لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ يدەياسىن سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءابدۋالي قايدار اعامىز كوتەرگەن بولاتىن. ورىستان كەتسەك، وڭباي قالامىز دەپ، ورە تۇرەگەلگەندەردىڭ قاراسى ول كەزدەردە وتە كوپ ەدى. سولاردىڭ بەل ورتاسىندا قازاق رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن العان اتاعىنان ات ۇركەتىن، بىراق بالا-شاعاسىمەن ورىسشا سويلەسەتىن ءتىلشى عالىم اعا-اپالارىمىز دا جۇرەتىن. پالەن عاسىرعى جازۋشىمىز ارابقا ورالساق قايتەدى دەيتىن بىرەن-ساراندارمەن قاتار ءتۇبى ءبىر تۇركى تۇگەندەلىپ، ورحونعا قايتسا ءجون بولار ەدى- دەگەن اسقاق ارماندار دا بولعان ەدى. بۇگىنگى قازاق قوعامى ورىس، اراب، لاتىن، كونە تۇركى (رۋنيكا) سياقتى ءتورت ءالىپبيدىڭ ىشىنەن لاتىنعا توقتاپ وتىر.

ەلباسى بەكىتكەن ءالىپبيدىڭ ءبىر پايداسى لاتىنعا قاتىستى جيىندار ەندى لاتىنعا وتەۋ قاجەت پە دەپ ەمەس، لاتىنعا قالاي وتەمىز-دەپ تە ەمەس، مىنا بەكىتىلگەن الىپبيلەرمەن قالاي جازامىز دەپ باس قاتىرىپ جاتىر. قازىر ماماندار مىنا ولشەمدەردىڭ قايسىسىن قازىق ەتىپ ۇستاۋ كەرەكتىگىن ءالى شەشە الماي وتىر:

ك – 42 (كيريلليتساداعى قازاق ءالىپبيى)

ق – 28 (قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى)

ت – 34 (تۇركىگە ورتاق دىبىس قورى)

ا – 26 (پەرنەتاقتاداعى لاتىن تاڭباسى)

سوندىقتان لاتىنعا قاتىستى ەندىگى جۇمىستار وسىنىڭ اينالاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. كيريلليتساداعى قازاق ءالىپبيىن (ك-42) سول كۇيىندە لاتىن تاڭباسىنا كوشىرە سالۋعا بولماس. جاڭا الىپبيدە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى (ق-28) عانا جەكە-جەكە تاڭبامەن بەينەلەنۋى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە ءبىر تەڭگە دە ارتىق جۇمساماي جاھاندى جالپاعىنان باسۋ ءۇشىن ءتول ءالىپبيىمىزدىڭ ارىپتەرى پەرنەتاقتاداعى بار تاڭبالاردان (ا-26) اسپاۋى ءتيىس. بۇگىنگى رەسمي تالاپ تا وسى 26 – دان شىقپاۋ. ەگەر الەمدەگى ەكى ءجۇز ملن. تۇركى وزگەنىڭ وزەگىن ورتەپ، بابا جازۋىمىز ورحونعا وتۋگە ءپاتۋالاسسا، ونى قوس قولداپ قولداۋعا بولادى. ال ءبىر-ءبىرىمىزدى لۇعاتسىز-اق ءتۇسىنىپ كەتەمىز دەگەن جەلەۋمەن قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيىن تۇركىگە ورتاق دىبىستارعا (ت-34) ىڭعايلاۋعا ءوز باسىم قارسىمىن. ءبىز جالپاق شەشەيلىكتى قويىپ، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ تابيعي ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ جايىن ويلاۋىمىز كەرەك.

قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە نەگىز بولاتىن سيپىرلى ءتورت نۇسقانىڭ (قازاق – 28, اعىلشىن – 26, كيريلليتسا – 42, تۇركى – 34) ىشىنەن ءتول 28-ءدى تاڭداپ، ونى پەرنەتاقتاداعى 26-عا قالاي سىيدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسى ەكەنى انىق. 28 ءتول دىبىستى بەينەلەۋگە لايىق لاتىننىڭ 19 تاڭباسىن جوبا ۇسىنعانداردىڭ بارلىعى قولدايدى. مىنا 9 دىبىسقا كەلگەندە ۇستانىم ءار ءتۇرلى ءا، ءو، ۇ، ءۇ، ءى، ع، ش، ڭ، ۋ. ماسەلەن، «ءا» دىبىسىن ا، Ä، اھ، A', ءا – دەپ بەس ءتۇرلى بەلگىلەيدى. ال «ڭ» دىبىسىن Ń، Hh, Ň، Ņ ŋ – دەپ ءتورت ءتۇرلى بەلگىلەيدى. «ش» دىبىسىن س، Ş، W, Ś، Sh – دەپ بەس ءتۇرلى بەلگىلەيدى جانە ت.ب. توعىزىنىڭ دا ءتورت-بەستەن تاڭباسى بار.

ءارىپ پەن دىبىستىڭ اراسى شارتتى دەسەك تە، لاتىننان ارتىق قالعان 7 ءارىپتىڭ كەيبىرى قازاقتىڭ تاڭباسىز قالعان نەمەسە كوپتاڭبالى بولىپ تۇرعان توعىز دىبىسىنىڭ مازمۇنىن اشپايدى.

سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى سول توعىز دىبىستىڭ ارقايسىسىن جەكە-جەكە تەرەڭىرەك قاراستىرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، «ۋ» دىبىسىن الايىق. بۇل دىبىس ءتىل ءبىلىمى عىلىمىندا جاسالۋ ورنى، تىلدەگى قىزمەتى، قولدانىلۋ جيىلىگى، شىعۋ توركىنى جاعىنان جان-جاقتى قاراستىرىلعان. ەندى ونىڭ قازاق جازۋ تاريحىنداعى تاڭبالانۋى، وزگە تۇركىدەگى جايى، ءسوز ىشىندەگى تىركەسىمدىلىگى، ورنى، لاتىن  قارپىندەگى ەلدەردىڭ بۇل دىبىستى تاڭبالاۋ تاجىريبەسى دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت. بۇنداي زەرتتەۋدى قالعان ع، ش، ڭ داۋىسسىزدارىنا دا جۇرگىزۋ قاجەت.

مەنىڭشە، ءا، ءو، ءۇ، ءى دىبىستارىنا پەرنەتاقتادان ورىن ىزدەپ كەرەگى جوق. ولاردىڭ باسىن ءارى ءتۇرتىپ، بەرى ءتۇرتىپ (ا', Ä) نەمەسە قوساقتاپ (اە) اۋرە بولماي تاريحقا، تاجىريبەگە جۇگىنەيىك. ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق جازۋىنىڭ تاريحىندا «توتە جازۋ» دەگەن اتپەن 1929 جىلعا شەيىن قولدانىلعان ءوز الىپبيىندە داۋىستىلاردىڭ ءسوز ىشىندە بىرىڭعاي جۋان نەمەسە بىرىڭعاي جىڭىشكە ايتىلۋ زاڭدىلىعىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ جۋان-جىڭىشكە تۇرلەرىن ءبىر-اق تاڭبامەن بەرىپ، ءسوز الدىنا دايەكشە قويىپ وتىرعانى بەلگىلى. قازىر بىزگە پەرنەتاقتادا تەك جۋان دىبىستاردى عانا بەلگىلەپ، بىراق مونيتورعا نەمەسە پرينتەردەن قاعازعا ولاردىڭ جىڭىشكە نورماعا ساي دۇرىس جازىلۋ نۇسقاسىن شىعارىپ بەرەتىن سينگارمونيزم زاڭىنا سۇيەنگەن ەلەكترون باعدارلاما كەرەك. ماسەلەن، Alypbi دەپ تەرەمىز. ال ول باعدارلاما ارقاسىندا نەمەسە ءبىر نۇكتەنى باسۋ ارقىلى اۆتوماتتى تۇردە مونيتورعا ءاlÿpbi نەمەسە Älÿpbi بولىپ شىعادى، قاعازعا دا سولاي باسىلادى. سوندا ءتورت جىڭىشكە داۋىستى دىبىسقا پەرنەتاقتاداعى 26 تاڭبانىڭ ىشىنەن جەكە تاڭبا ىزدەپ جاتپايمىز. ولار جۋان داۋىستىلاردىڭ تاڭباسىمەن تەرىلەدى، بىراق كوزگە سينگارمونيزم زاڭىنا نەگىزدەلگەن باعدارلاما ارقىلى وزگەرتىلگەن جەكە تاڭبا رەتىندە كورىنەدى. قولمەن جازعاندا، قاعازدا، الىپپەگە باسقاندا، ءالىپبي تىزبەسىندە جەكە تاڭبا رەتىندە تۇرادى. ءتىپتى ولاردى جاڭا الىپبيدە كوز ۇيرەنگەن ءو،ءا كۇيىندە قالدىرا بەرسە دە بولادى، ويتكەنى پەرنەتاقتادا ولار جۋان نۇسقاسىمەن عانا تەرىلەدى. قازىرگى  جاستار ءبىر-بىرىمەن حات الماسقاندا امالسىز سولاي قولدانىپ تا ءجۇر. قازىر ءححى عاسىر. اقاڭنىڭ كەزىندەگىدەي ارىپتەردى قورعاسىن قالىپقا قۇياتىن كەز ەمەس، قازىر كومپيۋتەرگە جاقىنداپ سويلەپ بەرسەڭىز، ءسوزىڭىزدى تەرمەي-اق ءوزى باسىپ شىعاراتىن باعدارلامالار جاسالدى. جەلىنىڭ ارعى باسىنان جىبەرىلگەن جوبانى وزىڭنەن دايىن زات كۇيىندە شىعارىپ الاتىن 3د پرينتەرلەردىڭ زامانى كەلدى. ەندى سيپىرلى قازاقستانعا اينالامىز دەپ قىرۋار قارجى جۇمساعالى جاتقاندا، وتكەن عاسىرداعىداي ارىپتەردى قوساقتاپ نەمەسە قولمەن ەكى باسىپ تاڭبالاپ، مەحانيكاعا بەت قويۋىمىز ەستىگەن ەلدەن ۇيات. سوندىقتان ءىt مامانداردىڭ بۇگىنگى مىندەتى – قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا ارناپ باعدارلاما جاساۋ. ياعني، اقاڭنىڭ كەشەگى دايەكشەسىنىڭ قىزمەتىن بۇگىنگى ەلەكترون باعدارلاماعا جۇكتەۋگە كىرىسۋ.

ەندى ءبىر قىزىق مۇلدەم كەلىسۋگە بولمايتىن جايت، ۇسىنىلىپ جاتقان رەسمي جوبالاردىڭ بارلىعىندا دا وزگە ءتىلدىڭ جۇيەسىندەگى تاڭبالار ءجۇر. ءار ۇلتتىڭ ۇلتتىق الىپبيىندە ءتول دىبىستارى عانا تاڭبالانادى. بۇرىنعى زورلىقپەن تانىلعان قىرىق ەكى تاڭبالى ءالىپبي بىزدىكى. (42-28=14). ءالىپبي ۇسىنۋشىلار ون ءتورت تاڭبانىڭ ىشىنەن بىرەسە اناۋسىن، بىرەسە مىناۋسىن قيماي ءجۇر. ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قالدىرۋدا ەش عىلىمي پرينتسيپ جوق. ولاردىڭ ون ءتورتى دە وزگە ءتىلدىڭ جۇيەسىندەگى ارىپتەر. ولاردى ۇلتتىق الىپبيگە كىرگىزۋگە بولمايدى.

سوندا وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردى قالاي جازامىز دەر بىرەۋلەر. الاتىن ءسوز سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ءسوزى بولعان سوڭ، اعىلشىن مەن ورىس قالاي جازسا، سولاي جازامىز. ولار دا شەتەلگە شىققاندا اتى-جوندەردەن نەمەسە جەر-سۋىنىڭ اتاۋلارىن حالىقارالىق ستاندارتتارمەن لاتىننىڭ 26 قارپىمەن-اق ترانسليتەرا́تسيالاپ وتىر عوي. باسىندا سونى پايدالانارمىز، سوسىن موسكۆانى-ماسكەۋ، روسسيانى-رەسەي، پەكيندى-بەيجىڭ دەگەن سياقتى ءوز دىبىستىق جۇيەمىزگە بىرتىندەپ ىڭعايلاي بەرەمىز. تەرمين سھزدەردىڭ شاما جەتكەنىن اۋدارامىز، قازاقشا جاڭا ءسوز تۋدىرامىز. بۇنىڭ ءبارى ءالىپبي بەكىتىلگەننەن كەيىندە ۇزاق مەرزىمگە توقتاۋسىز ءومىر باقي جالعاسا بەرەتىن جۇمىستار. ال قازاق الىپبيىندە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنا عانا ورىن بەرىلۋى كەرەك.

قىسقاسى، قورىتا ايتقاندا ءوزى 300 جوبا دەپ دالبيتىپ جۇرگەنىمىز وسى 4-5 تاڭبانىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە. سوندىقتان اركىم رەفورماتور بولۋعا ۇمتىلماي، جان-جاققا تارتىپ «اققۋ، شورتان ءھام شايان» بولماي، ءبارىمىز جۇمىلىپ، كەستەدەگى اشىق تۇرعان 5 دىبىسقا (ۇ، ع، ش، ڭ، ۋ) مىنا قالعان لاتىن تاڭبالارىنىڭ ىشىنەن ءارىپ بەلگىلەيىك. (W, F, H, X, V, C, U)

وسى ۋاقىتقا شەيىن ۇسىنىلعان ءالىپبي جوبالارىنداعى قاتەلەر:

1. قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەسىندە مۇلدەم جوق، وزگە تىلدەردىڭ دىبىستارىنا تاڭبا ارنالعان. بۇل – قاتە. قازاق الىپبيىندە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى عانا تاڭبالانۋى كەرەك.
2. جوبا ۇسىنۋشىلاردىڭ كوبى (ونىڭ ىشىندە ءتىل ماماندارى دا بار) ءو، ۇ، ءى، ع، ق، ءۇ ت.ب. سول سياقتى ون شاقتى دىبىستى عانا قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى رەتىندە كورسەتەدى. بۇل – قاتە. قازاق تىلىنە ءتان 28 دىبىستىڭ بارلىعى دا قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى بولىپ ەسەپتەلەدى. بارلىق تىلدەردە بار «ا» دىبىسىنىڭ ءوزى جاسالۋ ورنى مەن تىلدەگى قىزمەتى جاعىنان ءار تىلدە ءارتۇرلى. ماسەلەن، كيريلليتسادا بىردەي تاڭبالانعانىمەن «ۋ» دىبىسى ورىس تىلىندە داۋىستى بولسا، قازاق تىلىندە داۋىسسىز دىبىسقا جاتادى جانە ت.ب.
3. پەرنەتاقتاداعى 26 لاتىن تاڭباسى جەتپەگەندىكتەن كەيبىر دىبىستاردى تاڭبالاۋ ءۇشىن ءالىپبي ۇسىنۋشىلار وتكەن عاسىرداعى مەحانيكالىق ەكى رەت باسۋ تاسىلدەرىن قولدانادى. قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمونيزم زاڭىنا نەگىزدەلگەن جاساندى ينتەللەكتكە، يننوۆاتسيالىق زاماناۋي تاسىلدەرگە، بۇگىنگى ءىT تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىنە جۇگىنبەيدى.
4. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جانە ۇيرەتۋ شارالارىنا مەرزىم بەلگىلەۋدە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى ەسكەرىلمەيدى. قازاق ءتىلى – جيىرماسىنشى عاسىرعا شەيىن جازۋعا بايلانباي، ەركىن دامىپ، دىبىستىق جاعىنان ابدەن جۇيەلەنگەن ءتىل. احمەت بايتۇرسىنۇلى ارابقا، تاتارعا الاڭداماي، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ىڭعايلاپ، ءتول ءالىپبي قۇراستىرىپ بەرگەندە، ونىمەن ساۋات اشىپ كەتۋ ءۇشىن قابىلەتى ورتاشا بالاعا ءتورت اپتا جەتكىلىكتى بولعان ەكەن. قازىر دە سولاي، ءتىپتى مەكتەپ دەڭگەيىندە لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى بار قازاقشا ساۋاتتى جاندارعا دۇرىس ءالىپبي بولسا، جۇگىرتىپ وقىپ كەتۋ ءۇشىن ءتورت-اق ساعات كەرەك. مۇنى نەگە سونشا ۇزاققا – 25 جىلعا دەيىن سوزعانىمىز، تۇسىنىكسىز!

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz