Býgin Almatyda «Atajúrt jastary» birlestigining úiytqy boluymen jiyn ótti.  «Qazaqstan» qonaq ýiining «Jambyl» zalyna úzyn-yrghasy qyryqqa juyq adam jiyldy. Olardyng deni Qytay týrmesi men sayasy oqytu lagerlerine týsken azamattardyng tuystary boldy. Sonday-aq, jiyngha Qytayda sayasy oqytu lagerlerinde jәne týrmede qamauda bolyp, bosap kelgen azamattar qatysty.

Jiylystyng jalpy maqsaty – Qytayda qamauda bolyp, Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligining aralasuymen, aman-esen elge oralghan azamattarmen kezdesu, olardyng bastan ótkergen qiyndyqtary jayly pikir almasu boldy. Jiyn barysynda elge oralghan azamattar Qazaqstan Ýkimeti men osyndaghy aghayyngha alghystaryn aitty. Atalghan jiyngha biz de baryp keldik.

Serikjan Bilәsh, «Atajúrt jastary» birlestigining mýshesi:

-Osy aqparat salasyndaghy belsendi  júmystardyng nәtiyjesinde, Qytaydyng týrmesinen, «sayasy oqytulagerleri» dep atalatyn konslagerlerinen bosap shyqqan Qazaqstan azamattary jәne Qytay azamattyghyndaghy qazaqtar osy Qazaqstandaghy aqparat qúraldaryna, Ýkimetke, Syrtqy ister ministrligine rahmet aitamyz degen niyet bildirgendikten býgingi dóngelek ýsteldi úiymdastyryp otyrmyz.

Býgin sonday-aq, Qytayda әli de tuysqandary qamauda otyrghan, sottalghan, sayasy oqytu lagerlerine jabylghan nemese úzaq merzimde, 1-1,5 jyldan beri pasporttaryn tartyp alyp,  Qazaqstandaghy  otbasyna orala almay otyrghan, múnda bala-shaghasy anyrap jylap otyrghan azamattardyng tuystary jinaldy.

Birinshiden, qazaqstandyq aqparattyng kýshimen Qytay qamauynan bosap shyqqan azamattar ýshin alghys aitpaq niyette bolsaq, ekinshiden, әli de ekige airylyp otyrghan otbasylardyng jaghdayyna qogham nazaryn búrsaq degen maqsatpen býgin jiyndy úiymdastardyq.

Osyghan deyin bizge mәlim bolghan aqparatta Qytay týrmesinen bosap shyqqan qazaqtardyng sany-  8 adam.  Olar - Qazaqstan azamattary. Sonday-aq, týrmeden bosap shyqqandaryn qoghamgha jariya etpey otyrghan azamattar da barshylyq.  Qazir qamaudan bosap shyqqan Orynbek Kóksebek, Aman Janseyit, Ómirbek Begәli,  Qayrat Samarhan, Qazaqstan azamaty Aman Ansaghannyng aryz beruining nәtiyjesinde  Qytay týrmesinen bosap shyqqan kelinshegi Gýlziya Mógdin de elge oraldy. Gýlziya 2 balasymeen keldi. Ol - Qytay azamatshasy.

Jasyratyny joq, Qytay týrmesinen, qamauynan shyqqan azamattarda ýrey basym.  Sebebi, olargha fiziologiyalyq, psihologiyalyq, ruhany qysym jasalghan. Neshe týrli ekpeler egilgeni, neshe týrli dәri-dәrmekter berilgeni anyqtaldy, rastaldy. Sondyqtan, ol azamattardyng múnda kele almauyna týsinistikpen qaraghanymyz jón.

«Atajúrt jastary» birlestigi úiymdastyrghan jiyngha Qytaydyng sayasy oqytu lagerlerinde qamauda bolyp, bosap shyqqan azamattardyng qatysqanyn jogharyda aittyq. Solardyng biri Qayrat Samarhan. Áyeli men balasy Qazaqstanda qalyp, ózi Qytaydyng Altay aimaghynda sayasy oqytu lagerinde qamauda bolyp kelgen. Býginde tolyqqandy Qazaqstan Respublikasynyng azamaty. Basyna týsken jaghdaydy Qayrattyng ózi bizge bayandap berdi.

Qayrat Samarhan, Qytayda sayasy oqytu lagerinde bolyp, bosap shyqqan azamat:

- Men 1988 jyly Qytaydyng Altay aimaghynda tughanmyn.  2009 jyly Qazaqstangha kelgenmin. Qazir Astanada túramyn. 2016 jyly jeke júmystarymmen Qytaygha barghan em. 16-qazan kýni maghan habarlasyp, qúqyq qorghaushylar shaqyrdy. 20-qazan kýni olargha baryp jolyqtym. Sol jerde qaltamda baryn shygharyp, tipti ayaqtyng bauy men beldikke deyin sheshkizdi. Sosyn meni ishki bólmege kirgizdi. Ayaq-qolymdy kisendep, sol jerden bastap tergeu bastaldy.

«Qay jyly tudyn, ne sebepti Qazaqstangha bardyn, onda kimdermen baylanys jasadyn» degen auandaghy súraqtar qoydy. Men jauap berdim.  Sol otyrghannan 12 saghat súraqtyng astyna alypty. Bir qarasam, úiyqtap ketken ekenmin. Esimdi jisam, Qúrannyng dausy, Azannyng dausy shyghyp jatyr eken. Eger men sol kezde birden oyanyp ketsem, onda meni «mynau dindar eken, Qúran oqidy eken» dep týrmege qamaydy. Sondyqtan, estimegen bolyp jata berdim. Ertesi taghy jalghasty. Ol kezde Qytaydyng sayasatyn súrady. «Ne ýshin Qytaygha qyzmet istemeysin?», «Ne ýshin qoghamy damymaghan Qazaqstangha bardyn?» degen siyaqty súraqtar qoydy. Qoyghan saualdarynynsnyna jetu mýmkin emes. Sharshap jatyp, taghy úiqygha ketken ekenmin.  Bir kezde, «dereu túr!  Pyshaghyndy alyp shyq. Qytaylardyng basyn kesemiz» dedi. Men ol kezde de oyanyp ketsem, onda sózsiz sottaytyn edi. Sóitip, 3 kýn tergedi. 23-qazan kýni keshki altylar shamasynda Altay aimaghynan, Búryltoghaygha apardy. Sol jerde sayasy oqytu lagerine qamady. Keshki toghyzdarda jettik. Ol jerge kire salysymen tyr jalanashqyp sheshindirip, ayaqqa kisin saldy. 50 metr jerdey jýrgen son, birinshi densaulyghymdy tekserdi.  Qan aldy, ukol saldy. Ne ukol salghanyn bilmeymin.  Shashymda tyqyrlap alyp tastap, bir qabat kiyim berdi. Kórpe taratty. Sodan nomeri 6-synypqa kirgizdi. Ol jerde 14 adam jatyr eken.  Maghan dәrethananyng týbine jat dedi. Men qarsylyq kórsettim. «Jatsang da, jatpasang da osy-  ornyn. Qarsy shyghugha bolmaydy» dedi. Men әbden sharshap barghan adammyn, jatugha mәjbýr boldym.

Tang atty. Saghat 06:00-de túrdyq. Áueli kórpe-jastyghymyzdy jiyp,  beti-qolymyzdy juamyz. Sosyn tamaq keledi. Tamaqty isherde: «Shy Jiping myn-myng jasasyn! Shy Jipiynge myqty densaulyq tileymiz!» - dep, tilek aityp baryp ishtik.

Saghat 8-den asa bere, baqylaushy polisiya kelip, jinaghan kórpe-jastyqty tekseredi.  Maghan kelip: «Sen kórpendi jaman jiypsyn», - dep, qayta shashyp tastady. Sóitip, 3 ret shashyp, 3 ret jinadym.

Sosyn men kórpeni laqtyryp jiberdim. «Qarsy shyghatyn sen kimsin?» - dep, qolymdy qayyryp, meni temir sauyt kiyimge  tanyp tastady. Temir sauyt kiyimde 12  saghat túrdym. Eki qolynyzdy jayyp, asyp tastaydy. Tik túrasyz. Eng azaptysy, jonynyz ashidy eken. Arqanyz auyrady. Men sol kezde 6 saghattan keyin, jalyndym. «Agha-kóke, bosatyndarshy» dep jalyndym.  Qansha myqty bolsang da, onday jerde juasyp ketedi ekensin. Men: «Aghatay, ana ishke kirip jatayynshy, ne iste desender de isteymin», - dedim. 12 saghattan son, meni kameragha qayta kirgizdi. Týske 2 uaghynda  Qytay sayasaty turaly dәris ótip jatyr eken. Zangha qarsy shyqpau,  Memlekettik 19-qúryltaydyng mazmúny, az últtar arasynda «Assalaumaghaleykum» dep sóilemeu degen sekildi sabaqtar ótti. Sol sabaqta, qolymyzgha qalam men dәpter berdi. Kýn sayyn sabaqtyng mazmúnyn jazyp otyrdyq. Sol saghat 8 ben 10-nyng arasynda sayasy sabaq uaqyty.

Saghat 10 men 12 arasynda Qytaysha óleng jattaymyz. Qytaysha ýirenemiz. 12:00-13:00 aralyghynda týski tamaq. Sosyn 14:00-ge deyin dene mashyghy deydi, әskery dayyndyq ýirenemiz. 14:00-16:00 aralyghynda qaytadan Qytaysha ýirenemiz, ólender jattaymyz. Keshki 18:00-ge deyin janaghy ólenderding mazmúnyn jazamyz. 18:00-20:00 aralyghynda keshki as, Shy Jiping turaly dәrister aitylady.

20:00-22:00 kýndiz boyy oqyghan, tyndaghanymyzdyng mazmúnyn jazamyz. Sebebi, ertesi dәris kezinde baqylaushy polisiyagha bayandama jasaymyz. 22:00-00:00 aralyghynda jatargha dayyndyq, sosyn kýzet bolady. Kezek-kezek, tanghy deyin kýzette túramyz.  Bireu-mireu óz ózine qol júmsaugha jol bermeu ýshin bolatyn kýzet búl.

Men ol jerdegi azapqa shydamay, ózime qol salghym da keldi. Qanshama halyqtyng qinalyp jatqanyn kózben kórdim. Mysaly, ózine qol júmsaghan altaylyq qazaq azamaty boldy.  Ýstindegi kiyimimen buynyp ólmekshi boldy. Ony qútqaryp qaldy.  Biraq, sol ýshin býkil synyptaghy adam jauapqa tartylady. Barlyghyn birge qinady.

Men de shydamaghanda, ózime-ózim qol júmsaghym keldi, odan qalsa, adam óltirgim keldi.  Neshe týrli jaman oilar keldi. Sebebi, men jastay jetim óskenmin, ondaghy azaptaulargha tóze almadym. Biraq, «osy jerden shyghyp, elime ketsem, shirkin» degen oy әrdayym kónilimde jýrdi. Bir kýni kýzette túrdym. Úiyqtap jatqan em, kezekke túrasyng dep oyatyp aldy. Shala úiqy, basym auyryp ketken. Jýgirip baryp, tamgha basymdy bir úrdym. Talyp qaldym. Esimdi jisam, bolinisada jatyr ekenmin.  Sol lagerding ishinde.  Ondaghy dәrigerler, audangha aparyp, basymdy rentgenge salyp teksertu kerek dedi. Sodan saqshy mәshiynesimen, audangha apardy. Ayaq-qolymda kisen. Júrttyng aldynda qylmysker sekildi alyp jýrdi. Namysyma tiydi.

Sol jerde bir qazaq kisi samsa, laghman berip jýr eken. Quanyp kettim. Óitkeni, týrmede shәy men súiyq, su tamaq qana beredi. Onda da jarytpaydy. Týski asqa kýrish pen su.

Ol jerde diny sebeptermen qamalghandargha shoshqanyng etin jegizip jatty. Kýshtep araq ishkizip, dinnen bas tartudy ýiretip jatty.  Tamaqtarynda mýlde túz joq.  Biz eng sonynda túzdy ansap kettik. Bir qap túz әkelse, sony jey salar ek.

Janaghy audanda tekseruden óttim. Bergen tamaqtaryn jedim. Bir uaqta polisiya kelip: «Sen qarsy shyqtyn. Ózine qol júmsadyn. Sol ýshin 7 jylgha sottalasyn» dedi. Men jylap jiberdim. 7 jyl degen onay uaqyt pa?.. Qatty uayymgha týsip kettim. Jýegim qan jylady. Sóitsem, әlgisi meni mazaq qylghan týre eken. Meni bosatypty.

Sol jerden auylgha qayttym. Jeke kuәligimdi jaramsyz qylyp tastapty. Eshqayda kiri almaysyn, birdene bolsa shiqyldap shyghady. Auylgha kelsem, auyl ózgergen. Ár ýige bir-ekiden qytay kirgen. Auyl qanyraghan. Ár ýige birdi-ekili әskeriydi jýktep qoyghan. Bir auyldyng adamyn basqa auylgha kire almaytyn qylyp tastaghan.

Ár ýige Qytaydyng tuy men Shy Jipiynning suretin ilip qoyghan. Men auylgha kelip, óz tuysymnyng ýiine bas súgha almadym. Sebebi, men qamauda bolgham. Kesirim, olargha tiyedi. «Assalaumaghaleykum» dep amandassang bitti, 15 kýnge alyp ketedi eken. Sәlem bermek týgili, qazaqsha bir auyz sóz aita almay qor boldym. Men qytaysha oqymaghanmyn. Qazaqsha oqygham. Qytaysha sóiley almay qinaldym.

Men Qazaqstanda ýilengenmin. Áyelim, balam bar. Men auyldyng saqshylarynan rúqsat súradym. Baryp, әiel-balamdy kórip keleyin dep. Saqshylar sayasy lagerge baryp kelgenderding syrtqa shygha almaytynyn aitty. Áke-sheshemning joqtyghyn aityp, eng qúryghanda 15 kýnge, Qazaqstandaghy әielim men balamdy kórip, qaytyp keletinimdi aityp, qaladan rúqsat súraugha keldim. Sóitsem, mening pasportymdy belgilep tastaghan eken. Shiqyldaqqa kelgende ótkizbey qoyyp, keri auylgha qaytarady. Sodan, amalyn tauyp qalagha kirdim. Birden, polisiya bólimshesine baryp, Qazaqstangha baryp-keluge 1 aigha rúqsat súradym. Olar meni shygharugha bolmaytynyn aitty. Aragha adam salyp jýrip, jaghdayymdy týsindirdim. Sodan, qytay saqshysy maghan 6 qújat toltyrghyzdy. Birinshi, dinge senbeu turaly anyqtama. Ekinshi, partiyagha qarsy shyqpau turaly anyqtama. Ýshinshi grafada – eger Qazaqstangha shyghatyn bolsam, Qytaydaghy ýi-jayymdy týgel kepilge qoyatynymdy eskertti. Tórtinshi, memleketting qúpiyasyn saqtau turaly kelisim. Besinshi, Qazaqstangha barghanda bóten eshkimmen sóilespeu turaly shart. Altynshy, shekaradan shyqqan kýnen bastap 1 aida qaytyp kelesing degen talap. Men barlyghyna kelistim. Altayda eki-ýsh kýn jattym.

Aytpaqshy, sol jerde bir qazaq bastyq kisi maghan: «Qazaqstangha shyqsan, sening qaytyp kelmeytinindi bilemin. Eger qytay bastyq qol qoysa, dereu shyghyp ket» dep demeu aitty.

Qaltama 500 yuani salyp bergen. Eki saqshy óz kólikterimen alyp jýrdi. Auylgha baryp, qújattarymdy tekserip, odan audangha әkelip, onda da qújattardy rettep, aqyry shekaragha deyin alyp jýrdi.

2018 jyldyng 14-nauryzy kýni Qazaqstangha óttim. Zaysangha keldim. 500 yuani degen aqsha nege jetsin, Óskemende tuys-tughannan 50 myng tenge aqsha alyp, Astanagha jettim. Qamalyp keter aldynda Azamattyqqa tapsyryp qoyghanmyn. Azamattyghym shyghyp qoyghan eken. Azamattyghymdy aldym.

Mening azamattyq aluda qújattarymdy jyldamdatyp jóndep bergeni ýshin osyndaghy mamandargha rahmet aitqym keledi. Qatty quandym! Qazaqstangha jetkende kendiktin, darhandyqtyng ne ekenin sezindim. Azattyqtyng ne ekenin sezindim. Sol ýshin óte quanyshtymyn!

(Jalghasy bar...)

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz