Latyn grafikasyna ótu iydeyasyn sonau toqsanynshy jyldardyng basynda Ábdualy Qaydar aghamyz kótergen bolatyn. Orystan ketsek, onbay qalamyz dep, óre týregelgenderding qarasy ol kezderde óte kóp edi. Solardyng bel ortasynda qazaq ruhaniyatyna sinirgen enbegi ýshin alghan ataghynan at ýrketin, biraq bala-shaghasymen oryssha sóilesetin tilshi ghalym agha-apalarymyz da jýretin. Pәlen ghasyrghy jazushymyz arabqa oralsaq qaytedi deytin biren-sarandarmen qatar týbi bir týrki týgendelip, orhongha qaytsa jón bolar edi- degen asqaq armandar da bolghan edi. Býgingi qazaq qoghamy orys, arab, latyn, kóne týrki (runika) siyaqty tórt әlipbiyding ishinen latyngha toqtap otyr.

Elbasy bekitken әlipbiyding bir paydasy latyngha qatysty jiyndar endi latyngha óteu qajet pe dep emes, latyngha qalay ótemiz-dep te emes, myna bekitilgen әlipbiylermen qalay jazamyz dep bas qatyryp jatyr. Qazir mamandar myna ólshemderding qaysysyn qazyq etip ústau kerektigin әli sheshe almay otyr:

K – 42 (kirillisadaghy qazaq әlipbiyi)

Q – 28 (qazaqtyng tól dybystary)

T – 34 (týrkige ortaq dybys qory)

A – 26 (pernetaqtadaghy latyn tanbasy)

Sondyqtan latyngha qatysty endigi júmystar osynyng ainalasynda jýrui kerek. Kirillisadaghy qazaq әlipbiyin (K-42) sol kýiinde latyn tanbasyna kóshire salugha bolmas. Jana әlipbiyde qazaqtyng tól dybystary (Q-28) ghana jeke-jeke tanbamen beynelenui qajet. Onyng ýstine bir tenge de artyq júmsamay jahandy jalpaghynan basu ýshin tól әlipbiyimizding әripteri pernetaqtadaghy bar tanbalardan (A-26) aspauy tiyis. Býgingi resmy talap ta osy 26 – dan shyqpau. Eger әlemdegi eki jýz mln. týrki ózgening ózegin órtep, baba jazuymyz orhongha ótuge pәtuәlassa, ony qos qoldap qoldaugha bolady. Al bir-birimizdi lúghatsyz-aq týsinip ketemiz degen jeleumen qazaqtyng jana әlipbiyin týrkige ortaq dybystargha (T-34) ynghaylaugha óz basym qarsymyn. Biz jalpaq shesheylikti qoyyp, eng aldymen ózimizding tabighy últtyq tilimizding jayyn oilauymyz kerek.

Qazaqtyng jana әlipbiyine negiz bolatyn sipyrly tórt núsqanyng (Qazaq – 28, Aghylshyn – 26, Kirillisa – 42, Týrki – 34) ishinen tól 28-di tandap, ony pernetaqtadaghy 26-gha qalay syidyru býgingi kýnning basty mәselesi ekeni anyq. 28 tól dybysty beyneleuge layyq latynnyng 19 tanbasyn joba úsynghandardyng barlyghy qoldaydy. Myna 9 dybysqa kelgende ústanym әr týrli Á, Ó, Ú, Ý, I, Gh, Sh, N, U. Mәselen, «Á» dybysyn A, Ä, Ah, A', Á – dep bes týrli belgileydi. Al «N» dybysyn Ń, Hh, Ň, Ņ ŋ – dep tórt týrli belgileydi. «Sh» dybysyn S, Ş, W, Ś, Sh – dep bes týrli belgileydi jәne t.b. Toghyzynyng da tórt-besten tanbasy bar.

Árip pen dybystyng arasy shartty desek te, latynnan artyq qalghan 7 әripting keybiri qazaqtyng tanbasyz qalghan nemese kóptanbaly bolyp túrghan toghyz dybysynyng mazmúnyn ashpaydy.

Sondyqtan býgingi kýni sol toghyz dybystyng әrqaysysyn jeke-jeke terenirek qarastyruymyz kerek. Mәselen, «u» dybysyn alayyq. Búl dybys til bilimi ghylymynda jasalu orny, tildegi qyzmeti, qoldanylu jiyiligi, shyghu tórkini jaghynan jan-jaqty qarastyrylghan. Endi onyng qazaq jazu tarihyndaghy tanbalanuy, ózge týrkidegi jayy, sóz ishindegi tirkesimdiligi, orny, latyn  qarpindegi elderding búl dybysty tanbalau tәjiriybesi degen siyaqty mәselelerdi zerttey týsu qajet. Búnday zertteudi qalghan gh, sh, ng dauyssyzdaryna da jýrgizu qajet.

Meninshe, ә, ó, ý, i dybystaryna pernetaqtadan oryn izdep keregi joq. Olardyng basyn әri týrtip, beri týrtip (A', Ä) nemese qosaqtap (AE) әure bolmay tariyhqa, tәjiriybege jýgineyik. A.Baytúrsynúly qazaq jazuynyng tarihynda «tóte jazu» degen atpen 1929 jylgha sheyin qoldanylghan óz әlipbiyinde dauystylardyng sóz ishinde birynghay juan nemese birynghay jinishke aitylu zandylyghyna sýienip, olardyng juan-jinishke týrlerin bir-aq tanbamen berip, sóz aldyna dәiekshe qoyyp otyrghany belgili. Qazir bizge pernetaqtada tek juan dybystardy ghana belgilep, biraq monitorgha nemese printerden qaghazgha olardyng jinishke normagha say dúrys jazylu núsqasyn shygharyp beretin singarmonizm zanyna sýiengen elektron baghdarlama kerek. Mәselen, Alypbi dep teremiz. Al ol baghdarlama arqasynda nemese bir nýkteni basu arqyly avtomatty týrde monitorgha Álÿpbi nemese Älÿpbi bolyp shyghady, qaghazgha da solay basylady. Sonda tórt jinishke dauysty dybysqa pernetaqtadaghy 26 tanbanyng ishinen jeke tanba izdep jatpaymyz. Olar juan dauystylardyng tanbasymen teriledi, biraq kózge singarmonizm zanyna negizdelgen baghdarlama arqyly ózgertilgen jeke tanba retinde kórinedi. Qolmen jazghanda, qaghazda, әlippege basqanda, әlipby tizbesinde jeke tanba retinde túrady. Tipti olardy jana әlipbiyde kóz ýirengen Ó,Á kýiinde qaldyra berse de bolady, óitkeni pernetaqtada olar juan núsqasymen ghana teriledi. Qazirgi  jastar bir-birimen hat almasqanda amalsyz solay qoldanyp ta jýr. Qazir HHI ghasyr. Aqannyng kezindegidey әripterdi qorghasyn qalypqa qúyatyn kez emes, qazir kompiuterge jaqyndap sóilep berseniz, sózinizdi termey-aq ózi basyp shygharatyn baghdarlamalar jasaldy. Jelining arghy basynan jiberilgen jobany ózinnen dayyn zat kýiinde shygharyp alatyn 3D printerlerding zamany keldi. Endi sipyrly Qazaqstangha ainalamyz dep qyruar qarjy júmsaghaly jatqanda, ótken ghasyrdaghyday әripterdi qosaqtap nemese qolmen eki basyp tanbalap, mehanikagha bet qoiymyz estigen elden úyat. Sondyqtan It mamandardyng býgingi mindeti – qazaq tilining ýndestik zanyna arnap baghdarlama jasau. Yaghni, Aqannyng keshegi dәiekshesining qyzmetin býgingi elektron baghdarlamagha jýkteuge kirisu.

Endi bir qyzyq mýldem kelisuge bolmaytyn jayt, úsynylyp jatqan resmy jobalardyng barlyghynda da ózge tilding jýiesindegi tanbalar jýr. Ár últtyng últtyq әlipbiyinde tól dybystary ghana tanbalanady. Búrynghy zorlyqpen tanylghan qyryq eki tanbaly әlipby bizdiki. (42-28=14). Álipby úsynushylar On tórt tanbanyng ishinen birese anausyn, birese mynausyn qimay jýr. Birin alyp, birin qaldyruda esh ghylymy prinsip joq. Olardyng on tórti de ózge tilding jýiesindegi әripter. Olardy últtyq әlipbiyge kirgizuge bolmaydy.

Sonda ózge tilden engen sózderdi qalay jazamyz der bireuler. Alatyn sóz solardyng birining sózi bolghan son, aghylshyn men orys qalay jazsa, solay jazamyz. Olar da shetelge shyqqanda aty-jónderden nemese jer-suynyng ataularyn halyqaralyq standarttarmen latynnyng 26 qarpimen-aq transliyterásiyalap otyr ghoy. Basynda sony paydalanarmyz, sosyn Moskvany-Mәskeu, Rossiyany-Resey, Pekindi-Beyjing degen siyaqty óz dybystyq jýiemizge birtindep ynghaylay beremiz. Termin shzderding shama jetkenin audaramyz, qazaqsha jana sóz tudyramyz. Búnyng bәri әlipby bekitilgennen keyinde úzaq merzimge toqtausyz ómir baqy jalghasa beretin júmystar. Al qazaq әlipbiyinde qazaqtyng tól dybystaryna ghana oryn berilui kerek.

Qysqasy, qoryta aitqanda ózi 300 joba dep dalbityp jýrgenimiz osy 4-5 tanbanyng tóniregindegi әngime. Sondyqtan әrkim reformator bolugha úmtylmay, jan-jaqqa tartyp «aqqu, shortan hәm shayan» bolmay, bәrimiz júmylyp, kestedegi ashyq túrghan 5 dybysqa (ú, gh, sh, n, u) myna qalghan latyn tanbalarynyng ishinen әrip belgileyik. (W, F, H, X, V, C, U)

Osy uaqytqa sheyin úsynylghan әlipby jobalaryndaghy qateler:

1. Qazaq tilining jýiesinde mýldem joq, ózge tilderding dybystaryna tanba arnalghan. Búl – qate. Qazaq әlipbiyinde qazaqtyng tól dybystary ghana tanbalanuy kerek.
2. Joba úsynushylardyng kóbi (onyng ishinde til mamandary da bar) ó, ú, i, gh, q, ý t.b. sol siyaqty on shaqty dybysty ghana qazaq tilining tól dybystary retinde kórsetedi. Búl – qate. Qazaq tiline tәn 28 dybystyng barlyghy da qazaqtyng tól dybystary bolyp esepteledi. Barlyq tilderde bar «a» dybysynyng ózi jasalu orny men tildegi qyzmeti jaghynan әr tilde әrtýrli. Mәselen, kirillisada birdey tanbalanghanymen «u» dybysy orys tilinde dauysty bolsa, qazaq tilinde dauyssyz dybysqa jatady jәne t.b.
3. Pernetaqtadaghy 26 latyn tanbasy jetpegendikten keybir dybystardy tanbalau ýshin әlipby úsynushylar ótken ghasyrdaghy mehanikalyq eki ret basu tәsilderin qoldanady. Qazaq tilining singarmonizm zanyna negizdelgen jasandy intellektke, innovasiyalyq zamanauy tәsilderge, býgingi IT tehnologiya jetistikterine jýginbeydi.
4. Latyn әlipbiyine kóshu jәne ýiretu sharalaryna merzim belgileude qazaq tilining tabighaty eskerilmeydi. Qazaq tili – jiyrmasynshy ghasyrgha sheyin jazugha baylanbay, erkin damyp, dybystyq jaghynan әbden jýielengen til. Ahmet Baytúrsynúly arabqa, tatargha alandamay, qazaq tilining tabighatyna ynghaylap, tól әlipby qúrastyryp bergende, onymen sauat ashyp ketu ýshin qabileti ortasha balagha tórt apta jetkilikti bolghan eken. Qazir de solay, tipti mektep dengeyinde lingvistikalyq bilimi bar qazaqsha sauatty jandargha dúrys әlipby bolsa, jýgirtip oqyp ketu ýshin tórt-aq saghat kerek. Múny nege sonsha úzaqqa – 25 jylgha deyin sozghanymyz, týsiniksiz!

Bijomart Qapalbek

Abai.kz