بۇگىن الماتىدا «اتاجۇرت جاستارى» بىرلەستىگىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن جيىن ءوتتى.  «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ «جامبىل» زالىنا ۇزىن-ىرعاسى قىرىققا جۋىق ادام جيىلدى. ولاردىڭ دەنى قىتاي تۇرمەسى مەن ساياسي وقىتۋ لاگەرلەرىنە تۇسكەن ازاماتتاردىڭ تۋىستارى بولدى. سونداي-اق، جيىنعا قىتايدا ساياسي وقىتۋ لاگەرلەرىندە جانە تۇرمەدە قاماۋدا بولىپ، بوساپ كەلگەن ازاماتتار قاتىستى.

جيىلىستىڭ جالپى ماقساتى – قىتايدا قاماۋدا بولىپ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارالاسۋىمەن، امان-ەسەن ەلگە ورالعان ازاماتتارمەن كەزدەسۋ، ولاردىڭ باستان وتكەرگەن قيىندىقتارى جايلى پىكىر الماسۋ بولدى. جيىن بارىسىندا ەلگە ورالعان ازاماتتار قازاقستان ۇكىمەتى مەن وسىنداعى اعايىنعا العىستارىن ايتتى. اتالعان جيىنعا ءبىز دە بارىپ كەلدىك.

سەرىكجان ءبىلاش، «اتاجۇرت جاستارى» بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى:

-وسى اقپارات سالاسىنداعى بەلسەندى  جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە، قىتايدىڭ تۇرمەسىنەن، «ساياسي وقىتۋلاگەرلەرى» دەپ اتالاتىن كونتسلاگەرلەرىنەن بوساپ شىققان قازاقستان ازاماتتارى جانە قىتاي ازاماتتىعىنداعى قازاقتار وسى قازاقستانداعى اقپارات قۇرالدارىنا، ۇكىمەتكە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە راحمەت ايتامىز دەگەن نيەت بىلدىرگەندىكتەن بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلدى ۇيىمداستىرىپ وتىرمىز.

بۇگىن سونداي-اق، قىتايدا ءالى دە تۋىسقاندارى قاماۋدا وتىرعان، سوتتالعان، ساياسي وقىتۋ لاگەرلەرىنە جابىلعان نەمەسە ۇزاق مەرزىمدە، 1-1,5 جىلدان بەرى پاسپورتتارىن تارتىپ الىپ،  قازاقستانداعى  وتباسىنا ورالا الماي وتىرعان، مۇندا بالا-شاعاسى اڭىراپ جىلاپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ تۋىستارى جينالدى.

بىرىنشىدەن، قازاقستاندىق اقپاراتتىڭ كۇشىمەن قىتاي قاماۋىنان بوساپ شىققان ازاماتتار ءۇشىن العىس ايتپاق نيەتتە بولساق، ەكىنشىدەن، ءالى دە ەكىگە ايرىلىپ وتىرعان وتباسىلاردىڭ جاعدايىنا قوعام نازارىن بۇرساق دەگەن ماقساتپەن بۇگىن جيىندى ۇيىمداستاردىق.

وسىعان دەيىن بىزگە ءمالىم بولعان اقپاراتتا قىتاي تۇرمەسىنەن بوساپ شىققان قازاقتاردىڭ سانى-  8 ادام.  ولار - قازاقستان ازاماتتارى. سونداي-اق، تۇرمەدەن بوساپ شىققاندارىن قوعامعا جاريا ەتپەي وتىرعان ازاماتتار دا بارشىلىق.  قازىر قاماۋدان بوساپ شىققان ورىنبەك كوكسەبەك، امان جانسەيىت، ومىربەك بەگالى،  قايرات سامارحان، قازاقستان ازاماتى امان اڭساعاننىڭ ارىز بەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە  قىتاي تۇرمەسىنەن بوساپ شىققان كەلىنشەگى گۇلزيا موگدىن دە ەلگە ورالدى. گۇلزيا 2 بالاسىمەەن كەلدى. ول - قىتاي ازاماتشاسى.

جاسىراتىنى جوق، قىتاي تۇرمەسىنەن، قاماۋىنان شىققان ازاماتتاردا ۇرەي باسىم.  سەبەبى، ولارعا فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق، رۋحاني قىسىم جاسالعان. نەشە ءتۇرلى ەكپەلەر ەگىلگەنى، نەشە ءتۇرلى ءدارى-دارمەكتەر بەرىلگەنى انىقتالدى، راستالدى. سوندىقتان، ول ازاماتتاردىڭ مۇندا كەلە الماۋىنا تۇسىنىستىكپەن قاراعانىمىز ءجون.

«اتاجۇرت جاستارى» بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان جيىنعا قىتايدىڭ ساياسي وقىتۋ لاگەرلەرىندە قاماۋدا بولىپ، بوساپ شىققان ازاماتتاردىڭ قاتىسقانىن جوعارىدا ايتتىق. سولاردىڭ ءبىرى قايرات سامارحان. ايەلى مەن بالاسى قازاقستاندا قالىپ، ءوزى قىتايدىڭ التاي ايماعىندا ساياسي وقىتۋ لاگەرىندە قاماۋدا بولىپ كەلگەن. بۇگىندە تولىققاندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى. باسىنا تۇسكەن جاعدايدى قايراتتىڭ ءوزى بىزگە بايانداپ بەردى.

قايرات سامارحان، قىتايدا ساياسي وقىتۋ لاگەرىندە بولىپ، بوساپ شىققان ازامات:

- مەن 1988 جىلى قىتايدىڭ التاي ايماعىندا تۋعانمىن.  2009 جىلى قازاقستانعا كەلگەنمىن. قازىر استانادا تۇرامىن. 2016 جىلى جەكە جۇمىستارىممەن قىتايعا بارعان ەم. 16-قازان كۇنى ماعان حابارلاسىپ، قۇقىق قورعاۋشىلار شاقىردى. 20-قازان كۇنى ولارعا بارىپ جولىقتىم. سول جەردە قالتامدا بارىن شىعارىپ، ءتىپتى اياقتىڭ باۋى مەن بەلدىككە دەيىن شەشكىزدى. سوسىن مەنى ىشكى بولمەگە كىرگىزدى. اياق-قولىمدى كىسەندەپ، سول جەردەن باستاپ تەرگەۋ باستالدى.

«قاي جىلى تۋدىڭ، نە سەبەپتى قازاقستانعا باردىڭ، وندا كىمدەرمەن بايلانىس جاسادىڭ» دەگەن اۋانداعى سۇراقتار قويدى. مەن جاۋاپ بەردىم.  سول وتىرعاننان 12 ساعات سۇراقتىڭ استىنا الىپتى. ءبىر قاراسام، ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن. ەسىمدى جيسام، قۇراننىڭ داۋسى، ازاننىڭ داۋسى شىعىپ جاتىر ەكەن. ەگەر مەن سول كەزدە بىردەن ويانىپ كەتسەم، وندا مەنى «مىناۋ ءدىندار ەكەن، قۇران وقيدى ەكەن» دەپ تۇرمەگە قامايدى. سوندىقتان، ەستىمەگەن بولىپ جاتا بەردىم. ەرتەسى تاعى جالعاستى. ول كەزدە قىتايدىڭ ساياساتىن سۇرادى. «نە ءۇشىن قىتايعا قىزمەت ىستەمەيسىڭ؟»، «نە ءۇشىن قوعامى دامىماعان قازاقستانعا باردىڭ؟» دەگەن سياقتى سۇراقتار قويدى. قويعان ساۋالدارىنىڭسنىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. شارشاپ جاتىپ، تاعى ۇيقىعا كەتكەن ەكەنمىن.  ءبىر كەزدە، «دەرەۋ تۇر!  پىشاعىڭدى الىپ شىق. قىتايلاردىڭ باسىن كەسەمىز» دەدى. مەن ول كەزدە دە ويانىپ كەتسەم، وندا ءسوزسىز سوتتايتىن ەدى. ءسويتىپ، 3 كۇن تەرگەدى. 23-قازان كۇنى كەشكى التىلار شاماسىندا التاي ايماعىنان، بۇرىلتوعايعا اپاردى. سول جەردە ساياسي وقىتۋ لاگەرىنە قامادى. كەشكى توعىزداردا جەتتىك. ول جەرگە كىرە سالىسىمەن تىر جالاڭاشقىپ شەشىندىرىپ، اياققا كىسىن سالدى. 50 مەتر جەردەي جۇرگەن سوڭ، ءبىرىنشى دەنساۋلىعىمدى تەكسەردى.  قان الدى، ۋكول سالدى. نە ۋكول سالعانىن بىلمەيمىن.  شاشىمدا تىقىرلاپ الىپ تاستاپ، ءبىر قابات كيىم بەردى. كورپە تاراتتى. سودان نومەرى 6-سىنىپقا كىرگىزدى. ول جەردە 14 ادام جاتىر ەكەن.  ماعان دارەتحانانىڭ تۇبىنە جات دەدى. مەن قارسىلىق كورسەتتىم. «جاتساڭ دا، جاتپاساڭ دا وسى-  ورنىڭ. قارسى شىعۋعا بولمايدى» دەدى. مەن ابدەن شارشاپ بارعان اداممىن، جاتۋعا ءماجبۇر بولدىم.

تاڭ اتتى. ساعات 06:00-دە تۇردىق. اۋەلى كورپە-جاستىعىمىزدى جيىپ،  بەتى-قولىمىزدى جۋامىز. سوسىن تاماق كەلەدى. تاماقتى ىشەردە: «شي جيپيڭ مىڭ-مىڭ جاساسىن! شي جيپيڭگە مىقتى دەنساۋلىق تىلەيمىز!» - دەپ، تىلەك ايتىپ بارىپ ىشتىك.

ساعات 8-دەن اسا بەرە، باقىلاۋشى پوليتسيا كەلىپ، جيناعان كورپە-جاستىقتى تەكسەرەدى.  ماعان كەلىپ: «سەن كورپەڭدى جامان جيىپسىڭ»، - دەپ، قايتا شاشىپ تاستادى. ءسويتىپ، 3 رەت شاشىپ، 3 رەت جينادىم.

سوسىن مەن كورپەنى لاقتىرىپ جىبەردىم. «قارسى شىعاتىن سەن كىمسىڭ؟» - دەپ، قولىمدى قايىرىپ، مەنى تەمىر ساۋىت كيىمگە  تاڭىپ تاستادى. تەمىر ساۋىت كيىمدە 12  ساعات تۇردىم. ەكى قولىڭىزدى جايىپ، اسىپ تاستايدى. تىك تۇراسىز. ەڭ ازاپتىسى، جونىڭىز اشيدى ەكەن. ارقاڭىز اۋىرادى. مەن سول كەزدە 6 ساعاتتان كەيىن، جالىندىم. «اعا-كوكە، بوساتىڭدارشى» دەپ جالىندىم.  قانشا مىقتى بولساڭ دا، ونداي جەردە جۋاسىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. مەن: «اعاتاي، انا ىشكە كىرىپ جاتايىنشى، نە ىستە دەسەڭدەر دە ىستەيمىن»، - دەدىم. 12 ساعاتتان سوڭ، مەنى كامەراعا قايتا كىرگىزدى. تۇسكە 2 ۋاعىندا  قىتاي ساياساتى تۋرالى ءدارىس ءوتىپ جاتىر ەكەن. زاڭعا قارسى شىقپاۋ،  مەملەكەتتىك 19-قۇرىلتايدىڭ مازمۇنى، از ۇلتتار اراسىندا «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ سويلەمەۋ دەگەن سەكىلدى ساباقتار ءوتتى. سول ساباقتا، قولىمىزعا قالام مەن داپتەر بەردى. كۇن سايىن ساباقتىڭ مازمۇنىن جازىپ وتىردىق. سول ساعات 8 بەن 10-نىڭ اراسىندا ساياسي ساباق ۋاقىتى.

ساعات 10 مەن 12 اراسىندا قىتايشا ولەڭ جاتتايمىز. قىتايشا ۇيرەنەمىز. 12:00-13:00 ارالىعىندا تۇسكى تاماق. سوسىن 14:00-گە دەيىن دەنە ماشىعى دەيدى، اسكەري دايىندىق ۇيرەنەمىز. 14:00-16:00 ارالىعىندا قايتادان قىتايشا ۇيرەنەمىز، ولەڭدەر جاتتايمىز. كەشكى 18:00-گە دەيىن جاڭاعى ولەڭدەردىڭ مازمۇنىن جازامىز. 18:00-20:00 ارالىعىندا كەشكى اس، شي جيپيڭ تۋرالى دارىستەر ايتىلادى.

20:00-22:00 كۇندىز بويى وقىعان، تىڭداعانىمىزدىڭ مازمۇنىن جازامىز. سەبەبى، ەرتەسى ءدارىس كەزىندە باقىلاۋشى پوليتسياعا بايانداما جاسايمىز. 22:00-00:00 ارالىعىندا جاتارعا دايىندىق، سوسىن كۇزەت بولادى. كەزەك-كەزەك، تاڭعى دەيىن كۇزەتتە تۇرامىز.  بىرەۋ-مىرەۋ ءوز وزىنە قول جۇمساۋعا جول بەرمەۋ ءۇشىن بولاتىن كۇزەت بۇل.

مەن ول جەردەگى ازاپقا شىداماي، وزىمە قول سالعىم دا كەلدى. قانشاما حالىقتىڭ قينالىپ جاتقانىن كوزبەن كوردىم. مىسالى، وزىنە قول جۇمساعان التايلىق قازاق ازاماتى بولدى.  ۇستىندەگى كيىمىمەن بۋىنىپ ولمەكشى بولدى. ونى قۇتقارىپ قالدى.  بىراق، سول ءۇشىن بۇكىل سىنىپتاعى ادام جاۋاپقا تارتىلادى. بارلىعىن بىرگە قينادى.

مەن دە شىداماعاندا، وزىمە-ءوزىم قول جۇمساعىم كەلدى، ودان قالسا، ادام ولتىرگىم كەلدى.  نەشە ءتۇرلى جامان ويلار كەلدى. سەبەبى، مەن جاستاي جەتىم وسكەنمىن، ونداعى ازاپتاۋلارعا توزە المادىم. بىراق، «وسى جەردەن شىعىپ، ەلىمە كەتسەم، شىركىن» دەگەن وي ءاردايىم كوڭىلىمدە ءجۇردى. ءبىر كۇنى كۇزەتتە تۇردىم. ۇيىقتاپ جاتقان ەم، كەزەككە تۇراسىڭ دەپ وياتىپ الدى. شالا ۇيقى، باسىم اۋىرىپ كەتكەن. جۇگىرىپ بارىپ، تامعا باسىمدى ءبىر ۇردىم. تالىپ قالدىم. ەسىمدى جيسام، بولنيتسادا جاتىر ەكەنمىن.  سول لاگەردىڭ ىشىندە.  ونداعى دارىگەرلەر، اۋدانعا اپارىپ، باسىمدى رەنتگەنگە سالىپ تەكسەرتۋ كەرەك دەدى. سودان ساقشى ماشينەسىمەن، اۋدانعا اپاردى. اياق-قولىمدا كىسەن. جۇرتتىڭ الدىندا قىلمىسكەر سەكىلدى الىپ ءجۇردى. نامىسىما ءتيدى.

سول جەردە ءبىر قازاق كىسى سامسا، لاعمان بەرىپ ءجۇر ەكەن. قۋانىپ كەتتىم. ويتكەنى، تۇرمەدە ءشاي مەن سۇيىق، سۋ تاماق قانا بەرەدى. وندا دا جارىتپايدى. تۇسكى اسقا كۇرىش پەن سۋ.

ول جەردە ءدىني سەبەپتەرمەن قامالعاندارعا شوشقانىڭ ەتىن جەگىزىپ جاتتى. كۇشتەپ اراق ىشكىزىپ، دىننەن باس تارتۋدى ۇيرەتىپ جاتتى.  تاماقتارىندا مۇلدە تۇز جوق.  ءبىز ەڭ سوڭىندا تۇزدى اڭساپ كەتتىك. ءبىر قاپ تۇز اكەلسە، سونى جەي سالار ەك.

جاڭاعى اۋداندا تەكسەرۋدەن ءوتتىم. بەرگەن تاماقتارىن جەدىم. ءبىر ۋاقتا پوليتسيا كەلىپ: «سەن قارسى شىقتىڭ. وزىڭە قول جۇمسادىڭ. سول ءۇشىن 7 جىلعا سوتتالاسىڭ» دەدى. مەن جىلاپ جىبەردىم. 7 جىل دەگەن وڭاي ۋاقىت پا؟.. قاتتى ۋايىمعا ءتۇسىپ كەتتىم. جۇەگىم قان جىلادى. سويتسەم، الگىسى مەنى مازاق قىلعان تۇرە ەكەن. مەنى بوساتىپتى.

سول جەردەن اۋىلعا قايتتىم. جەكە كۋالىگىمدى جارامسىز قىلىپ تاستاپتى. ەشقايدا كىرى المايسىڭ، بىردەڭە بولسا شيقىلداپ شىعادى. اۋىلعا كەلسەم، اۋىل وزگەرگەن. ءار ۇيگە ءبىر-ەكىدەن قىتاي كىرگەن. اۋىل قاڭىراعان. ءار ۇيگە ءبىردى-ەكىلى اسكەريدى جۇكتەپ قويعان. ءبىر اۋىلدىڭ ادامىن باسقا اۋىلعا كىرە المايتىن قىلىپ تاستاعان.

ءار ۇيگە قىتايدىڭ تۋى مەن شي ءجيپيڭنىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويعان. مەن اۋىلعا كەلىپ، ءوز تۋىسىمنىڭ ۇيىنە باس سۇعا المادىم. سەبەبى، مەن قاماۋدا بولعام. كەسىرىم، ولارعا تيەدى. «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسساڭ ءبىتتى، 15 كۇنگە الىپ كەتەدى ەكەن. سالەم بەرمەك تۇگىلى، قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماي قور بولدىم. مەن قىتايشا وقىماعانمىن. قازاقشا وقىعام. قىتايشا سويلەي الماي قينالدىم.

مەن قازاقستاندا ۇيلەنگەنمىن. ايەلىم، بالام بار. مەن اۋىلدىڭ ساقشىلارىنان رۇقسات سۇرادىم. بارىپ، ايەل-بالامدى كورىپ كەلەيىن دەپ. ساقشىلار ساياسي لاگەرگە بارىپ كەلگەندەردىڭ سىرتقا شىعا المايتىنىن ايتتى. اكە-شەشەمنىڭ جوقتىعىن ايتىپ، ەڭ قۇرىعاندا 15 كۇنگە، قازاقستانداعى ايەلىم مەن بالامدى كورىپ، قايتىپ كەلەتىنىمدى ايتىپ، قالادان رۇقسات سۇراۋعا كەلدىم. سويتسەم، مەنىڭ پاسپورتىمدى بەلگىلەپ تاستاعان ەكەن. شيقىلداققا كەلگەندە وتكىزبەي قويىپ، كەرى اۋىلعا قايتارادى. سودان، امالىن تاۋىپ قالاعا كىردىم. بىردەن، پوليتسيا بولىمشەسىنە بارىپ، قازاقستانعا بارىپ-كەلۋگە 1 ايعا رۇقسات سۇرادىم. ولار مەنى شىعارۋعا بولمايتىنىن ايتتى. اراعا ادام سالىپ ءجۇرىپ، جاعدايىمدى ءتۇسىندىردىم. سودان، قىتاي ساقشىسى ماعان 6 قۇجات تولتىرعىزدى. ءبىرىنشى، دىنگە سەنبەۋ تۋرالى انىقتاما. ەكىنشى، پارتياعا قارسى شىقپاۋ تۋرالى انىقتاما. ءۇشىنشى گرافادا – ەگەر قازاقستانعا شىعاتىن بولسام، قىتايداعى ءۇي-جايىمدى تۇگەل كەپىلگە قوياتىنىمدى ەسكەرتتى. ءتورتىنشى، مەملەكەتتىڭ قۇپياسىن ساقتاۋ تۋرالى كەلىسىم. بەسىنشى، قازاقستانعا بارعاندا بوتەن ەشكىممەن سويلەسپەۋ تۋرالى شارت. التىنشى، شەكارادان شىققان كۇنەن باستاپ 1 ايدا قايتىپ كەلەسىڭ دەگەن تالاپ. مەن بارلىعىنا كەلىستىم. التايدا ەكى-ءۇش كۇن جاتتىم.

ايتپاقشى، سول جەردە ءبىر قازاق باستىق كىسى ماعان: «قازاقستانعا شىقساڭ، سەنىڭ قايتىپ كەلمەيتىنىڭدى بىلەمىن. ەگەر قىتاي باستىق قول قويسا، دەرەۋ شىعىپ كەت» دەپ دەمەۋ ايتتى.

قالتاما 500 يۋان سالىپ بەرگەن. ەكى ساقشى ءوز كولىكتەرىمەن الىپ ءجۇردى. اۋىلعا بارىپ، قۇجاتتارىمدى تەكسەرىپ، ودان اۋدانعا اكەلىپ، وندا دا قۇجاتتاردى رەتتەپ، اقىرى شەكاراعا دەيىن الىپ ءجۇردى.

2018 جىلدىڭ 14-ناۋرىزى كۇنى قازاقستانعا ءوتتىم. زايسانعا كەلدىم. 500 يۋان دەگەن اقشا نەگە جەتسىن، وسكەمەندە تۋىس-تۋعاننان 50 مىڭ تەڭگە اقشا الىپ، استاناعا جەتتىم. قامالىپ كەتەر الدىندا ازاماتتىققا تاپسىرىپ قويعانمىن. ازاماتتىعىم شىعىپ قويعان ەكەن. ازاماتتىعىمدى الدىم.

مەنىڭ ازاماتتىق الۋدا قۇجاتتارىمدى جىلدامداتىپ جوندەپ بەرگەنى ءۇشىن وسىنداعى ماماندارعا راحمەت ايتقىم كەلەدى. قاتتى قۋاندىم! قازاقستانعا جەتكەندە كەڭدىكتىڭ، دارحاندىقتىڭ نە ەكەنىن سەزىندىم. ازاتتىقتىڭ نە ەكەنىن سەزىندىم. سول ءۇشىن وتە قۋانىشتىمىن!

(جالعاسى بار...)

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz