J.Qorghasbekting jeke pikiri

Əbish əlemine enu ýshin, «Ýrker» men «Elen-alandy» qayta sholdym. Basqa shygharmalarynyng jóni bólek, al búl eki romangha Əbish agha janyn saldy. Arada eki ghasyr ótkende Əbilqayyr handy Resey jerindegi el taghdyryn sheshken kezdesuge qayta aparyp keluding salmaghy eki ólip tirilgenmen birdey bolghan-aq shyghar. Sonda qayratker qalamger Əbilqayyr handy qyl kópirden qalay ótkizdi, ol turaly «Anyz Əbish» atty maqalamda jazdym.

Al Oralhan əlemine enu ýshin, «Múztaudy» qayta oquyma tura keldi. Basqa shygharmalarynyng orny bólek, al «Múztauda» Oralhan óz biyigin kórsetkisi kelgeni haq. «Múztau» əygili Berel qorymynyng qúpiyasy ashylardan jiyrma eki jyl búryn jazylghan hikayat. Berelde qaraghaydyng dininen qaq jaryp jasalghan astau-tabyt tereng tong qabatynan arshylyp alynsa, «Múztauda» keyipkerding izdegen shyndyghy da tereng múz qoymasynan tabylady. Ol turaly «Anyz Oralhan» atty maqalamda jazdym.

Endi Beksúltan əlemine enu ýshin, «Əy, dýniye-ay» romanyna taghy bir kóz jýgirtip ótu kerek boldy. Sebebi, búl romanynda ol qoghamdyq ómirimizdegi óz jeke basyn ýlken daulargha qaldyrghan mәselelerdi bir jaghyna shygharatynday kórindi. Kitapta kóterilgen on altynshy jyldyng oqighasyna ol daulardyng tikeley qatysy joq bolsa da. Tipti olay oilamayyn deseng de romandy qolgha alghanda avtorynyng әdeby ómirimizdegi beymaza adamdardyng biri ekeni eriksiz eske týse beredi.

Oqyghandardyng eki pikirin bóle-jaryp aitqymyz keledi. Halyqshyldauy, Áuezovting «Qily zamanynda» kóterilgen taqyrypty qayta jazugha baty-ly jetipti. Resmiyleui, «Əy, dýniye-ay» arqyly jazushy təuelsizdikting kórkem bayanyn jasapty. Al, óz pikirimiz, romandy qara sózben jazylghan ballada deuge de bolar edi. Oigha týigenimiz, múnyng artynda «men jazbasam kim jazady?» degen erlik jatyr. Nәtiyjesi, roman memlekettik syilyqqa úsynyldy. Songhy ainalymgha qatar jetken jýz tomdyq «Babalar sózinin» qasynda tau kótergen Tolaghay qúsap túrdy.

Qalay degende de jýz tomdyqtyng salmaghy onay emes. Biraq úsynylghandar jýz tomdyqqa kirgen avtorlar emes, jýz tomdyqty qúrastyrushylar. Qúrastyrushy bolsa da dými diyirmen tartyp túrghany beseneden belgili. Bizde әr memlekettik syilyqtyng túsynda este qalatyn «әi, ýi» degen odaghay bir sóz aitylyp qalady. Búl jolghy este qalatyn sózdi: «Memlekettik syilyqty» bir alsa Beksúltan agham alsyn, odan ótip ketse men alugha tiyistimin», – dep Raqymjan Otarbaev aitty. Keyin bәri úmytylsa da, Raqymjannyng osy tentek sózi úmytylmaytyn shyghar dep biz otyrdyq.

Al basqalar jol bereyin degen joq, qayta: «Qyz-qyrqyn turaly kitapqa memlekettik syilyq beruge bola ma?» – dep yghystyryp tastaghysy keldi. Shynynda da Beksúltan Núrjekeúly búl syilyqty әiel taqyrybyna jazghan romandary ýshin әldeqashan aluy kerek bolatyn. Mysaly, «Alash ainasy» atty aqparattyq portal jazushynyng kóp tomdyghy jaryq kórgende: «Qyz sezim», «Kýtumen ótken ghúmyr», «Erli-zayyptylar», «Kýnәli mahabbat», «Bir ókinish, bir ýmit» sekildi shygharmalaryn oqyghannan keyin әlemde Beksúltan Núrjekeúly sekildi adam janyn, әiel janyn týsinetin er azamat joq shyghar degen oigha qalasyn», – dep jazghan eken.

Osy sózdi oqyrmandardyng auzynan qansha ret estidim eken? Múnyng ar jaghynda «qogham jany» degen sóz súranyp túr. Ol qoghamdy әiel jany arqyly týsinuge jol salghan jazushy. Áyel janyn aina dep úghynyp, sol ainadan kórgenderine qúlay sengen adam, negizi, adaspaghan. Onyng oqyrmandarynyng kóp boluynyng bir sebebi sondyqtan bolsa kerek. Shygharmashylyq tabighattarynyng úqsastyghyna qarap, «Beksúltan – prozadaghy Múqaghali» dep qalghanym da sol sebepten edi.

Qabaghynda múng bar adamdardyng bәri Múqaghalidy oqidy. Kóniline qayau týsken jandardyng barlyghy Beksúltandy oqyghan jyldar da bolghan. Onday oqyrmandardy qogham da, sayasat ta, tarih ta qyzyqtyrmaytyn. Olardyng múny ortaq әri uayymy bireu-aq siyaqty kórinetin. Jaratushydan bir-aq ret beriletin ómirdi birge ótkizip kele jatqan erli-zayyptylardan jaqyn kim bar? Endi sol adamdar bir-birimizdi adaspay tapqan jandarmyz ba, bir-birimizdi týsinu ýshin qanday joldardan óttik, aramyzda payda bolghan kedergilerdi jene aldyq pa ózi dep syr ashysady. Eng qyzyghy da, keregi de sol, búl romannan әrkim ózin izdeydi jәne ózin sol romannyng ishinen tabady da.

«Erli-zayyptylar» – kóp jyl otasqan jandardyng ómir tәjiriybesin syr ghyp aitqan shygharma. Onda myna nәrseni ónege qylayyn, ókinishterimmen bóliseyin, bireuge sabaq bolsyn degen maqsat joq. Otbasylyq ómirding qúpiya da tylsym syrlary qalay boldy, solay shertiledi. Avtor da keyipkerlerine qosylyp egilip, jýregi ezilip ketpeydi. Ángimelerin óz auyzdarymen aitqyzyp, syrttay baqylaumen shekteledi. Búl jaghynan keyipkerleri qanday da bir iydeyalyq qysymgha týspeydi. Qayta ýlken iydeyalargha olardy ómirding ózi әkeledi. Shygharmanyng shynayylyghyn arttyryp túrghan osy erekshelikti oqyrman da ógeysimey, ózimsine qabyldaydy.

Men «Erli-zayyptylardy» týrmede qalay oqyghanyna kuәboldym. Týrmede týzelmeytin adamdar ghana jatpaydy. Atpalday bir azamat basyna is týsip, qamalyp qaldy. Taldyqorghangha halin súrap bardym. Sondaghy onyng birinshi aitqan janalyghy jazushy Beksúltan Núrjekeúlynyng osy atalghan romanyn qalay kórgeni boldy. Onyng aitysynsha kitapty kezek-kezek alyp oqyghandar jol arasyna ózderining múndary men syrlaryn bos jer qaldyrmay jaza beripti, jaza beripti. Sóitip baspadan tasqa basylyp shyghyp, ayaghynda týrmeden tabylghan kitapty ózderining syrlasu qúralyna ainaldyryp alypty. Keyin súrastyrghanymyzda, qazynanyng mýlkin býldirdi degen әngimeden qashty ma, kitapty qolymyzgha bermedi.

«Erli-zayyptylardaghy» ýzik-ýzik oilar men sezimder kóshirilgen qoyyndәpterdi de kórdim. Búl qoyyndәpterding jalghyz emes ekenin de ishim sezdi. Sebebi romannan terip alynghan osynday sózderdi gazet-jurnaldardyng birinen oqyghan bolatynmyn. Sonday taghy bir toptamany oqushy qyz bala kóshirip әkelgende tipti tanghaldym. Demek, romandy keyipkerlerining bastan keshken oqighalary ghana emes, ishindegi aitylatyn oilary da tartymdy ete týsken. Jazushynyng múnda keltiretinderi «ә, solay eken ghoy» degizip, kóniline qona ketetin ómir-túrmystyng filosofiyasy. Ony oqyghanda kýni keshegi agha buynnyng jany qanday bay, sezimderi qanday mәueli bolghan deysing eriksizden-eriksiz.

«Áy, dýniye-ay» romany da «dyn» etkizip sezim pernesin basumen bastalady. «On altygha tolghan qyzdy qazaqtyng pisken jemiske balaytynyn Shәii biletin», – degen alghashqy joldan-aq jazushynyng «ózimizding Mopassan» atandyrghan daghdyly stiyli qylang beredi. Odan keyingi әuezdi sóilemder de tiline kibir-tiksiz erkin oralyp, kónilindi ýiire týsedi: «…aynagha sәt sayyn sýzile, ózgeshe bir ózgeris izdep qaraydy». Ózine ózi: «…Qayta-qayta nemenege qaray beresin?» – degendey, ainadan әjualap kýlimsireydi». Jazushy osy bir beymaral shaqty iyin qandyra surettegen sayyn jer astynan bir dýmpu jaqyndap kele jat-qanday alaghyzdyrady. Sebebi, qyz on altyda, shygharma qazaqtyng basyna qasiret bolyp tughan on altynshy jyl turaly.

Ana bir jyldary qazaqtyng túnghysh halyq suretshisi Ábilhan Qasteevting óz auzynan jazylyp alynghan estelik tabylyp edi. Sol estelikte qazaqtar ashyq aspan astynda jinalyp as berip jatady. Osy kezde ot qaruy shoshayyp otryad kelip qalady. Otryad as berip jatqandardy kóterilisshiler dep oilap qalyp, myltyq atady. Jan-jaqqa pirim-pirim bolyp qashqandardyng aldy Qytaygha ótip ketedi. Sonda bir bay jalshy bop jýrgen bala Ábilhangha: «Biz kettik, artymyzdan otardy aidap kelersin», – dep aiqaylap bara jatady. Ábilhan olardyng artynan jayau-jalpylap, bes jýz qoydy shyghyn shygharmay aman-esen arghy betke aidap ótedi.

Mine, osylaysha jayynsha jatqan halyq tyshqan múrnyn qanata ma? Biraq soghan da qaramastan adam shyghyny kóp bolghan. Jazalaushylar otryady on-solyna qaramay, ang aulap jýrgendey shetinen qyra bergen. Múndayda er-azamattardyng yqpalynan shyqpaghan momyn qazaq әieli ne isteydi? Shiyti myltyq asynyp, er-azamatymen birge kóteriliske shyghudyng jóni joq. Tayaqqa sýienip qalghan kәri-qúrtandar men bala-shaghagha ie bolyp qala beredi. Taugha da sinip kete almaydy, oigha da qashyp qútyla almaydy. Ýrim-bútaqtyng bar jauapkershiligi endi solardyng moynynda. Bizding keyipkerimiz Shәii osynday bir kýn bar, bir kýn joq auyr zamanda ata dәstýrin saqtap, sýigen jigitinen esh bolmasa úrpaq qalsyn dep kýieuge shyghady. Jazushynyng «Áy, dýniye-ayda» aituynsha, qanday zaman bolsa da: «Kýieusiz qalu – hannyng qyzyna da kemistik. Joqtan bar jaqsy, jalghyzdyqtan júp jaqsy. Jaqsygha úmtylghannyng nesi sóket?».

Qaybireuler aityp qalghan «qyz-qyrqynnyng әngimesi» degen sóz osy jankeshtilik bolmasa basqa ne? Jalpy otanshyldyq degen qasiyet әleumettik statusyna bayla-nysty biyiktemeydi de, tómen-demeydi de eken. Mysaly, búl Gy De Mopassannyng әigili «Tompyshyndaghy» jolbiyke qyzdyng qasyndaghy shen-shekpendilerden әldeqayda otanshyl da patriot bolyp shyqqany siyaqty. Biraq, búghan qarap Shәiini Jýsipbek Aymauytovtyng Aqbilegi siyaqty qor bolyp ketken jan eken deuge bolmaydy. Jogharyda aitqanymyzday, onyng jandýniyesi aina sekildi on altynshy jylghy ereuil men seksen altynshy jylghy kóterilis aralyghyndaghy taghdyr-talayy talqygha týsken últ janyna terenirek ýnildiredi.

Osy tarapta bas keyipker Shәiining basyndaghy keybir jayttardy ashyq jazu qansha-lyqty kerek ekeni oilantpay qoymaydy. Últ tolyq jetilmese qorynu seziminen aryla almauy mýmkin. Al óz qoly óz auzyna jetken halyq eshteneni jasyr-maydy. Qayta basynan ótken qorlyqtardy ashyna aitady. Ásirese ol batystyng әdebiyeti men kinosynda ótkir qoyylady. Ondaygha bir mysal etip Múhtar Áuezovting «Qorghansyzdyng kýni» atty әngimesin keltiruge de bolar edi. Búl әngimede Aqan men Qaltay esimdi eki jolaushy otaghasy sýzekten ólip, jetim-jesir qalghan ýige týsedi. Ol ýide qorghansyz, quatsyz kempir men kelin jәne jana jetilip kele jatqan jas qyz Ghaziza ýsheui ghana bar. Sonda aldaryna as qoyyp, attaryna shóp salghan qorghansyz jandargha әlgi qandas jolaushylar ne isteydi?

«Ghazizanyng aldynda seskengen oiy Qaltaydyng ne aitpaghyn sezip, qatty ashulanyp, bir jaghynan, namystanghanday bolyp, sózining ayaghyn bitirtpesten: «Sening oiyndaghy súmdyghyndy bilmey túrmyn ba? Aulaq jýr! Men sening mazaq qylatyn kising emespin!» – dep, lampyny jerge qoyyp, jónele berdi. Qaltay kýtpegen sózdi estigende: basyndaghy kýlip túrghan pishinin jiya almay, onyng ýstine anyrayyp an-tang bolyp, oiyna eshnәrse kelmey, biraz túryp qaldy. Ghaziza sol betimen jýgirip, ekinshi qoranyng esiginen shygha bergende, esik aldynda ekeuining sózin estip túrghan Aqan ústay aldy. Ghazizanyng әuelde ýreyi úshyp ketip esin jiyp alghansha, Aqan kóterip pishen-qoranyng quysyna alyp keldi. Qaltay shamdy óshirip jiberip, qoranyng ishine qaray ketip qaldy. Dýniyeni qaranghylyq basty», – dep jazady Áuezov.

Aytayyn degenimiz, on altyn-shy jylghy kóterilisti basyp-janshuda neler súmdyqtar oryn aldy. Onday súmdyqtardyng neshe atasy seksen altynshy jylghy Jeltoqsan kóterilisinen keyin de qaytalandy. Bizdinshe, «Áy, dýniye-ay» romanynda arly jazushy múny ainalyp óte alghan joq. Bәlkim, memlekettik syilyqtyng tiziminen syzdyryp tastaghysy kelgender osyny menzegen shyghar. Memlekettik syilyq komissiyasy mýshelerining biri: «Sonday shu kóterilgen son, kitapty taptyryp alyp oqysam, olay emes eken», – degenin de estidik. Áytkenmen aqyry aity-lyp qalghan son, mysalyn da keltireyik:

«Jýzik maldyng shyghys jaq shetin qayyryp, Shәii batys jaghyna shyqty. Atyn otqa jiberip, ózi jalpaqtau tasqa endi otyra bergende, kenet batys jaq qaraghaydan sopang etip eki atty shygha keldi. Olardyng orys ekenin Shәii asynghan myltyqtary men kiyim kiyisterinen birden tanydy. Qoryqqanynan ayaq-qoly dirildep, Jýzikti shaqyrayyn dese, tamaghy qúrghap, dauysy shyqpady. Jalma-jan atyna qaray jýgirdi. Eki-ýsh attay berip sýrinip jyghyldy. Túra berip taghy sýrindi. Ábden ýrey biyledi. Sonda da sýrine-qabyna atyna jetti. Shylbyrynan endi ústay alghanda, bir orys artynan kelip shap berdi… «Áy, tiyme oghan! Maghan kel! Meni iste, itting balasy!» – dedi (Jýzik – red.) yshqynyp», – dep jazady Beksúltan Núrjekeúly.

Búl bir kórgen qorlyq emes. «Qazaq pen qyrghyzdy kiriptar qylyp, qalmaqtyng tileuin qúday beripti», – deydi «Áy, dýniye-ay». Qalmaqtar arghy betke qashqan elge úrymtal tústan úrynady. Mal-janyn talaugha salyp, bóriktisin sabap, kóriktisin atqa óngerip әketedi. Qoldy bolghan qyz-kelinshekterin tastap kete almay qantarylghan kóshting qasiretin endi qaytyp basqa bermesin deysin. «Sol әketkennen keybiri qaytpay qalyp jatqan kórinedi. Kóbin bir týn asyryp qayta әkep tastaydy eken. Selge aqqan salyndyday ne óng joq, ne týs joq, sólbireyip qaytady eken», – dep jazady suretker.

Mysaldy kóp keltirip ketsek, keshirim súraymyz. Biraq kitap kóp júrttyng qolyna tiygen joq. Ekining biri sayttaghy núsqasyn alyp oqy bermeydi. Bizdiki әiteuir oqyrman úzyn yrghasynan habardar bolsyn degen niyet qana. Múnyng bәrin jazushy betaldy jaza bermeydi. Romannyng kompozisiyalyq qúrylymyna ýilestire keltiredi. Mәselen, tynysh zamanda on altygha tolghan Shәii jengesimen birge Qarqara jәrmenkesin aralap jýrip, jabayylau bir qalmaqty kóredi. Sonda jengesi «myna bireuding jel jaghymyzgha shyghyp alghanyn-ay» dep múrnyn basyp teris ainalady. Keyin ýrkinshilikte qughyn-sýrgin bastalghanda sol jabayylau qalmaq Shәiige tap keledi.

«Engezerdey tórt-bes qalmaq әi-shәy joq Shәii men Jәmeshti bas saldy. Qalisha men Jýzik bajyldap ara týspek bolyp edi, ekeuin eki jaqqa úshyryp jiberdi. Esikting aldynda taghy ýsh qalmaq at ýstinde әzir túr eken. Jәrmenkede kórgen jalpaq bet qalmaq Shәiini óngerip aldy da túra shapty…

– Maghan tiymender! – dedi (Shәii-red.) olardyng úyatyn oyatqysy kelip. – Ishimde balam bar. Bayy bar әielmin. Senderding әpkelerin, qaryndastaryng joq pa? Jylatpandar meni!», – degen joldar túyaq serpuge ghana jaraghan qorghansyz jandardyng qasiretin kórsetedi. Múnyng bәrin terip jazudaghy maqsat ne desek, oghan da jazushynyng romanda keltirilgen óz sózimen jauap beruge bolady eken: «Álgi bәrimiz aita beretin, biraq mәn bermeytin nadandyq degening – sol: tura aitqan shyndyqqa emes, aimalap aitqan aramdyqqa senu».

Al endi osyny «qyz-qyrqynnyng әngimesi» dep jýrgenderde jýrek joq shyghar. Shyndap kelgende qalmaqtyng da jaqsysy bar. Qazaqpen kóp shabysqan song ózara jaulyq sózderdi kóp aitysamyz. Sol sebepten de ol últtyng ózi úmytylyp, aty jekkórinishti obraz bolyp qalghan. Áytpese qorghansyz jandargha qorlyq kórsetetin qalmaq minez qandastarymyz da joq emes. Tarihta óz sorymyzdy ózimizden kóretin mysaldar da jetkilikti. «Elding qamyn oilaytyn bir úl tusa, ony qabatyn bir it qosa tuady», – delinedi romanda. Jazushynyng tili mirding oghynday, obrazdy dәl bere alatyn tanympazdyghy, beynelik sózderdi irkip qoldanatyn talghampazdyghy, halyqtyq naqyl sózderdi tudyrugha jýiriktigi romannyng ónin asha týsedi. Múny múnly-zarly shygharma dep qana qoya salugha bolmaydy, búl el ómirinen jazylghan kórkem de kesteli shejire. Tútas dәuirdi suretteytin panoramalyq kórinisterge toly keng tynysty roman.

Qazaqta «Erdi kebenek ishinde tany» degen sóz bar. «Áy, dý-niye-ay» romanynyng maqsaty ýrkinshilik jyldaryndaghy qasiret-qayghyny eske salumen shektelmeydi. Týpki iydeyasy qalay el boldyq nemese qalay el bolamyz degenge keledi. Bir azamat bireuding ózin jamandaghanyn estise: «Men búghan filosofsha qaraymyn», – dep qoymaushy edi. Mine, «Áy, dýniye-ay» romanynda jazushy últ bolmysyn tanugha filosofsha qaraydy. Al filosof argha tiyetin, jangha batatyn kemshilikterdi eshqashan jasyrghan emes. Qayta últ jarasy tyrnalghan kezde tanylady, jarasy tyrnalghan kezde esine keledi, jarasy tyrnalghan kezde keudesin kóteredi.

Romanda keyipker auzymen: «Ózi memleket qúra almaghan eldi memleketi bar el baghyndyrdy. Biz birikpedik, bir-birimizge baghynbadyq, ózimiz sekildi bir bauyrymyzgha baghynghandy qor sanadyq. Aqyrynda jat júrtqa jem boldyq», – degen oy aitylady. «Biz qanday últpyz?», «Nege osynday halge týstik?» degen ashy súraq romannyng leytmotiyvi ispetti de kórinedi. Biraq ol jýkti sol zamannyng belgili әnshi-kompozitory, romannyng beldi bir keyipkeri Qapez Bayghabylúlynyng әnderi de atqaryp túrghanymen kelisuge bolady.

Qapez siyaqty mәshhýr túlghanyng tolyqqandy obraz bolyp kirgeni de shygharmagha anyzdyq sipat darytady. Al anyzgha ainalghan beyneler oqyrmandy magnittey tartyp túrary әri shygharmanyng mazmúnyn bayyta týsedi. Romannyng keyipkerlerining birazy sonday ómirde bar, jalpy halyqqa bolmasa da, el ishine tanymal túlghalar. El-jer attary da naqtyly jazylady. Onyng barlyghy kórkem shygharmagha layyqty etilip suretteledi. Áygili kóterilis bolghan Qarqara qanday jer degende, onyng syr-sipatyn osy romannan tabasyz.

Jazushy «Áy, dýniye-ay» romanynda: «Últ ýshin ne isteptik?» degen súraqty aldan shygharady. Publisistika bolyp ketpes ýshin, oghan kórkem renk berip, keyipkerding әreketine telip kórsetedi. Búl ózi alasapyran zamanda qúrbandyqqa barmay bitpeytin is. Áytpese ekining biri qaharman bolyp keter edi. Negizi roman degen janr tәmsilding úlghaytylghan formasyna úqsay-dy. Sondyqtan da tәmsildik elementterdi boyyna emin-erkin sinirip kete beredi. Mysaly, qaharman dәrejesine kóterilgen bas keyipkerlerding biri, Shәiining kýieui Tazabekting ishki dýniyesi men syrttayghy әreketi bylaysha ýilestiriledi:

«Tazabek ózenge kóldeneninen súlap jatqan sopaq tasqa úzaq qarap túrdy. Qanshama jyl sugha tósin tosyp beker túrdy eken? Endi ony aryqqa búryp, qyzmet jasap jatyr. Óz ornyn tapty. Atynan týsip, múzday sugha betin judy. Óne boyy lap titirkendi. Ornynan týregep atyna qaray jýre bergende, qarsy aldynda myltyghyn kezenip túrghan tanys orysty kórdi. Aydalada ayaghy synyp jatqanda atqa óngerip ýiine aparghan orysy. Qamshysyn ynghaylap, orysqa qaray yshqyna úmtyldy. Keudesin qapqan ystyq ot jarq etip janarynan tógilip ketti. Ýnireygen qaranghy túnghiyq zymyrata jútyp bara jatty. Túnghiyqqa zymyrap sýngip bara jatqan sәuleni shybyn jany shyrqyrap quyp bara jatty. Sonan song bәri lyp sóndi».

Jogharydaghy mysaldardy tәptishtep keltirip otyrghan sebebimiz, osynyng bәri Beksúltan Núrjekeúlynyng ózining ómirlik ústanymy men túlgha retindegi jeke stihiyasyna keledi. Ol da oqyrman arasynda ózine layyqty anyzy bar adam. Jýrgen jýrisi anyz, túrghan túrysy anyz, sóilegen sózi anyz. Múnday adamdar, qazir qatary siyrep bara jatqan aghalar, qadau-qadau bolyp últymyzdyng ústynyna ainalyp otyr. Olar әiel taqyrybyn jazsa – últ, otbasy taqyrybyn jazsa Otangha әkep tireydi. «Áy, dýniye-ay» da solay bastalyp, solay ayaqtalghan. On altynshy jylghy kep seksen altynshy jyly aldymyzdan taghy shyqty. Shәiining shóberesi Kәusenning roman sonynda qalay qúrban bolghany jýregindi jylatady. Sonda Shәiige mәn-jaydy týsindiruge kelgen adam:

«Kәusenning kóteriliske qalay qatysqanyn egjey-tegjeyli biletin zang qyzmetkerimen jo-lyqtym. «Kәusendi óltirgen – namys», – dedi o kisi. – Orta-lyqtan kelgen tergeushiler ol qyzdy әueli zorlaghan, sonan song qorqytyp, qorlaghan. Qorlanghan qyz jataqhanasyna jylap kelgende aldynan jetekshi oqytushy әiel shyghyp: «Sen onbaghan Qazaqstandy men saqtap qalam dep jýrmisin? Mektebimizge jamanat keltirmey, nege jayyna jýrmeysin? Men seni oqudan shyghartam!» – dep shabalanghan ghoy», – deydi.

Jazushynyng kýiinetini de, sýiinetini de óz últy. Biraq, men ol kisiden ýnemi bir nәrseni súraghym keledi. Alayda ol súraghymnyng jasandylau shyghatynyn jaqsy bilemin. Sebebi onyng birbetkeyligi, yaghny prinsipshildigi eshkimning basynda joq. Súrasam: «Eki nәrse: últ pen shyndyq talasqa týsse, qay jaghyna shyghar edi-niz?» – dep súrar edim. Onyn: «E-he, shyndyq últtyng jaghynda bolmasa, men qalay últtyng jaghyna shyqpaqpyn?» – dep jauap bererine kәmil senimdimin. Mysaly, sóz bolyp otyrghan kitaby jayly ózi:

«Romandy «Áy, dýniye-ay!» dep ataghan sebebim, búl jeke adamnyng taghdyry emes. Bas keyipkeri – Shәii degen Albannyng qyzy. 2016 jyly Alban kóterilisine, Torghay kóterilisine, jalpy últ-azattyq kóteriliske 100 jyl tolady. Búl qazaqtyng ýlken bir tarihy belesi. Qazaqtyng ýlken qayratkerleri, Ahmet Baytúrsynúly, Álihan Bókeyhanov bastaghan Alash azamattary 1916 jylghy kóte-riliske shyghudyng qajeti joq degen. «Halyq qyrylyp qalady, qarsy shyghamyz dep qazaqty qyryp almau kerek» degen ústanymda bolghan. Keybireuler osynyng ónin teris ainaldyryp, el aldyndaghy azamattardyng halyqqa degen qastandyghy túrghysynda baghalaghan. Al myna tarihty kórgennen keyin solardyng ústanymynyng dúrystyghyna kózim jetti», – deydi. Jalghan namysshyldyqqa salyp, kóteriliske shyqqandardiki dúrys edi, ol mening elim edi demeydi.

Osy túrghydan kelgende Beksúltan Núrjekeúly eldik mәsele etip kóterip jýrgen taqyryptar da jalghan namys ýshin kóterilip jýr desek, qateleser edik. Ol taqyryptardyng ishinde ne bar, sanap kóreyikshi. Sonyng birinshisi, ol qazaq arasynda dau bolyp jýrgen óner adamdarynyng eshbirining taghdyrynan shet qalmapty. Mysaly, Segiz Seri turaly ómirde bolghany shyndyq, әn shygharghany ras, orystyng jiyrma soldatyn óltirdi degen jalamen qughyndalghany da aqiqat dep tórt-bes maqala jazdy. Aqyn Sarany aqyn emes degenderge, «әi, ol Shoqan ólimine joqtau shygharghan jaghalbaylynyng ýlken aqyny Tórebaydy jendi emes pe?» dep kýiip-pisti. Kýlәsh Bayseyitovanyng ýstinen Mәskeuge aryz jóneltip, aqyry ólimine sebepker bolghan bәsekelesterin әshkerelep jazghandaryn da talay adam oqydy. Keleshekte osy Kýlәsh pen Múqaghaly turaly jazghan kórkem әngimelerining astarynda ne bar dep, zerttep kórgender eldi eleng etkizer birer janalyqtyng ýstinen týsui әbden mýmkin. «Qazaq aqyny men kәris qyzynyng arasynda ne bolyp edi, odan ne qaldy?» degen saualdyng jauaby týbi bir aitylatyn da shyghar. Sol siyaqty, Áset Naymanbaev pen Sholpan Janbolatqyzynyng әnderin basqagha telip jibergenderge: «Apyr-ay, Zataevichte bar ghoy, búlaryng ne?» – dep taghy shyr-pyr bolady.

Ekinshi-ýshinshi mәselening Óteyboydaq Tileuqabylúlynyng «Shipagerlik bayany» men Qazybek bek Tauasarúlynyng «Týp-túqiyannan ózime sheyin» atty kitabynyng tónireginde tuyndaghanyn júrttyng bәri biledi. Ekeuin de tauyp әkelip, baspadan shygharugha ózi bas boldy. Búl ekeui de býgingi tilmen aitqanda sensasiya dәrejesinde qabyldandy. Biraq qarsy shyqqandar da az bolghan joq. Ásirese «Týp-túqiyannan ózime sheyin» kitaby talqygha týskende, keyingi biz taular soghysyp jatqanday әserde qaldyq. Onyng aldy-arty Abylay, Ábilqayyr, Hankeldi, Rayymbek, taghy da basqa handar men batyrlar, tarihy shayqastar ótken jerler jayyndaghy ýlken pikirtalastargha úlasty.

Osy qatargha tórtinshi etip Shynghys han taqyrybyn da qosugha bolady. Múny búlaysha bir jolmen bere salu obal. Qazaqtyng Maghjan bastaghan «men» degen aqyn-jazushylarynyng bәri Shynghys hannyng tegi ózimizden ekenin aitty da, jazdy da. Solardyng qatarynda әdebiyetshi-ghalym Sheriyazdan Eleukenov Beksúltan Núrjekeúlynyng enbegine erekshe bagha berdi. Jazushy, ólketanushy Bekenning Ile boyyn sharlaghan izimen nege ekspedisiya jýrgizip kórmeske degen mәsele kóterdi. Qytay arhiyvin aqtarghan Qoyshyghara Salgharaúly da biraz shyndyqtyng betin ashyp keldi. Oralhan Bókeyding «Múztauyndaghy» úly qaghan taqyryby da «Shynghys han qatyn-balanyng qarnyn jardy» degen balladalardan әldeqayda teren. Shyryldap Maghjan ketti, sýrgindep Maghauin jýr, bezildep Beksúltan kókemizding de jany bir tynar emes. Osylar neni bilip jýr, ishterin nening derti aldy, oilanyp kóruge túrmay ma?!

Al, besinshisi talaylar keshe ketisip, býgin bekisip ýn qosa bastaghan Orbúlaq shayqasy desek, onyng da jogharydaghy úlan-asyr taqyryptardyng jalghasy ekenin kóremiz. Jaqynda Ontýstik Qazaqstan oblysynda 375 jyldyghy atap ótilgen búl shayqas Jetisu jerinde, Beljaylaudyng bas jaghynda bolghan. 1643 jyly elu myng qoldan túratyn jonghar әskerine osy jerde Salqam Jәngir bastaghan alty jýz qazaq sarbazy qarsy túrady. Úrymtal tústan arnayy qazylghan oqpanadan oq jaudyryp, jongharlardy qatty qyrghyngha úshyratady. Sol aralyqta Samarqannan jiyrma myng qoldy bastaghan Jalantós bahadýr kómekke kelip jetedi. Sonda qontayshy mәn-jaydy úghugha kelgen orys elshisine on bir myng adamynan aiyrylghanyn aitady. Orys elshisining arhivte saqtalyp qalghan sol tilkemdey deregi bolmaghanda, Beksúltan aghamyz kýiip te keter edi.

Óitkeni, 1993 jyly 4 shildede osy kisining qozghauymen Orbúlaq shayqasynyng ýsh jýz elu jyldyghyn atap ótu jónindegi Ýkimet qaulysy shyqqan. Orbúlaqtyng bergi etegine 508 kiyiz ýy tigilgen. Salmaghy onshaqty tonnalyq eskertkish tasty taudyng basyna sýirep shygharu ýshin sol kezdegi 97751 әsker bólimshesining komandiyri Baqytjan Ertaev tanki jibergen. Oghan tau-tasqa jýretin jergilikti tehnika qosylghan. Sergey Tereshenko bastaghan ýkimet mýsheleri, Ábish Kekilbayúly bastaghan qazaqtyng aqyn-jazushylary, Shot-Aman Uәlihanov bastaghan ghalymdar men tarihshylar arnayy at shaldyryp kelgen. Jonghardyng әskerine toytarys beru ýshin sol zamanda qazylyp, býginde silemi saqtalghan oqpana boyyna tәuelsiz elding jauyngerleri qaz-qatar tizilip túra qalyp, gýrsildetip oq atqan. Osynyng bәri anyz emey nemene?

Jaqynda qazaq basylymdaryna silteme jasalyp jazylghan «Kak 600 sarbazov daly otpor 50-tysyachnoy armii» atty oryssha maqala oqydym. Sonda: «Segodnya mojno s polnym osnovaniyem govoriti, chto eto odno iz unikalinyh srajeniy v mirovoy istorii. V ney net drugogo sluchaya, kogda 60 voinov besstrashno vstupily v boy s 50-tysyachnoy armiey. Mirovaya obshestvennosti horosho znaet o tom, kak drevnie greky v boribe s persidskimy zavoevatelyamy vystavily 300 voinov protiv 20-tysyachnoy armiy persov. Ob etom srajenii, kotoroe datiruetsya 460 godam do nashey ery, snyat filim «300 spartansev». Ne znachit ly eto, chto y nashim rejisseram stoit zadumatisya o podobnom filime? On rasskajet o podviyge nashih predkov y budet vozvyshati boevoy duh sovremennyh zashitnikov Otechestva», – degen oily úsynys aitylypty.

Shynynda da rejisser Aqan Sataev týsirgen «Myng bala» kórkem filimi ruhymyzdy bir kóterip tastap edi. Bahadýr babalarymyzdyng ózinen 83 ese kóp jaugha qaharmandyqpen qalay qarsy túrghany da keng kólemdi kórkem filimge súranyp túr. Qala berdi, keshegi ótken aughan soghysy turaly «9-rota», sonday-aq ekinshi dýniyejýzilik soghys haqynda «28-panfilovshylar» kórkem filimderi ne ýshin týsirildi, búl da sol ýshin týsiriluge tiyis. Basqagha sengende, óz babalarymyzdyng qaharmandyghyna senbeymiz be?

Beksúltan aghamyz tau basyndaghy eki shaqyrymnan astamghy iyir-qiyr sol oqpanany elu, bәlkim jýz mәrte adymdap jýrip ótken shyghar. Múndaghy oqpana degeni orys elshisining jazbasynda «shanes» dep berilipti. Bekeng onyng oqtan qorghanatyn oqpana ekenin V.IY.Daliding sózdiginen qarap bildim deydi. Osy silemning oqpana ekeni, jalpy shayqastyng osy jerde bolghany, ol jayynda Qazybek bek Tauasarúlynyng jazghany, jergilikti halyq arasyndaghy auyzsha shejirede aitylghany, bәri-bәri kýmәn tudyrdy. Biraq, ol kisi qasyna nóker ertip, Orbúlaqqa jylyna bir-eki ret barmasa boyyna as batpaytyn. Sodan bergi jiyrma bes jyl ishinde talaydy jetektep aparyp kórsetti, talaydy pikirinen qaytardy, talaydy moyyndatty. «Osynyng bәrin sharshamay-shaldyqpay bir adamnyng isteui mýmkin be?» dep oilaysyng keyde. Nege bir-birimizge bir nәrseni týsindiru sonshalyqty qiyn әri azapty bolyp ketkenine tanyrqaysyn. Búl súraqqa da Beksúltan Núrjekeúly «Áy, dýniye-ay» romanynda: «Ómirding bәri týsi-nikti bolsa, onda tirshilikten mәn keter me edi, kim biledi?» – dep jauap beripti. Osy taqyrypty talmay qauzap jýrgen Beksúltan Núrjekeúlynyng jasy qazir jetpisting jeteuine keldi. Soghan qaramay ol kisi «Áy, dýniye-ay» romanynan keyin mine, «Orbúlaq» romanyn da ayaqtap, songhy týzetulerin jasap bolyp qaldy. Jazushynyng búl romandy kәduilgi biz oqyp, jazyp jýrgen qarip kóleminen ýsh ese ýlken qarippen jazyp shyghuyna tura kelipti. Kózining ghana syr berip túrghany bolmasa, aghamyz әli syptay, jas adamday sylynghyr. Qyryq jyl búrynghy tanysyn: «Dauysynnan tanydym», – dep jatqan adamnyng jadyndaghy jazular da tasqa qashaghanday әli kómeski tartpaghan. «Ábekenmen әngimelesip kele jatyrmyn» dep, ýiining qasyndaghy Á.Qasteev muzeyi jaqtan kele jatqanynda bir kezdestim. «Ábeken» degeni, muzeyding aldyna ornatylghan tas túghyrdaghy suretshi mýsini, sol jaqtan ózimen-ózi bolyp aqyryn ynyldap keledi eken.

Beksúltan Núrjekeúlynyng «Kýtumen ótken ghúmyr» atty romanynyng ruhynda tughan «Barkórneu» atty әni bar. Romangha jazushynyng ózi qoyghan at «Kýtumen keshken ghúmyr» eken. Baspadaghylar qoymay «Kýtumen ótken ghúmyr» dep qoyypty. Jazushy «ghúmyrdy ótpeydi, keshedi» dep keyin qayta qalpyna keltirgen. Biraq, bizge de baspanyng qoyghany tez qabyldanatynday kórindi. Mine, jazushy osy romanynyng әserimen әnin de, әuenin de osylay ynyldap jýrip ózi shygharghan. Sol әninde:

Atynnan ainalayyn atameken,
Kim seni Barkórneu dep atady eken?
Qayghy men qapany da kóremisin,
Saghan da sonyng zili bata ma eken? – degen joldar bar. «Áy, dýniye-ay» romanyn jazghanda da ishtegi ynyl maza bermese kerek. Aqyry attas, ruhtas taghy bir әn dýniyege kelipti. Búl әndi belgili әnshi Núrjan Janpeyisovting oryndauynda tyndasanyz, siz de bir tereng oigha shomasyz. «Áy, dýniye-ay, shirkin, Ótersing bir kýn. Óterindi eske sap túr, dýrkin-dýrkin», – dep keledi. Jogharyda jazushynyng óz basyn ýlken daugha qaldyrghan mәselelerdi bir jaghyna shygharar ma eken dep qaldyq emes pe? IYә, ol da bar búl әnning sózinde:

Áy, dýniye-ey, qanday eding búdan búryn,
Týging joq týgendelgen júrym-júrym.
Aqylyn babalardyng almadyng ba,
Sarp etken el saqtauda bar ghúmyryn.
Áy dýniye-ay, shirkin,
Ótersing bir kýn.
Óterinde eske sap túr,
Dýrkin-dýrkin.
Áy, dýniye-ay, ne bolarsyng búdan búlay,
Ómirdi ete almaysyng búrynghyday.
Alauyz degizbeytin birlik bershi,
Qazaqqa bolu ýshin ózge auylday.
Áy, dýniye-ay, ne bolarsyng aqyrynda,
Sony oilap basyndy sen qatyrdyng ba?
Sen daghy biz sekildi mәngi emessin,
Týbi kep qisayarsyng qasymyzgha, – deydi әn avtory.

Sonymen, qosh delik. Sóitip, mine, Beksúltan Núrjekeúlynyng kótergen altynshy taqyryby «Áy, dýniye-ay» romanyndaghy on altynshy jylghy ýrkinshilikten bastalghan tәuelsizdikting bayany bolyp shyqty. Bekendi jaqsy, basqany jaman etip kórsetkimiz kelip otyrghan joq. Biraq, memlekettik syilyq komissiyasynyng mýshelerine: «Qyz-qyrqynnyng әngimesine de memlekettik syilyq beresinder me?» – dep dau shygharghandardyng bolghany ras. Jylqy tektes aghamyz janalyq kýtip qúlaghyn bir qayshylasa, múnday sózderdi estip eki qayshylap otyrdy. «Áy, osy kitapty memlekettik syilyqqa úsynalyq dep janyqqan sender edinder, aqyry basymdy dau-shargha qaldyrdyn-dar» dep bizge de keyigen synay tanytty. Túp-tura komissiyanyng songhy sheshimi shyghatyn kýni shydamy tausylyp, auylgha ketti de qaldy. Tamyryn basyp qoymaqshy oimen telefon soqqanymda: «Aqjazyqta bir aghayyn as bergeli jatyr eken, soghan barghaly jatyrmyn», – dedi. «E, Bunin Nobeli syilyghyn alatyn kýni kólding jaghasyna ketip qalghan eken, siz memlekettik syilyq alatyn kýni elding ishine ketip barady ekensiz onda», – dedim júmsaq qana әzildep. Ol ózine Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik syilyghy berilgenin jolda ketip bara jatyp estidi. Almatygha qaytyp kelu ýshin talay jol. Amal joq, elding bәri qalta telefonmen qúttyqtap jatty. Biraq, aitayyn degenim ol emes.

…Bir balagha ózinen jasy ýlkenderding yzasy әbden ótip ketken eken. Basqa esh sharasy qalmaghan son: «Men keyin ýlken bolghanda senderdi Qúdaygha aitam!» depti shamyrqanyp. Bizding de on altynshy jylghy kóteriliste, odan keyingi aq pen qyzyldyng aranynda, otyz ekinshi jylghy asharshylyqta, otyz jetinshi jylghy qughyn-sýrginde, eki aralyqtaghy bosqynshylyqta, qala berdi keshegi Jeltoqsan kóterilisinde de kórgenderimizdi Qúdaygha aitqannan basqa esh ziyanymyz joq. Onyng «Áy, dýniye-ay» atty romany da sol, jýrektegi sóz, basqa eshtene emes degim keledi.

 «Aq jelken» jurnaly, №6
Mausym, 2018

Abai.kz