ج.قورعاسبەكتىڭ جەكە پىكىرى

ءƏبىش əلەمىنە ەنۋ ءۇشىن، «ۇركەر» مەن «ەلەڭ-الاڭدى» قايتا شولدىم. باسقا شىعارمالارىنىڭ ءجونى بولەك، ال بۇل ەكى رومانعا ءƏبىش اعا جانىن سالدى. ارادا ەكى عاسىر وتكەندە Əبىلقايىر حاندى رەسەي جەرىندەگى ەل تاعدىرىن شەشكەن كەزدەسۋگە قايتا اپارىپ كەلۋدىڭ سالماعى ەكى ءولىپ تىرىلگەنمەن بىردەي بولعان-اق شىعار. سوندا قايراتكەر قالامگەر Əبىلقايىر حاندى قىل كوپىردەن قالاي وتكىزدى، ول تۋرالى «اڭىز ءƏبىش» اتتى ماقالامدا جازدىم.

ال ورالحان əلەمىنە ەنۋ ءۇشىن، «مۇزتاۋدى» قايتا وقۋىما تۋرا كەلدى. باسقا شىعارمالارىنىڭ ورنى بولەك، ال «مۇزتاۋدا» ورالحان ءوز بيىگىن كورسەتكىسى كەلگەنى حاق. «مۇزتاۋ» əيگىلى بەرەل قورىمىنىڭ قۇپياسى اشىلاردان جيىرما ەكى جىل بۇرىن جازىلعان حيكايات. بەرەلدە قاراعايدىڭ دىڭىنەن قاق جارىپ جاسالعان استاۋ-تابىت تەرەڭ توڭ قاباتىنان ارشىلىپ الىنسا، «مۇزتاۋدا» كەيىپكەردىڭ ىزدەگەن شىندىعى دا تەرەڭ مۇز قويماسىنان تابىلادى. ول تۋرالى «اڭىز ورالحان» اتتى ماقالامدا جازدىم.

ەندى بەكسۇلتان əلەمىنە ەنۋ ءۇشىن، «Əي، دۇنيە-اي» رومانىنا تاعى ءبىر كوز جۇگىرتىپ ءوتۋ كەرەك بولدى. سەبەبى، بۇل رومانىندا ول قوعامدىق ومىرىمىزدەگى ءوز جەكە باسىن ۇلكەن داۋلارعا قالدىرعان ماسەلەلەردى ءبىر جاعىنا شىعاراتىنداي كورىندى. كىتاپتا كوتەرىلگەن ون التىنشى جىلدىڭ وقيعاسىنا ول داۋلاردىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق بولسا دا. ءتىپتى ولاي ويلامايىن دەسەڭ دە روماندى قولعا العاندا اۆتورىنىڭ ادەبي ومىرىمىزدەگى بەيمازا ادامداردىڭ ءبىرى ەكەنى ەرىكسىز ەسكە تۇسە بەرەدى.

وقىعانداردىڭ ەكى پىكىرىن بولە-جارىپ ايتقىمىز كەلەدى. حالىقشىلداۋى، اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» كوتەرىلگەن تاقىرىپتى قايتا جازۋعا باتى-لى جەتىپتى. رەسميلەۋى، «Əي، دۇنيە-اي» ارقىلى جازۋشى تəۋەلسىزدىكتىڭ كوركەم بايانىن جاساپتى. ال، ءوز پىكىرىمىز، روماندى قارا سوزبەن جازىلعان باللادا دەۋگە دە بولار ەدى. ويعا تۇيگەنىمىز، مۇنىڭ ارتىندا «مەن جازباسام كىم جازادى؟» دەگەن ەرلىك جاتىر. ناتيجەسى، رومان مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. سوڭعى اينالىمعا قاتار جەتكەن ءجۇز تومدىق «بابالار ءسوزىنىڭ» قاسىندا تاۋ كوتەرگەن تولاعاي قۇساپ تۇردى.

قالاي دەگەندە دە ءجۇز تومدىقتىڭ سالماعى وڭاي ەمەس. بىراق ۇسىنىلعاندار ءجۇز تومدىققا كىرگەن اۆتورلار ەمەس، ءجۇز تومدىقتى قۇراستىرۋشىلار. قۇراستىرۋشى بولسا دا ءدۇمى ديىرمەن تارتىپ تۇرعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. بىزدە ءار مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ تۇسىندا ەستە قالاتىن «ءاي، ءۇي» دەگەن وداعاي ءبىر ءسوز ايتىلىپ قالادى. بۇل جولعى ەستە قالاتىن ءسوزدى: «مەملەكەتتىك سىيلىقتى» ءبىر السا بەكسۇلتان اعام السىن، ودان ءوتىپ كەتسە مەن الۋعا ءتيىستىمىن»، – دەپ راقىمجان وتارباەۆ ايتتى. كەيىن ءبارى ۇمىتىلسا دا، راقىمجاننىڭ وسى تەنتەك ءسوزى ۇمىتىلمايتىن شىعار دەپ ءبىز وتىردىق.

ال باسقالار جول بەرەيىن دەگەن جوق، قايتا: «قىز-قىرقىن تۋرالى كىتاپقا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋگە بولا ما؟» – دەپ ىعىستىرىپ تاستاعىسى كەلدى. شىنىندا دا بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى بۇل سىيلىقتى ايەل تاقىرىبىنا جازعان روماندارى ءۇشىن الدەقاشان الۋى كەرەك بولاتىن. مىسالى، «الاش ايناسى» اتتى اقپاراتتىق پورتال جازۋشىنىڭ كوپ تومدىعى جارىق كورگەندە: «قىز سەزىم»، «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر»، «ەرلى-زايىپتىلار»، «كۇنالى ماحاببات»، «ءبىر وكىنىش، ءبىر ءۇمىت» سەكىلدى شىعارمالارىن وقىعاننان كەيىن الەمدە بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى سەكىلدى ادام جانىن، ايەل جانىن تۇسىنەتىن ەر ازامات جوق شىعار دەگەن ويعا قالاسىڭ»، – دەپ جازعان ەكەن.

وسى ءسوزدى وقىرمانداردىڭ اۋزىنان قانشا رەت ەستىدىم ەكەن؟ مۇنىڭ ار جاعىندا «قوعام جانى» دەگەن ءسوز سۇرانىپ تۇر. ول قوعامدى ايەل جانى ارقىلى تۇسىنۋگە جول سالعان جازۋشى. ايەل جانىن اينا دەپ ۇعىنىپ، سول اينادان كورگەندەرىنە قۇلاي سەنگەن ادام، نەگىزى، اداسپاعان. ونىڭ وقىرماندارىنىڭ كوپ بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سوندىقتان بولسا كەرەك. شىعارماشىلىق تابيعاتتارىنىڭ ۇقساستىعىنا قاراپ، «بەكسۇلتان – پروزاداعى مۇقاعالي» دەپ قالعانىم دا سول سەبەپتەن ەدى.

قاباعىندا مۇڭ بار ادامداردىڭ ءبارى مۇقاعاليدى وقيدى. كوڭىلىنە قاياۋ تۇسكەن جانداردىڭ بارلىعى بەكسۇلتاندى وقىعان جىلدار دا بولعان. ونداي وقىرمانداردى قوعام دا، ساياسات تا، تاريح تا قىزىقتىرمايتىن. ولاردىڭ مۇڭى ورتاق ءارى ۋايىمى بىرەۋ-اق سياقتى كورىنەتىن. جاراتۋشىدان ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن ءومىردى بىرگە وتكىزىپ كەلە جاتقان ەرلى-زايىپتىلاردان جاقىن كىم بار؟ ەندى سول ادامدار ءبىر-ءبىرىمىزدى اداسپاي تاپقان جاندارمىز با، ءبىر-ءبىرىمىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قانداي جولداردان وتتىك، ارامىزدا پايدا بولعان كەدەرگىلەردى جەڭە الدىق پا ءوزى دەپ سىر اشىسادى. ەڭ قىزىعى دا، كەرەگى دە سول، بۇل روماننان اركىم ءوزىن ىزدەيدى جانە ءوزىن سول روماننىڭ ىشىنەن تابادى دا.

«ەرلى-زايىپتىلار» – كوپ جىل وتاسقان جانداردىڭ ءومىر تاجىريبەسىن سىر عىپ ايتقان شىعارما. وندا مىنا نارسەنى ونەگە قىلايىن، وكىنىشتەرىممەن بولىسەيىن، بىرەۋگە ساباق بولسىن دەگەن ماقسات جوق. وتباسىلىق ءومىردىڭ قۇپيا دا تىلسىم سىرلارى قالاي بولدى، سولاي شەرتىلەدى. اۆتور دا كەيىپكەرلەرىنە قوسىلىپ ەگىلىپ، جۇرەگى ەزىلىپ كەتپەيدى. اڭگىمەلەرىن ءوز اۋىزدارىمەن ايتقىزىپ، سىرتتاي باقىلاۋمەن شەكتەلەدى. بۇل جاعىنان كەيىپكەرلەرى قانداي دا ءبىر يدەيالىق قىسىمعا تۇسپەيدى. قايتا ۇلكەن يدەيالارعا ولاردى ءومىردىڭ ءوزى اكەلەدى. شىعارمانىڭ شىنايىلىعىن ارتتىرىپ تۇرعان وسى ەرەكشەلىكتى وقىرمان دا وگەيسىمەي، وزىمسىنە قابىلدايدى.

مەن «ەرلى-زايىپتىلاردى» تۇرمەدە قالاي وقىعانىنا كۋابولدىم. تۇرمەدە تۇزەلمەيتىن ادامدار عانا جاتپايدى. اتپالداي ءبىر ازامات باسىنا ءىس ءتۇسىپ، قامالىپ قالدى. تالدىقورعانعا ءحالىن سۇراپ باردىم. سونداعى ونىڭ ءبىرىنشى ايتقان جاڭالىعى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ وسى اتالعان رومانىن قالاي كورگەنى بولدى. ونىڭ ايتىسىنشا كىتاپتى كەزەك-كەزەك الىپ وقىعاندار جول اراسىنا وزدەرىنىڭ مۇڭدارى مەن سىرلارىن بوس جەر قالدىرماي جازا بەرىپتى، جازا بەرىپتى. ءسويتىپ باسپادان تاسقا باسىلىپ شىعىپ، اياعىندا تۇرمەدەن تابىلعان كىتاپتى وزدەرىنىڭ سىرلاسۋ قۇرالىنا اينالدىرىپ الىپتى. كەيىن سۇراستىرعانىمىزدا، قازىنانىڭ مۇلكىن ءبۇلدىردى دەگەن اڭگىمەدەن قاشتى ما، كىتاپتى قولىمىزعا بەرمەدى.

«ەرلى-زايىپتىلارداعى» ۇزىك-ۇزىك ويلار مەن سەزىمدەر كوشىرىلگەن قويىنداپتەردى دە كوردىم. بۇل قويىنداپتەردىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن دە ءىشىم سەزدى. سەبەبى روماننان تەرىپ الىنعان وسىنداي سوزدەردى گازەت-جۋرنالداردىڭ بىرىنەن وقىعان بولاتىنمىن. سونداي تاعى ءبىر توپتامانى وقۋشى قىز بالا كوشىرىپ اكەلگەندە ءتىپتى تاڭعالدىم. دەمەك، روماندى كەيىپكەرلەرىنىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى عانا ەمەس، ىشىندەگى ايتىلاتىن ويلارى دا تارتىمدى ەتە تۇسكەن. جازۋشىنىڭ مۇندا كەلتىرەتىندەرى «ءا، سولاي ەكەن عوي» دەگىزىپ، كوڭىلىڭە قونا كەتەتىن ءومىر-تۇرمىستىڭ فيلوسوفياسى. ونى وقىعاندا كۇنى كەشەگى اعا بۋىننىڭ جانى قانداي باي، سەزىمدەرى قانداي ماۋەلى بولعان دەيسىڭ ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز.

«ءاي، دۇنيە-اي» رومانى دا «دىڭ» ەتكىزىپ سەزىم پەرنەسىن باسۋمەن باستالادى. «ون التىعا تولعان قىزدى قازاقتىڭ پىسكەن جەمىسكە بالايتىنىن ءشايى بىلەتىن»، – دەگەن العاشقى جولدان-اق جازۋشىنىڭ «ءوزىمىزدىڭ موپاسسان» اتاندىرعان داعدىلى ءستيلى قىلاڭ بەرەدى. ودان كەيىنگى اۋەزدى سويلەمدەر دە تىلىڭە كىبىر-تىكسىز ەركىن ورالىپ، كوڭىلىڭدى ۇيىرە تۇسەدى: «…ايناعا ءسات سايىن سۇزىلە، وزگەشە ءبىر وزگەرىس ىزدەپ قارايدى». وزىنە ءوزى: «…قايتا-قايتا نەمەنەگە قاراي بەرەسىڭ؟» – دەگەندەي، اينادان ءاجۋالاپ كۇلىمسىرەيدى». جازۋشى وسى ءبىر بەيمارال شاقتى ءيىن قاندىرا سۋرەتتەگەن سايىن جەر استىنان ءبىر ءدۇمپۋ جاقىنداپ كەلە جات-قانداي الاعىزدىرادى. سەبەبى، قىز ون التىدا، شىعارما قازاقتىڭ باسىنا قاسىرەت بولىپ تۋعان ون التىنشى جىل تۋرالى.

انا ءبىر جىلدارى قازاقتىڭ تۇڭعىش حالىق سۋرەتشىسى ءابىلحان قاستەەۆتىڭ ءوز اۋزىنان جازىلىپ الىنعان ەستەلىك تابىلىپ ەدى. سول ەستەلىكتە قازاقتار اشىق اسپان استىندا جينالىپ اس بەرىپ جاتادى. وسى كەزدە وت قارۋى شوشايىپ وترياد كەلىپ قالادى. وترياد اس بەرىپ جاتقانداردى كوتەرىلىسشىلەر دەپ ويلاپ قالىپ، مىلتىق اتادى. جان-جاققا ءپىرىم-ءپىرىم بولىپ قاشقانداردىڭ الدى قىتايعا ءوتىپ كەتەدى. سوندا ءبىر باي جالشى بوپ جۇرگەن بالا ابىلحانعا: «ءبىز كەتتىك، ارتىمىزدان وتاردى ايداپ كەلەرسىڭ»، – دەپ ايقايلاپ بارا جاتادى. ءابىلحان ولاردىڭ ارتىنان جاياۋ-جالپىلاپ، بەس ءجۇز قويدى شىعىن شىعارماي امان-ەسەن ارعى بەتكە ايداپ وتەدى.

مىنە، وسىلايشا جايىنشا جاتقان حالىق تىشقان مۇرنىن قاناتا ما؟ بىراق سوعان دا قاراماستان ادام شىعىنى كوپ بولعان. جازالاۋشىلار وتريادى وڭ-سولىنا قاراماي، اڭ اۋلاپ جۇرگەندەي شەتىنەن قىرا بەرگەن. مۇندايدا ەر-ازاماتتاردىڭ ىقپالىنان شىقپاعان مومىن قازاق ايەلى نە ىستەيدى؟ ءشيتى مىلتىق اسىنىپ، ەر-ازاماتىمەن بىرگە كوتەرىلىسكە شىعۋدىڭ ءجونى جوق. تاياققا سۇيەنىپ قالعان كارى-قۇرتاڭدار مەن بالا-شاعاعا يە بولىپ قالا بەرەدى. تاۋعا دا ءسىڭىپ كەتە المايدى، ويعا دا قاشىپ قۇتىلا المايدى. ءۇرىم-بۇتاقتىڭ بار جاۋاپكەرشىلىگى ەندى سولاردىڭ موينىندا. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ءشايى وسىنداي ءبىر كۇن بار، ءبىر كۇن جوق اۋىر زاماندا اتا ءداستۇرىن ساقتاپ، سۇيگەن جىگىتىنەن ەش بولماسا ۇرپاق قالسىن دەپ كۇيەۋگە شىعادى. جازۋشىنىڭ «ءاي، دۇنيە-ايدا» ايتۋىنشا، قانداي زامان بولسا دا: «كۇيەۋسىز قالۋ – حاننىڭ قىزىنا دا كەمىستىك. جوقتان بار جاقسى، جالعىزدىقتان جۇپ جاقسى. جاقسىعا ۇمتىلعاننىڭ نەسى سوكەت؟».

قايبىرەۋلەر ايتىپ قالعان «قىز-قىرقىننىڭ اڭگىمەسى» دەگەن ءسوز وسى جانكەشتىلىك بولماسا باسقا نە؟ جالپى وتانشىلدىق دەگەن قاسيەت الەۋمەتتىك ستاتۋسىڭا بايلا-نىستى بيىكتەمەيدى دە، تومەن-دەمەيدى دە ەكەن. مىسالى، بۇل گي دە موپاسساننىڭ ايگىلى «تومپىشىنداعى» جولبيكە قىزدىڭ قاسىنداعى شەن-شەكپەندىلەردەن الدەقايدا وتانشىل دا پاتريوت بولىپ شىققانى سياقتى. بىراق، بۇعان قاراپ ءشايىنى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اقبىلەگى سياقتى قور بولىپ كەتكەن جان ەكەن دەۋگە بولمايدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونىڭ جاندۇنيەسى اينا سەكىلدى ون التىنشى جىلعى ەرەۋىل مەن سەكسەن التىنشى جىلعى كوتەرىلىس ارالىعىنداعى تاعدىر-تالايى تالقىعا تۇسكەن ۇلت جانىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلدىرەدى.

وسى تاراپتا باس كەيىپكەر ءشايىنىڭ باسىنداعى كەيبىر جايتتاردى اشىق جازۋ قانشا-لىقتى كەرەك ەكەنى ويلانتپاي قويمايدى. ۇلت تولىق جەتىلمەسە قورىنۋ سەزىمىنەن ارىلا الماۋى مۇمكىن. ال ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن حالىق ەشتەڭەنى جاسىر-مايدى. قايتا باسىنان وتكەن قورلىقتاردى اشىنا ايتادى. اسىرەسە ول باتىستىڭ ادەبيەتى مەن كينوسىندا وتكىر قويىلادى. وندايعا ءبىر مىسال ەتىپ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اتتى اڭگىمەسىن كەلتىرۋگە دە بولار ەدى. بۇل اڭگىمەدە اقان مەن قالتاي ەسىمدى ەكى جولاۋشى وتاعاسى سۇزەكتەن ءولىپ، جەتىم-جەسىر قالعان ۇيگە تۇسەدى. ول ۇيدە قورعانسىز، قۋاتسىز كەمپىر مەن كەلىن جانە جاڭا جەتىلىپ كەلە جاتقان جاس قىز عازيزا ۇشەۋى عانا بار. سوندا الدارىنا اس قويىپ، اتتارىنا ءشوپ سالعان قورعانسىز جاندارعا الگى قانداس جولاۋشىلار نە ىستەيدى؟

«عازيزانىڭ الدىندا سەسكەنگەن ويى قالتايدىڭ نە ايتپاعىن سەزىپ، قاتتى اشۋلانىپ، ءبىر جاعىنان، نامىستانعانداي بولىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن بىتىرتپەستەن: «سەنىڭ ويىڭداعى سۇمدىعىڭدى بىلمەي تۇرمىن با؟ اۋلاق ءجۇر! مەن سەنىڭ مازاق قىلاتىن كىسىڭ ەمەسپىن!» – دەپ، لامپىنى جەرگە قويىپ، جونەلە بەردى. قالتاي كۇتپەگەن ءسوزدى ەستىگەندە: باسىنداعى كۇلىپ تۇرعان ءپىشىنىن جيا الماي، ونىڭ ۇستىنە اڭىرايىپ اڭ-تاڭ بولىپ، ويىنا ەشنارسە كەلمەي، ءبىراز تۇرىپ قالدى. عازيزا سول بەتىمەن جۇگىرىپ، ەكىنشى قورانىڭ ەسىگىنەن شىعا بەرگەندە، ەسىك الدىندا ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ەستىپ تۇرعان اقان ۇستاي الدى. عازيزانىڭ اۋەلدە ۇرەيى ۇشىپ كەتىپ ەسىن جيىپ العانشا، اقان كوتەرىپ پىشەن-قورانىڭ قۋىسىنا الىپ كەلدى. قالتاي شامدى ءوشىرىپ جىبەرىپ، قورانىڭ ىشىنە قاراي كەتىپ قالدى. دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى»، – دەپ جازادى اۋەزوۆ.

ايتايىن دەگەنىمىز، ون التىن-شى جىلعى كوتەرىلىستى باسىپ-جانشۋدا نەلەر سۇمدىقتار ورىن الدى. ونداي سۇمدىقتاردىڭ نەشە اتاسى سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن دە قايتالاندى. بىزدىڭشە، «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىندا ارلى جازۋشى مۇنى اينالىپ وتە العان جوق. بالكىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ تىزىمىنەن سىزدىرىپ تاستاعىسى كەلگەندەر وسىنى مەڭزەگەن شىعار. مەملەكەتتىك سىيلىق كوميسسياسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى: «سونداي شۋ كوتەرىلگەن سوڭ، كىتاپتى تاپتىرىپ الىپ وقىسام، ولاي ەمەس ەكەن»، – دەگەنىن دە ەستىدىك. ايتكەنمەن اقىرى ايتى-لىپ قالعان سوڭ، مىسالىن دا كەلتىرەيىك:

«جۇزىك مالدىڭ شىعىس جاق شەتىن قايىرىپ، ءشايى باتىس جاعىنا شىقتى. اتىن وتقا جىبەرىپ، ءوزى جالپاقتاۋ تاسقا ەندى وتىرا بەرگەندە، كەنەت باتىس جاق قاراعايدان سوپاڭ ەتىپ ەكى اتتى شىعا كەلدى. ولاردىڭ ورىس ەكەنىن ءشايى اسىنعان مىلتىقتارى مەن كيىم كيىستەرىنەن بىردەن تانىدى. قورىققانىنان اياق-قولى دىرىلدەپ، جۇزىكتى شاقىرايىن دەسە، تاماعى قۇرعاپ، داۋىسى شىقپادى. جالما-جان اتىنا قاراي جۇگىردى. ەكى-ءۇش اتتاي بەرىپ ءسۇرىنىپ جىعىلدى. تۇرا بەرىپ تاعى ءسۇرىندى. ابدەن ۇرەي بيلەدى. سوندا دا سۇرىنە-قابىنا اتىنا جەتتى. شىلبىرىنان ەندى ۇستاي العاندا، ءبىر ورىس ارتىنان كەلىپ شاپ بەردى… «ءاي، تيمە وعان! ماعان كەل! مەنى ىستە، ءيتتىڭ بالاسى!» – دەدى (جۇزىك – رەد.) ىشقىنىپ»، – دەپ جازادى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى.

بۇل ءبىر كورگەن قورلىق ەمەس. «قازاق پەن قىرعىزدى كىرىپتار قىلىپ، قالماقتىڭ تىلەۋىن قۇداي بەرىپتى»، – دەيدى «ءاي، دۇنيە-اي». قالماقتار ارعى بەتكە قاشقان ەلگە ۇرىمتال تۇستان ۇرىنادى. مال-جانىن تالاۋعا سالىپ، بورىكتىسىن ساباپ، كورىكتىسىن اتقا وڭگەرىپ اكەتەدى. قولدى بولعان قىز-كەلىنشەكتەرىن تاستاپ كەتە الماي قاڭتارىلعان كوشتىڭ قاسىرەتىن ەندى قايتىپ باسقا بەرمەسىن دەيسىڭ. «سول اكەتكەننەن كەيبىرى قايتپاي قالىپ جاتقان كورىنەدى. كوبىن ءبىر ءتۇن اسىرىپ قايتا اكەپ تاستايدى ەكەن. سەلگە اققان سالىندىداي نە ءوڭ جوق، نە ءتۇس جوق، سولبىرەيىپ قايتادى ەكەن»، – دەپ جازادى سۋرەتكەر.

مىسالدى كوپ كەلتىرىپ كەتسەك، كەشىرىم سۇرايمىز. بىراق كىتاپ كوپ جۇرتتىڭ قولىنا تيگەن جوق. ەكىنىڭ ءبىرى سايتتاعى نۇسقاسىن الىپ وقي بەرمەيدى. بىزدىكى ايتەۋىر وقىرمان ۇزىن ىرعاسىنان حاباردار بولسىن دەگەن نيەت قانا. مۇنىڭ ءبارىن جازۋشى بەتالدى جازا بەرمەيدى. روماننىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىنا ۇيلەستىرە كەلتىرەدى. ماسەلەن، تىنىش زاماندا ون التىعا تولعان ءشايى جەڭگەسىمەن بىرگە قارقارا جارمەڭكەسىن ارالاپ ءجۇرىپ، جابايىلاۋ ءبىر قالماقتى كورەدى. سوندا جەڭگەسى «مىنا بىرەۋدىڭ جەل جاعىمىزعا شىعىپ العانىن-اي» دەپ مۇرنىن باسىپ تەرىس اينالادى. كەيىن ۇركىنشىلىكتە قۋعىن-سۇرگىن باستالعاندا سول جابايىلاۋ قالماق شايىگە تاپ كەلەدى.

«ەڭگەزەردەي ءتورت-بەس قالماق ءاي-ءشاي جوق ءشايى مەن جامەشتى باس سالدى. قاليشا مەن جۇزىك باجىلداپ ارا تۇسپەك بولىپ ەدى، ەكەۋىن ەكى جاققا ۇشىرىپ جىبەردى. ەسىكتىڭ الدىندا تاعى ءۇش قالماق ات ۇستىندە ءازىر تۇر ەكەن. جارمەڭكەدە كورگەن جالپاق بەت قالماق ءشايىنى وڭگەرىپ الدى دا تۇرا شاپتى…

– ماعان تيمەڭدەر! – دەدى ء(شايى-رەد.) ولاردىڭ ۇياتىن وياتقىسى كەلىپ. – ىشىمدە بالام بار. بايى بار ايەلمىن. سەندەردىڭ اپكەلەرىڭ، قارىنداستارىڭ جوق پا؟ جىلاتپاڭدار مەنى!»، – دەگەن جولدار تۇياق سەرپۋگە عانا جاراعان قورعانسىز جانداردىڭ قاسىرەتىن كورسەتەدى. مۇنىڭ ءبارىن تەرىپ جازۋداعى ماقسات نە دەسەك، وعان دا جازۋشىنىڭ روماندا كەلتىرىلگەن ءوز سوزىمەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى ەكەن: «الگى ءبارىمىز ايتا بەرەتىن، بىراق ءمان بەرمەيتىن ناداندىق دەگەنىڭ – سول: تۋرا ايتقان شىندىققا ەمەس، ايمالاپ ايتقان ارامدىققا سەنۋ».

ال ەندى وسىنى «قىز-قىرقىننىڭ اڭگىمەسى» دەپ جۇرگەندەردە جۇرەك جوق شىعار. شىنداپ كەلگەندە قالماقتىڭ دا جاقسىسى بار. قازاقپەن كوپ شابىسقان سوڭ ءوزارا جاۋلىق سوزدەردى كوپ ايتىسامىز. سول سەبەپتەن دە ول ۇلتتىڭ ءوزى ۇمىتىلىپ، اتى جەككورىنىشتى وبراز بولىپ قالعان. ايتپەسە قورعانسىز جاندارعا قورلىق كورسەتەتىن قالماق مىنەز قانداستارىمىز دا جوق ەمەس. تاريحتا ءوز سورىمىزدى وزىمىزدەن كورەتىن مىسالدار دا جەتكىلىكتى. «ەلدىڭ قامىن ويلايتىن ءبىر ۇل تۋسا، ونى قاباتىن ءبىر يت قوسا تۋادى»، – دەلىنەدى روماندا. جازۋشىنىڭ ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي، وبرازدى ءدال بەرە الاتىن تانىمپازدىعى، بەينەلىك سوزدەردى ىركىپ قولداناتىن تالعامپازدىعى، حالىقتىق ناقىل سوزدەردى تۋدىرۋعا جۇيرىكتىگى روماننىڭ ءوڭىن اشا تۇسەدى. مۇنى مۇڭلى-زارلى شىعارما دەپ قانا قويا سالۋعا بولمايدى، بۇل ەل ومىرىنەن جازىلعان كوركەم دە كەستەلى شەجىرە. تۇتاس ءداۋىردى سۋرەتتەيتىن پانورامالىق كورىنىستەرگە تولى كەڭ تىنىستى رومان.

قازاقتا «ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى» دەگەن ءسوز بار. «ءاي، ءدۇ-نيە-اي» رومانىنىڭ ماقساتى ۇركىنشىلىك جىلدارىنداعى قاسىرەت-قايعىنى ەسكە سالۋمەن شەكتەلمەيدى. تۇپكى يدەياسى قالاي ەل بولدىق نەمەسە قالاي ەل بولامىز دەگەنگە كەلەدى. ءبىر ازامات بىرەۋدىڭ ءوزىن جامانداعانىن ەستىسە: «مەن بۇعان فيلوسوفشا قارايمىن»، – دەپ قويماۋشى ەدى. مىنە، «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىندا جازۋشى ۇلت بولمىسىن تانۋعا فيلوسوفشا قارايدى. ال فيلوسوف ارعا تيەتىن، جانعا باتاتىن كەمشىلىكتەردى ەشقاشان جاسىرعان ەمەس. قايتا ۇلت جاراسى تىرنالعان كەزدە تانىلادى، جاراسى تىرنالعان كەزدە ەسىنە كەلەدى، جاراسى تىرنالعان كەزدە كەۋدەسىن كوتەرەدى.

روماندا كەيىپكەر اۋزىمەن: «ءوزى مەملەكەت قۇرا الماعان ەلدى مەملەكەتى بار ەل باعىندىردى. ءبىز بىرىكپەدىك، ءبىر-بىرىمىزگە باعىنبادىق، ءوزىمىز سەكىلدى ءبىر باۋىرىمىزعا باعىنعاندى قور سانادىق. اقىرىندا جات جۇرتقا جەم بولدىق»، – دەگەن وي ايتىلادى. «ءبىز قانداي ۇلتپىز؟»، «نەگە وسىنداي حالگە تۇستىك؟» دەگەن اششى سۇراق روماننىڭ لەيتموتيۆى ىسپەتتى دە كورىنەدى. بىراق ول جۇكتى سول زاماننىڭ بەلگىلى ءانشى-كومپوزيتورى، روماننىڭ بەلدى ءبىر كەيىپكەرى قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ اندەرى دە اتقارىپ تۇرعانىمەن كەلىسۋگە بولادى.

قاپەز سياقتى ءماشھۇر تۇلعانىڭ تولىققاندى وبراز بولىپ كىرگەنى دە شىعارماعا اڭىزدىق سيپات دارىتادى. ال اڭىزعا اينالعان بەينەلەر وقىرماندى ماگنيتتەي تارتىپ تۇرارى ءارى شىعارمانىڭ مازمۇنىن بايىتا تۇسەدى. روماننىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرازى سونداي ومىردە بار، جالپى حالىققا بولماسا دا، ەل ىشىنە تانىمال تۇلعالار. ەل-جەر اتتارى دا ناقتىلى جازىلادى. ونىڭ بارلىعى كوركەم شىعارماعا لايىقتى ەتىلىپ سۋرەتتەلەدى. ايگىلى كوتەرىلىس بولعان قارقارا قانداي جەر دەگەندە، ونىڭ سىر-سيپاتىن وسى روماننان تاباسىز.

جازۋشى «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىندا: «ۇلت ءۇشىن نە ىستەپتىك؟» دەگەن سۇراقتى الدان شىعارادى. پۋبليتسيستيكا بولىپ كەتپەس ءۇشىن، وعان كوركەم رەڭك بەرىپ، كەيىپكەردىڭ ارەكەتىنە تەلىپ كورسەتەدى. بۇل ءوزى الاساپىران زاماندا قۇرباندىققا بارماي بىتپەيتىن ءىس. ايتپەسە ەكىنىڭ ءبىرى قاھارمان بولىپ كەتەر ەدى. نەگىزى رومان دەگەن جانر ءتامسىلدىڭ ۇلعايتىلعان فورماسىنا ۇقساي-دى. سوندىقتان دا تامسىلدىك ەلەمەنتتەردى بويىنا ەمىن-ەركىن ءسىڭىرىپ كەتە بەرەدى. مىسالى، قاھارمان دارەجەسىنە كوتەرىلگەن باس كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى، ءشايىنىڭ كۇيەۋى تازابەكتىڭ ىشكى دۇنيەسى مەن سىرتتايعى ارەكەتى بىلايشا ۇيلەستىرىلەدى:

«تازابەك وزەنگە كولدەنەڭىنەن سۇلاپ جاتقان سوپاق تاسقا ۇزاق قاراپ تۇردى. قانشاما جىل سۋعا ءتوسىن توسىپ بەكەر تۇردى ەكەن؟ ەندى ونى ارىققا بۇرىپ، قىزمەت جاساپ جاتىر. ءوز ورنىن تاپتى. اتىنان ءتۇسىپ، مۇزداي سۋعا بەتىن جۋدى. ونە بويى لاپ تىتىركەندى. ورنىنان تۇرەگەپ اتىنا قاراي جۇرە بەرگەندە، قارسى الدىندا مىلتىعىن كەزەنىپ تۇرعان تانىس ورىستى كوردى. ايدالادا اياعى سىنىپ جاتقاندا اتقا وڭگەرىپ ۇيىنە اپارعان ورىسى. قامشىسىن ىڭعايلاپ، ورىسقا قاراي ىشقىنا ۇمتىلدى. كەۋدەسىن قاپقان ىستىق وت جارق ەتىپ جانارىنان توگىلىپ كەتتى. ۇڭىرەيگەن قاراڭعى تۇڭعيىق زىمىراتا جۇتىپ بارا جاتتى. تۇڭعيىققا زىمىراپ سۇڭگىپ بارا جاتقان ساۋلەنى شىبىن جانى شىرقىراپ قۋىپ بارا جاتتى. سونان سوڭ ءبارى لىپ ءسوندى».

جوعارىداعى مىسالداردى تاپتىشتەپ كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز، وسىنىڭ ءبارى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى مەن تۇلعا رەتىندەگى جەكە ستيحياسىنا كەلەدى. ول دا وقىرمان اراسىندا وزىنە لايىقتى اڭىزى بار ادام. جۇرگەن ءجۇرىسى اڭىز، تۇرعان تۇرىسى اڭىز، سويلەگەن ءسوزى اڭىز. مۇنداي ادامدار، قازىر قاتارى سيرەپ بارا جاتقان اعالار، قاداۋ-قاداۋ بولىپ ۇلتىمىزدىڭ ۇستىنىنا اينالىپ وتىر. ولار ايەل تاقىرىبىن جازسا – ۇلت، وتباسى تاقىرىبىن جازسا وتانعا اكەپ تىرەيدى. «ءاي، دۇنيە-اي» دا سولاي باستالىپ، سولاي اياقتالعان. ون التىنشى جىلعى كەپ سەكسەن التىنشى جىلى الدىمىزدان تاعى شىقتى. ءشايىنىڭ شوبەرەسى كاۋسەننىڭ رومان سوڭىندا قالاي قۇربان بولعانى جۇرەگىڭدى جىلاتادى. سوندا شايىگە ءمان-جايدى تۇسىندىرۋگە كەلگەن ادام:

«كاۋسەننىڭ كوتەرىلىسكە قالاي قاتىسقانىن ەگجەي-تەگجەيلى بىلەتىن زاڭ قىزمەتكەرىمەن جو-لىقتىم. «كاۋسەندى ولتىرگەن – نامىس»، – دەدى و كىسى. – ورتا-لىقتان كەلگەن تەرگەۋشىلەر ول قىزدى اۋەلى زورلاعان، سونان سوڭ قورقىتىپ، قورلاعان. قورلانعان قىز جاتاقحاناسىنا جىلاپ كەلگەندە الدىنان جەتەكشى وقىتۋشى ايەل شىعىپ: «سەن وڭباعان قازاقستاندى مەن ساقتاپ قالام دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ مەكتەبىمىزگە جامانات كەلتىرمەي، نەگە جايىڭا جۇرمەيسىڭ؟ مەن سەنى وقۋدان شىعارتام!» – دەپ شابالانعان عوي»، – دەيدى.

جازۋشىنىڭ كۇيىنەتىنى دە، سۇيىنەتىنى دە ءوز ۇلتى. بىراق، مەن ول كىسىدەن ۇنەمى ءبىر نارسەنى سۇراعىم كەلەدى. الايدا ول سۇراعىمنىڭ جاساندىلاۋ شىعاتىنىن جاقسى بىلەمىن. سەبەبى ونىڭ بىربەتكەيلىگى، ياعني پرينتسيپشىلدىگى ەشكىمنىڭ باسىندا جوق. سۇراسام: «ەكى نارسە: ۇلت پەن شىندىق تالاسقا تۇسسە، قاي جاعىنا شىعار ەدى-ءڭىز؟» – دەپ سۇرار ەدىم. ونىڭ: «ە-ھە، شىندىق ۇلتتىڭ جاعىندا بولماسا، مەن قالاي ۇلتتىڭ جاعىنا شىقپاقپىن؟» – دەپ جاۋاپ بەرەرىنە كامىل سەنىمدىمىن. مىسالى، ءسوز بولىپ وتىرعان كىتابى جايلى ءوزى:

«روماندى «ءاي، دۇنيە-اي!» دەپ اتاعان سەبەبىم، بۇل جەكە ادامنىڭ تاعدىرى ەمەس. باس كەيىپكەرى – ءشايى دەگەن الباننىڭ قىزى. 2016 جىلى البان كوتەرىلىسىنە، تورعاي كوتەرىلىسىنە، جالپى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل تولادى. بۇل قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر تاريحي بەلەسى. قازاقتىڭ ۇلكەن قايراتكەرلەرى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش ازاماتتارى 1916 جىلعى كوتە-رىلىسكە شىعۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن. «حالىق قىرىلىپ قالادى، قارسى شىعامىز دەپ قازاقتى قىرىپ الماۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدا بولعان. كەيبىرەۋلەر وسىنىڭ ءوڭىن تەرىس اينالدىرىپ، ەل الدىنداعى ازاماتتاردىڭ حالىققا دەگەن قاستاندىعى تۇرعىسىندا باعالاعان. ال مىنا تاريحتى كورگەننەن كەيىن سولاردىڭ ۇستانىمىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى»، – دەيدى. جالعان نامىسشىلدىققا سالىپ، كوتەرىلىسكە شىققانداردىكى دۇرىس ەدى، ول مەنىڭ ەلىم ەدى دەمەيدى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى ەلدىك ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ جۇرگەن تاقىرىپتار دا جالعان نامىس ءۇشىن كوتەرىلىپ ءجۇر دەسەك، قاتەلەسەر ەدىك. ول تاقىرىپتاردىڭ ىشىندە نە بار، ساناپ كورەيىكشى. سونىڭ ءبىرىنشىسى، ول قازاق اراسىندا داۋ بولىپ جۇرگەن ونەر ادامدارىنىڭ ەشبىرىنىڭ تاعدىرىنان شەت قالماپتى. مىسالى، سەگىز سەرى تۋرالى ومىردە بولعانى شىندىق، ءان شىعارعانى راس، ورىستىڭ جيىرما سولداتىن ءولتىردى دەگەن جالامەن قۋعىندالعانى دا اقيقات دەپ ءتورت-بەس ماقالا جازدى. اقىن سارانى اقىن ەمەس دەگەندەرگە، «ءاي، ول شوقان ولىمىنە جوقتاۋ شىعارعان جاعالبايلىنىڭ ۇلكەن اقىنى تورەبايدى جەڭدى ەمەس پە؟» دەپ كۇيىپ-ءپىستى. كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ ۇستىنەن ماسكەۋگە ارىز جونەلتىپ، اقىرى ولىمىنە سەبەپكەر بولعان باسەكەلەستەرىن اشكەرەلەپ جازعاندارىن دا تالاي ادام وقىدى. كەلەشەكتە وسى كۇلاش پەن مۇقاعالي تۋرالى جازعان كوركەم اڭگىمەلەرىنىڭ استارىندا نە بار دەپ، زەرتتەپ كورگەندەر ەلدى ەلەڭ ەتكىزەر بىرەر جاڭالىقتىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. «قازاق اقىنى مەن كارىس قىزىنىڭ اراسىندا نە بولىپ ەدى، ودان نە قالدى؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى ءتۇبى ءبىر ايتىلاتىن دا شىعار. سول سياقتى، اسەت نايمانباەۆ پەن شولپان جانبولاتقىزىنىڭ اندەرىن باسقاعا تەلىپ جىبەرگەندەرگە: «اپىر-اي، زاتاەۆيچتە بار عوي، بۇلارىڭ نە؟» – دەپ تاعى شىر-پىر بولادى.

ەكىنشى-ءۇشىنشى ماسەلەنىڭ وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايانى» مەن قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىنىڭ توڭىرەگىندە تۋىنداعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ەكەۋىن دە تاۋىپ اكەلىپ، باسپادان شىعارۋعا ءوزى باس بولدى. بۇل ەكەۋى دە بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا سەنساتسيا دارەجەسىندە قابىلداندى. بىراق قارسى شىققاندار دا از بولعان جوق. اسىرەسە «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» كىتابى تالقىعا تۇسكەندە، كەيىنگى ءبىز تاۋلار سوعىسىپ جاتقانداي اسەردە قالدىق. ونىڭ الدى-ارتى ابىلاي، ابىلقايىر، حانكەلدى، رايىمبەك، تاعى دا باسقا حاندار مەن باتىرلار، تاريحي شايقاستار وتكەن جەرلەر جايىنداعى ۇلكەن پىكىرتالاستارعا ۇلاستى.

وسى قاتارعا ءتورتىنشى ەتىپ شىڭعىس حان تاقىرىبىن دا قوسۋعا بولادى. مۇنى بۇلايشا ءبىر جولمەن بەرە سالۋ وبال. قازاقتىڭ ماعجان باستاعان «مەن» دەگەن اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءبارى شىڭعىس حاننىڭ تەگى وزىمىزدەن ەكەنىن ايتتى دا، جازدى دا. سولاردىڭ قاتارىندا ادەبيەتشى-عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ ەڭبەگىنە ەرەكشە باعا بەردى. جازۋشى، ولكەتانۋشى بەكەڭنىڭ ىلە بويىن شارلاعان ىزىمەن نەگە ەكسپەديتسيا جۇرگىزىپ كورمەسكە دەگەن ماسەلە كوتەردى. قىتاي ءارحيۆىن اقتارعان قويشىعارا سالعاراۇلى دا ءبىراز شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ كەلدى. ورالحان بوكەيدىڭ «مۇزتاۋىنداعى» ۇلى قاعان تاقىرىبى دا «شىڭعىس حان قاتىن-بالانىڭ قارنىن جاردى» دەگەن باللادالاردان الدەقايدا تەرەڭ. شىرىلداپ ماعجان كەتتى، سۇرگىندەپ ماعاۋين ءجۇر، بەزىلدەپ بەكسۇلتان كوكەمىزدىڭ دە جانى ءبىر تىنار ەمەس. وسىلار نەنى ءبىلىپ ءجۇر، ىشتەرىن نەنىڭ دەرتى الدى، ويلانىپ كورۋگە تۇرماي ما؟!

ال، بەسىنشىسى تالايلار كەشە كەتىسىپ، بۇگىن بەكىسىپ ءۇن قوسا باستاعان وربۇلاق شايقاسى دەسەك، ونىڭ دا جوعارىداعى ۇلان-اسىر تاقىرىپتاردىڭ جالعاسى ەكەنىن كورەمىز. جاقىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 375 جىلدىعى اتاپ وتىلگەن بۇل شايقاس جەتىسۋ جەرىندە، بەلجايلاۋدىڭ باس جاعىندا بولعان. 1643 جىلى ەلۋ مىڭ قولدان تۇراتىن جوڭعار اسكەرىنە وسى جەردە سالقام جاڭگىر باستاعان التى ءجۇز قازاق ساربازى قارسى تۇرادى. ۇرىمتال تۇستان ارنايى قازىلعان وقپانادان وق جاۋدىرىپ، جوڭعارلاردى قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتادى. سول ارالىقتا سامارقاننان جيىرما مىڭ قولدى باستاعان ءجالاڭتوس ءباھادۇر كومەككە كەلىپ جەتەدى. سوندا قونتايشى ءمان-جايدى ۇعۋعا كەلگەن ورىس ەلشىسىنە ون ءبىر مىڭ ادامىنان ايىرىلعانىن ايتادى. ورىس ەلشىسىنىڭ ارحيۆتە ساقتالىپ قالعان سول تىلكەمدەي دەرەگى بولماعاندا، بەكسۇلتان اعامىز كۇيىپ تە كەتەر ەدى.

ويتكەنى، 1993 جىلى 4 شىلدەدە وسى كىسىنىڭ قوزعاۋىمەن وربۇلاق شايقاسىنىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى ۇكىمەت قاۋلىسى شىققان. وربۇلاقتىڭ بەرگى ەتەگىنە 508 كيىز ءۇي تىگىلگەن. سالماعى ونشاقتى توننالىق ەسكەرتكىش تاستى تاۋدىڭ باسىنا سۇيرەپ شىعارۋ ءۇشىن سول كەزدەگى 97751 اسكەر بولىمشەسىنىڭ كومانديرى باقىتجان ەرتاەۆ تانكى جىبەرگەن. وعان تاۋ-تاسقا جۇرەتىن جەرگىلىكتى تەحنيكا قوسىلعان. سەرگەي تەرەششەنكو باستاعان ۇكىمەت مۇشەلەرى، ءابىش كەكىلبايۇلى باستاعان قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى، شوت-امان ءۋاليحانوۆ باستاعان عالىمدار مەن تاريحشىلار ارنايى ات شالدىرىپ كەلگەن. جوڭعاردىڭ اسكەرىنە تويتارىس بەرۋ ءۇشىن سول زاماندا قازىلىپ، بۇگىندە سىلەمى ساقتالعان وقپانا بويىنا تاۋەلسىز ەلدىڭ جاۋىنگەرلەرى قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرا قالىپ، گۇرسىلدەتىپ وق اتقان. وسىنىڭ ءبارى اڭىز ەمەي نەمەنە؟

جاقىندا قازاق باسىلىمدارىنا سىلتەمە جاسالىپ جازىلعان «كاك 600 ساربازوۆ دالي وتپور 50-تىسياچنوي ارمي» اتتى ورىسشا ماقالا وقىدىم. سوندا: «سەگودنيا موجنو س پولنىم وسنوۆانيەم گوۆوريت، چتو ەتو ودنو يز ۋنيكالنىح سراجەني ۆ ميروۆوي يستوري. ۆ نەي نەت درۋگوگو سلۋچايا، كوگدا 60 ۆوينوۆ بەسستراشنو ۆستۋپيلي ۆ بوي س 50-تىسياچنوي ارميەي. ميروۆايا وبششەستۆەننوست حوروشو زناەت و توم، كاك درەۆنيە گرەكي ۆ بوربە س پەرسيدسكيمي زاۆوەۆاتەليامي ۆىستاۆيلي 300 ۆوينوۆ پروتيۆ 20-تىسياچنوي ارمي پەرسوۆ. وب ەتوم سراجەني، كوتوروە داتيرۋەتسيا 460 گودام دو ناشەي ەرى، سنيات فيلم «300 سپارتانتسەۆ». نە زناچيت لي ەتو، چتو ي ناشيم رەجيسسەرام ستويت زادۋماتسيا و پودوبنوم فيلمە؟ ون راسسكاجەت و پودۆيگە ناشيح پرەدكوۆ ي بۋدەت ۆوزۆىشات بوەۆوي دۋح سوۆرەمەننىح زاششيتنيكوۆ وتەچەستۆا»، – دەگەن ويلى ۇسىنىس ايتىلىپتى.

شىنىندا دا رەجيسسەر اقان ساتاەۆ تۇسىرگەن «مىڭ بالا» كوركەم ءفيلمى رۋحىمىزدى ءبىر كوتەرىپ تاستاپ ەدى. ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ وزىنەن 83 ەسە كوپ جاۋعا قاھارماندىقپەن قالاي قارسى تۇرعانى دا كەڭ كولەمدى كوركەم فيلمگە سۇرانىپ تۇر. قالا بەردى، كەشەگى وتكەن اۋعان سوعىسى تۋرالى «9-روتا»، سونداي-اق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس حاقىندا «28-پانفيلوۆشىلار» كوركەم فيلمدەرى نە ءۇشىن ءتۇسىرىلدى، بۇل دا سول ءۇشىن تۇسىرىلۋگە ءتيىس. باسقاعا سەنگەندە، ءوز بابالارىمىزدىڭ قاھارماندىعىنا سەنبەيمىز بە؟

بەكسۇلتان اعامىز تاۋ باسىنداعى ەكى شاقىرىمنان استامعى ءيىر-قيىر سول وقپانانى ەلۋ، بالكىم ءجۇز مارتە ادىمداپ ءجۇرىپ وتكەن شىعار. مۇنداعى وقپانا دەگەنى ورىس ەلشىسىنىڭ جازباسىندا «شانەتس» دەپ بەرىلىپتى. بەكەڭ ونىڭ وقتان قورعاناتىن وقپانا ەكەنىن ۆ.ي.ءدالدىڭ سوزدىگىنەن قاراپ ءبىلدىم دەيدى. وسى سىلەمنىڭ وقپانا ەكەنى، جالپى شايقاستىڭ وسى جەردە بولعانى، ول جايىندا قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ جازعانى، جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى اۋىزشا شەجىرەدە ايتىلعانى، ءبارى-ءبارى كۇمان تۋدىردى. بىراق، ول كىسى قاسىنا نوكەر ەرتىپ، وربۇلاققا جىلىنا ءبىر-ەكى رەت بارماسا بويىنا اس باتپايتىن. سودان بەرگى جيىرما بەس جىل ىشىندە تالايدى جەتەكتەپ اپارىپ كورسەتتى، تالايدى پىكىرىنەن قايتاردى، تالايدى مويىنداتتى. «وسىنىڭ ءبارىن شارشاماي-شالدىقپاي ءبىر ادامنىڭ ىستەۋى مۇمكىن بە؟» دەپ ويلايسىڭ كەيدە. نەگە ءبىر-بىرىمىزگە ءبىر نارسەنى ءتۇسىندىرۋ سونشالىقتى قيىن ءارى ازاپتى بولىپ كەتكەنىنە تاڭىرقايسىڭ. بۇل سۇراققا دا بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىندا: «ءومىردىڭ ءبارى ءتۇسى-نىكتى بولسا، وندا تىرشىلىكتەن ءمان كەتەر مە ەدى، كىم بىلەدى؟» – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وسى تاقىرىپتى تالماي قاۋزاپ جۇرگەن بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ جاسى قازىر جەتپىستىڭ جەتەۋىنە كەلدى. سوعان قاراماي ول كىسى «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىنان كەيىن مىنە، «وربۇلاق» رومانىن دا اياقتاپ، سوڭعى تۇزەتۋلەرىن جاساپ بولىپ قالدى. جازۋشىنىڭ بۇل روماندى كادۋىلگى ءبىز وقىپ، جازىپ جۇرگەن قارىپ كولەمىنەن ءۇش ەسە ۇلكەن قارىپپەن جازىپ شىعۋىنا تۋرا كەلىپتى. كوزىنىڭ عانا سىر بەرىپ تۇرعانى بولماسا، اعامىز ءالى سىپتاي، جاس ادامداي سىلىڭعىر. قىرىق جىل بۇرىنعى تانىسىن: «داۋىسىڭنان تانىدىم»، – دەپ جاتقان ادامنىڭ جادىنداعى جازۋلار دا تاسقا قاشاعانداي ءالى كومەسكى تارتپاعان. «ابەكەڭمەن اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتىرمىن» دەپ، ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ءا.قاستەەۆ مۋزەيى جاقتان كەلە جاتقانىندا ءبىر كەزدەستىم. «ابەكەڭ» دەگەنى، مۋزەيدىڭ الدىنا ورناتىلعان تاس تۇعىرداعى سۋرەتشى ءمۇسىنى، سول جاقتان وزىمەن-ءوزى بولىپ اقىرىن ىڭىلداپ كەلەدى ەكەن.

بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر» اتتى رومانىنىڭ رۋحىندا تۋعان «باركورنەۋ» اتتى ءانى بار. رومانعا جازۋشىنىڭ ءوزى قويعان ات «كۇتۋمەن كەشكەن عۇمىر» ەكەن. باسپاداعىلار قويماي «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر» دەپ قويىپتى. جازۋشى «عۇمىردى وتپەيدى، كەشەدى» دەپ كەيىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن. بىراق، بىزگە دە باسپانىڭ قويعانى تەز قابىلداناتىنداي كورىندى. مىنە، جازۋشى وسى رومانىنىڭ اسەرىمەن ءانىن دە، اۋەنىن دە وسىلاي ىڭىلداپ ءجۇرىپ ءوزى شىعارعان. سول انىندە:

اتىڭنان اينالايىن اتامەكەن،
كىم سەنى باركورنەۋ دەپ اتادى ەكەن؟
قايعى مەن قاپانى دا كورەمىسىڭ،
ساعان دا سونىڭ ءزىلى باتا ما ەكەن؟ – دەگەن جولدار بار. «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىن جازعاندا دا ىشتەگى ىڭىل مازا بەرمەسە كەرەك. اقىرى اتتاس، رۋحتاس تاعى ءبىر ءان دۇنيەگە كەلىپتى. بۇل ءاندى بەلگىلى ءانشى نۇرجان جانپەيىسوۆتىڭ ورىنداۋىندا تىڭداساڭىز، ءسىز دە ءبىر تەرەڭ ويعا شوماسىز. «ءاي، دۇنيە-اي، شىركىن، وتەرسىڭ ءبىر كۇن. وتەرىڭدى ەسكە ساپ تۇر، دۇركىن-دۇركىن»، – دەپ كەلەدى. جوعارىدا جازۋشىنىڭ ءوز باسىن ۇلكەن داۋعا قالدىرعان ماسەلەلەردى ءبىر جاعىنا شىعارار ما ەكەن دەپ قالدىق ەمەس پە؟ ءيا، ول دا بار بۇل ءاننىڭ سوزىندە:

ءاي، دۇنيە-ەي، قانداي ەدىڭ بۇدان بۇرىن،
تۇگىڭ جوق تۇگەندەلگەن جۇرىم-جۇرىم.
اقىلىن بابالاردىڭ المادىڭ با،
سارپ ەتكەن ەل ساقتاۋدا بار عۇمىرىن.
ءاي دۇنيە-اي، شىركىن،
وتەرسىڭ ءبىر كۇن.
وتەرىڭدە ەسكە ساپ تۇر،
دۇركىن-دۇركىن.
ءاي، دۇنيە-اي، نە بولارسىڭ بۇدان بۇلاي،
ءومىردى ەتە المايسىڭ بۇرىنعىداي.
الاۋىز دەگىزبەيتىن بىرلىك بەرشى،
قازاققا بولۋ ءۇشىن وزگە اۋىلداي.
ءاي، دۇنيە-اي، نە بولارسىڭ اقىرىندا،
سونى ويلاپ باسىڭدى سەن قاتىردىڭ با؟
سەن داعى ءبىز سەكىلدى ماڭگى ەمەسسىڭ،
ءتۇبى كەپ قيسايارسىڭ قاسىمىزعا، – دەيدى ءان اۆتورى.

سونىمەن، قوش دەلىك. ءسويتىپ، مىنە، بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ كوتەرگەن التىنشى تاقىرىبى «ءاي، دۇنيە-اي» رومانىنداعى ون التىنشى جىلعى ۇركىنشىلىكتەن باستالعان تاۋەلسىزدىكتىڭ بايانى بولىپ شىقتى. بەكەڭدى جاقسى، باسقانى جامان ەتىپ كورسەتكىمىز كەلىپ وتىرعان جوق. بىراق، مەملەكەتتىك سىيلىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنە: «قىز-قىرقىننىڭ اڭگىمەسىنە دە مەملەكەتتىك سىيلىق بەرەسىڭدەر مە؟» – دەپ داۋ شىعارعانداردىڭ بولعانى راس. جىلقى تەكتەس اعامىز جاڭالىق كۇتىپ قۇلاعىن ءبىر قايشىلاسا، مۇنداي سوزدەردى ەستىپ ەكى قايشىلاپ وتىردى. «ءاي، وسى كىتاپتى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنالىق دەپ جانىققان سەندەر ەدىڭدەر، اقىرى باسىمدى داۋ-شارعا قالدىردىڭ-دار» دەپ بىزگە دە كەيىگەن سىڭاي تانىتتى. تۇپ-تۋرا كوميسسيانىڭ سوڭعى شەشىمى شىعاتىن كۇنى شىدامى تاۋسىلىپ، اۋىلعا كەتتى دە قالدى. تامىرىن باسىپ قويماقشى ويمەن تەلەفون سوققانىمدا: «اقجازىقتا ءبىر اعايىن اس بەرگەلى جاتىر ەكەن، سوعان بارعالى جاتىرمىن»، – دەدى. «ە، بۋنين نوبەل سىيلىعىن الاتىن كۇنى كولدىڭ جاعاسىنا كەتىپ قالعان ەكەن، ءسىز مەملەكەتتىك سىيلىق الاتىن كۇنى ەلدىڭ ىشىنە كەتىپ بارادى ەكەنسىز وندا»، – دەدىم جۇمساق قانا ازىلدەپ. ول وزىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلگەنىن جولدا كەتىپ بارا جاتىپ ەستىدى. الماتىعا قايتىپ كەلۋ ءۇشىن تالاي جول. امال جوق، ەلدىڭ ءبارى قالتا تەلەفونمەن قۇتتىقتاپ جاتتى. بىراق، ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس.

ء…بىر بالاعا وزىنەن جاسى ۇلكەندەردىڭ ىزاسى ابدەن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. باسقا ەش شاراسى قالماعان سوڭ: «مەن كەيىن ۇلكەن بولعاندا سەندەردى قۇدايعا ايتام!» دەپتى شامىرقانىپ. ءبىزدىڭ دە ون التىنشى جىلعى كوتەرىلىستە، ودان كەيىنگى اق پەن قىزىلدىڭ ارانىندا، وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتا، وتىز جەتىنشى جىلعى قۋعىن-سۇرگىندە، ەكى ارالىقتاعى بوسقىنشىلىقتا، قالا بەردى كەشەگى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە دە كورگەندەرىمىزدى قۇدايعا ايتقاننان باسقا ەش زيانىمىز جوق. ونىڭ «ءاي، دۇنيە-اي» اتتى رومانى دا سول، جۇرەكتەگى ءسوز، باسقا ەشتەڭە ەمەس دەگىم كەلەدى.

 «اق جەلكەن» جۋرنالى، №6
ماۋسىم، 2018

Abai.kz