty jana, ol is jýzinde tekserilmegen. Sondyqtan, jana әlipbiydi sóz qúramynda, mәtin qúramynda, jazuda, aituda egjey-tegeyli zerttep, qoldanysta qalay bolatynyn bilu kerek, kem-ketikterin tolyqtyryp, jetildiru kerek" degen tapsyrma berildi.

Sondyqtan, ýsh ministrlik býkil respublika boyynsha keshendi júmystardy atqardy. Ol: Mәdeniyet jәne sport ministrligi,  Bilim jәne ghylym ministrligi, Aqparat jәne kommunikasiyalar ministrligi. Últtyq komissiya qúramynda 4 top júmys jasady. Olar: orfografiyalyq top, terminolgiyalyq top, әdistemelik top jәne tehnikalyq qamtamasyz etu toptary.

-Erden myrza, ótken jolghy apostrofty әlipby núsqasy úsynylghanda, sizding kónilinizding tolmaghanyn bilemiz. Qazir she? Siz basqaryp otyrghan institut ne júmystar atqardy?

-Ras, apostrofty әlipbii núsqasyna mening jeke kónilim tolmaghan tústary boldy. Ony men búqaralyq aqparat qúraldarynda ashyq aittym. Bizding A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty respublika boyynsha, mektep oqushylary men múghalimderi, uniyversiytet oqytushylary, memlekettik qyzmetkerler, qarapayym túrghyndar arasynda ýlken saualnama jýrgizu ýshin arnayy qújattar әzirlep, synaq mәtinderin dayarlaumen ainalysyp jatyr.  Sosyn osy synaqtardy  qalay ótkizu kerek degen erejeler dayyndap, kóptegen júmystar jýrgizdi.  Sonyng barlyghy qorytyndylanyp, birneshe otyrystar, jogharyda aitqan ýsh ministrlikte, Ýkimette talqylandy. Ásirese, osy apostrofty ekinshi tanba retinde auystyru, ony basqa tiyimdi tәsilmen ózgertu mәselesi kýn tәrtibine engizildi. Nәtiyjesinde býgingidey әdemi qorytyndygha keldik.

-Preziydent apostrofty núsqany da qabyldau jóninde jarlyq shygharghan edi. Keyin ol jarlyq kýshin joydy ma, әiteuir osy eng songhy núsqagha toqtaldy... Mening súrayyn degenim, jalpy әlipbiyding neshe núsqasy Preziydentting qarauyna, neshe núsqasy halyqtyq talqylaugha úsynyldy?

-Qarasha aiynan bastap atqarylghan júmystar qorytyndylanyp, apostrofty núsqa auystyrylghannan keyin, osy nәtiyje Elbasygha bayandaldy. Elbasy: «Men ýshin әrdayym halyqtyn, elding pikiri qymbat, osy elge ynghayly bolsa,  men osy núsqasyn maqúldaymyn» dep, qoldady, Jarlyqqa qol qoydy.

-Demek, әleumettik jelidegi, qoghamdyq ortadaghy halyqtyng pikiri eskerildi deysiz ghoy?

-Áriyne, eskerildi. Sóitip, basynda qosar dybystarmen jasalghan núsqa ózgertildi. Negizi ol Europa elderinde daghdygha ainalghan, qoldanysta bar tәsil edi. Biraq ol núsqa bizding tilimizge kelmeydi. Sondyqtan, basyndaghy qosar dybysty tanbalaudan bas tarttyq.  Odan apostrofqa kóshtik. Keyin ol apostroftan bas tartu mәselesi Elbasynyng qarauyna deyin jetti. Sóitip, biz osy songhy núsqagha toqtalyp otyrmyz.

-Negizi myna jolghy úsynylghan núsqada keybir dybystar akut tayaqshasy arqyly belgilenipti. Japy akut tayaqshasyn qoldanu da әlemdik praktikada bar tәsil. Bizde nebary 6 әripte akut tayaqshasy qoldanylghan eken...

-Akut negizinen diakritikalyq tanba ghoy.  Dybysqa qosymsha belgi qoyylady. Múnyng qosymsha bir dúrys túsy – bizde qosar, synar tanbalar bir tanbanyng ekinshi týri ghoy. Mysaly, «u»-dybysynyng jinishke týri - «ý». Yaghni, bir dybystyng eki varianty. Bir tanbamen beruding logikasy bar. Bir tanbamen bergen kezde shaghyn ghana belgi qoyylady. Ol keybir tilderde eki nýkte, keybir tilderde syzyqsha týrinde kezdesedi. Sonyng ishinde akut eng qarapayymy.  Sondyqtan әldeqayda ynghayly.

-Áytse de, әlemjelide әrtýrli pikirler aitylyp jatyr. Kem-ketikteri bar deydi. Búl núsqagha әli týzetuler, tolyqtyrular engizile me? Joq әlde songhy bekitilgen qalpy osy ma?

-Songhy núsqany jetildiru qajet bolghan jaghdayda biz mindetti týrde halyqpen aqyldasamyz. Kóshpeli otyrystar, seminarlar ótkizu kerek shyghar, bәlkim. Baspasóz qúraldarynda eldin, halyqtyng pikirin eskeru mәselesi qashanda manyzdy. Óitkeni, Halyqaralyq norma boyynsha kez kelgen elde әlipby auystyryp,  qabyldau ýshin arnayy zang qabyldanady. Qazin endi zang qabyldanuy kerek. Yaghni, әlipby mәselesi Parlamentte qaralu kerek, deputattar búl mәseleni talqylauy kerek.

Sol tústa, qajet bolghan jaghdayda, az-kem týzetuler engizuli mýmkin. Jalpy keybir júrt «әlipbiydi, әripterdi austyra salamyz» dep oilaydy. Olay emes. Ol jәne onay da emes.  Biz eshqashan tilimizdi ózgerte almaymyz. Til búl – ýlken múhiyt. Ol kiyeli. Biz óz tilimizge iykemdep, ynghayly, tilimizding erekshelikterin kórsete biletin әlipby jasauymyz kerek. Maqsatymyz - osy. Álipby jasau – maqsatqa jettik degen sóz emes. Jetildiru - búl ghylymda әrdayym qoldanysta jýretin prosess.

Jalpy, birinshi, ekinshi, ýshinshi núsqa deymiz. Baghytymyz dúrys, kýnnen kýnge jaqsaryp, ynghaylanyp kele jatyr. Álipby mәselesi biz ýshin óte manyzdy. Shynyn aitsaq,  keshegi kýnge deyin paydalanyp jýrgen  әlipbiyimiz óz tilimizge eshqanday jaqyndyghy joq, ýsh qaynasa sorpasy qoslmaytyn dýnie edi. Orys tilining býkil әripterin bizge tóge salghan.

-Osy rette qazirgi qazaq tilining problematikalyq mәselelerin aitpay ketuge bolmaydy ghoy. Qazaq tilin Reseyding tilinen tolyq azat etu ýshin de dәl osy dekirillizasiya kerek deymiz...

-Qazaq qazir oryssha aksentsiz sóileydi.  Biz qazaqsha sóilep kele jatyp, kirme sózderdi ainytpay  aitamyz. Ol negizinen maqtanatyn dýnie emes. Orys mәtindi dauystap túryp oqyp kórinizshi. Orys mәtindi dauystap oqyp kele jatyp, keybir qazaqsha sózderdi taza qazaqsha aityp kórinizshi. «Segodnya v epohu jahandanu nujno gharyshqa  otpravlyati raketu» degen sóilemdi bir minberden aitynyzshy. Orystar qalay qabyldaydy eken. Kýledi ghoy. Dәl solay, biz qazaqsha sóiley túryp, bóten  sózben tilimizdi búzyp otyrmyz.

Bizding әlipby jasaudaghy maqsatymyz tól jazuymyzgha oralu, kezinde Ahandar jazyp ketken zandylyqtardy tól grammatikamyzgha engizu. Bizding qazirgi grammatikamyz – orys tili grammatikasynyng kóshirmesi.

Ruhany janghyru degen – sanany janghyrtu ghoy. Búl – qúldyq sanadan arylyp, el bolyp, ózimizding qalpymyzgha kelu degen sóz. Qúldyq sanadan arylu ýshin qazaqqa qazaqtyng tili kerek. 70 jyldan astam jýrgizilgen orystandyru sayasaty nәtiyjesin bergenin bilesiz. Aramyzda sanasy auyp ketken, qarapayym mәselelerdi týsinbeytin adamdar óte kóp. Mysaly, qazir «qazaq tilinde qansha dybys bar» degen súraqqa  әrtýrli jauap aitady. Búl degen qarapayym súraq qoy.  Myna memlekettik tilde jariya bolghan Elbasynyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» degen maqalasy, memlekettik dendeydegi ýlken qújat. Ol memlekettik tilde ghana jazylyp, melekettik tilde jariya boldy.  Bastan ayaq bir tilde jazylghan sayasy dengeydegi qújat. Basqa tilderge audaryldy.  Búl da bizding qazaq tilining ýstemdikke ie bola bastaghanynyng jemisi.  Sondyqtan, jana әlipby de dәl osy maqsatta qabyldanyp otyr dep esepteymin.

-Erden myrza, pikir bóliskeninizge kóp rahmet!

-Sizderge de rahmet aitamyn.

Súhbattasqan Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz