Bizdinshe, shyndyqty ashyp aita otyryp, pikir almasu artyq bolmasa kerek. Pikir almasu! Ol bar bolghyrdy (pikirdi) almasuday almasyp-aq kelemiz emes pe? Qazir ne kóp, ayaqtan shalyp, alqymnan alyp, biri jambas, biri belden shoyy­rylyp, jýristen janylyp qaptap jatqan sala kóp, týitkil kóp. Ony bilesiz, bilgendikten jatpay-túrmay, siz de pikir almasyp kelesiz. Bir qayyr bola ma dep. Pikir alysatyn jaylar kóp dedik pe? Biri - qazirgi basylym men kitaptardy jappay jaulap alghan sauatsyzdyq. Ol da - búghan deyin pikir alysulargha arqau bop kele jatqan shermende. Eger solardan birdene ónse, búl joly pikir almaspaugha da bolar ma edi, qayter edi (búdan keyin de eshtene ónedi dep iyek qyshymaydy).

Bizdinshe, shyndyqty ashyp aita otyryp, pikir almasu artyq bolmasa kerek. Pikir almasu! Ol bar bolghyrdy (pikirdi) almasuday almasyp-aq kelemiz emes pe? Qazir ne kóp, ayaqtan shalyp, alqymnan alyp, biri jambas, biri belden shoyy­rylyp, jýristen janylyp qaptap jatqan sala kóp, týitkil kóp. Ony bilesiz, bilgendikten jatpay-túrmay, siz de pikir almasyp kelesiz. Bir qayyr bola ma dep. Pikir alysatyn jaylar kóp dedik pe? Biri - qazirgi basylym men kitaptardy jappay jaulap alghan sauatsyzdyq. Ol da - búghan deyin pikir alysulargha arqau bop kele jatqan shermende. Eger solardan birdene ónse, búl joly pikir almaspaugha da bolar ma edi, qayter edi (búdan keyin de eshtene ónedi dep iyek qyshymaydy).

Qúday kópsinuden saqtasyn, býginde qalay shyqsa da shyghyp jatatyn qazaqsha basylymdardy az deuge bolmas, sirә. Ýime-jýime bas­palardan az taralymmen bolsa da tasyp-tógilip shyghyp jatatyn kitaptar ózinshe degendey. Au, olar kimder ýshin? Oqyrman ýshin, әriyne. Sonda oqyrman shetinen týk sezbeytin, dymbilmester me? Ayta kórmeniz, basylymdar (gazet-jurnal dep bil) men kitaptardyng iyesi, janashyry, synshysy solar emey, kim? Olar bir basylym ne bir kitaptaghy órip jýretin grammatika, orfografiya, orfoepiyalyq qateler túrmaq, ózderi jaqsy biletin belgili adamdardyng aty-jóni (jiyi) búrmalanyp, qarapayym terminderding (eshelon - eshalon, repetisiya - repitisiya, transparant - transporant, assimilyasiya - assemilasiya, t.b.) qate jazylatynyn, Abaydan (basqalardan da) dәiekteme keltiruge jany qúmarlardyng onyng birer shumaq ne bir-eki tarmaq ólenin jýndey týtip, bylyqtyrudan jalyqpaytynyn kórmeydi, bilmeydi, bayqamaydy deysiz be? Jalghan desen, osy qazir kez kelgen basylymdy al da, qarap jiber. Abay aitqan dep ot kóseuding qanday-qanday kópirme týrlerin kórer ekensin? Mәselen, Abay qashan aitty eken: «Óldi deuge bola ma, aityndarshy», «Kýshik asyrap it ettim, ol ózimdi qapty», «Bireuge myltyq ýirettim, ol ózimdi atty», «Qaryn toqtyq, uayym joqtyq, býldirer adam balasyn», «Qalyng júrtym, qazaghym, qayran elim» dep. Nemese Maghjan aqyn «Búl ómir abaqty ghoy bile bilsen» dep pe eken? Maghjan olay degen joq. Abay da olay degen joq. Endeshe, myqty ekenindi olardan sitata keltirip aighaqtamasang qaytedi, onsyz da myqtylyghyna shek keltirip jatqan eshkim joq emes pe?
Búl - sózding basy. Qauip etkennen ai­tarymyzdyng birazy alda. Alda bolghanda, aldymen, anau elimizdi jaypap bara jat­qan oryssha basylymdar men kitaptardy alayyqshy. Basqa kemshilikterin (iritki salatyngha úqsas) sóz etpegende, solar­dan jogharyda aitylghanday olqylyqtar­dy shyraq alyp izdeseng tabar ma ekensin, tappaysyn. Sebebi olar - baspa mәdeniyetine jetik, saq, sauattylyghyn joghaltpaghan júrt. Úly adamdardan dәiekteme keltirse, búrmalamay, dәl keltiredi, terminderdi qoldansa, dúrys qoldanady. Grammatikalyq qatelerdi atama. Resey basylymdaryn artyqtau maqtap otyr desen, qazaqstandyq oryssha basylymdar men kitaptargha zer sal. Ayttyq qoy, olardyng iydeya, mazmún, prinsiyp, jatypatarlyghyn qoya túrayyq dep. Ángime sauattylyq jóninde. Meyli, dәuir, zaman qanday bolsa, onday bola bersin, biraq sauattylyqqa qoyylatyn talap bireu ekenin sen bilmegende, kim biledi? Sebebi ol - sauattylyq. Gharyshqa samghaghan mәdeniyetinizding ózi sauattylyqqa tәueldi.
Jazatayym artyq sóilep, aua jayylyp bara jatqan joqpyz ba? Týk te. Ony ózing de ishtey sezip, moyyndap, bәlkim, ókinip te otyrghan boluyng ghajap emes. Óitkeni ózing shygharyp otyrghan gazet ne jurnaldaghy qym-quyt qatelerdi (olardy jazylyp alatyn) oqyrmandardan da jaqsy bilip, «qosymsha qyzmetker alugha qarjy joq, korrektor joq, qaytemiz, solay bop túr» deytin de ózing emes pe? Sonda búl aqtalu ma, әlde alda da osylay bola beruden bólek laj joq degen sharasyzdyq pa? Onda pikir almasty ne, almaspady ne? Aramter bop, (bireuler oilaytynday) «jekkórinishti» bop keregi ne?
Týsinemiz, aghayyn. Múnyndy múndap, joghyndy joqtaushy janashyrlyqty sen de týsin. Buynsyz jerge pyshaq úryp, joqtan bar jasa dep otyrghan eshkim joq. Qaytalap aitamyz, basylymdar men kitaptar sauatty boluy lazym. Qazaqy salghyrttyq basqalargha jýrse de, olargha jýrmeydi (әzirge jýrgizip kele jatqan ózimiz, әitkenmen, jóni bolsyn, shegi bolsyn).
Tayauda «Mәdeniyet» jurnalynda jariyalanghan dendep bara jatqan sauatsyzdyq turaly maqalada qúddy osy aitylghanday jaylar tilge tiyek bopty. Onda tipti baz bir óz-ózine kónili toq, izdenuden qalghan, bolghan-tolghan ústazdar haqynda da aitylyp, ústazy sauatsyz shәkirtten ne kýtesing degendey tújyrym jasalady. Onday ústaz joq desen, ózing bil. Biraq solar ne redaksiyasyn basqaryp, ne óz attarynan shygharghan kitapsymaqtargha qarasan, kózing birden jeter edi. O, ondaylardyng kókesin biz de kórgenbiz, kórip te kelemiz. Sauatsyzdyq - bayaghydan kele jatqan kesapat, syrqat. Redaksiyagha maqala әkeletin (ghalym) avtorgha qisyq-qynyr sitata, óni ainalghan terminderding astyn syzyp kórsetkende, onyng «múnda korrektor bar emes pe, solar týzemey me» degenin de estigenbiz. Estigenbiz de, jauap bergenbiz: «Korrektor bar, bireu emes, birnesheu, biraq olar әrip, tynys belgileri qatelerin týzeydi, professordy korrektor týzemeydi, olar týpnúsqanyng saqtaluyn qadaghalaydy, sizdey ghúlamanyng enbegin redaksiyalaugha haqysy joq, eger siz býrkitti qargha deseniz, ol dәl solay boluyna jauap beredi», - dep.
Qazaq basylymdaryndaghy (jappay emes) sauatsyzdyq bayaghydan kele jatqan syrqat dedik-au. Kenestik kezde de osynday ahual bayqalyp qalatyn. Búl jaghynan «Qazaqstan kommuniysi» jurnaly, «Sosialistik Qazaqstan» gazeti, taghy da solarday birdi-ekili basylymdar ghana din amandau bolatyn. Al endi aty darday bir jurnaldy ishtey bajaylap oqymasan, kidirissiz oqu mýmkin emes-ti. Ol kezde qazirgidey emes, shtat jetedi, qyzmetkerler tolyq, korrektor qos-qostan. Jәne qyzmetkerler sauatsyz emes, shetinen sauatty bolghanda qanday. Endeshe, kýn emes, ay emes, nege jyldar boyy sauatsyz shyghyp keldi? Nege bolady, kәdimgi saldyr-salaqtyq, jauapsyzdyq, sen salar da, men salardyng kebi. Jauapsyzdyqtan bastau alatyn - sauatsyzdyq. Qoldan jasalghan. Endi búl kim kimdi syilamau, ózin be, ózgeni me? Ekeuin de. Ekeuin de syilamaytynnyng bәri de, ol kezde Mәskeudi ortalyq deushi edi ghoy, әne, sol ortalyqtan minsiz, sapaly, sauatty shyghatyn gazet-jurnaldardy («Liyteraturnaya gazeta», «Novyy miyr», «Oktyabri», «Liyteraturnaya Rossiya», t.b.) túshyna oqityn, biraq sabaq almaytyn enjar, samarqau sabazdar bolsa, amal neshik?
Búl jerde radio, televiydeniyedegi bizsiz de talay-talay sóz bolyp jýrgen keybir sózi olaq, oiy sholaq sandughashtar jayly aitpasa da bolady. Kóp bolsa, olar da jogharyda aitylghanday - redaksiyalardaghy korrektorlargha arqa sýieytin - ústazdardan dәris tyndap, oqityndary biz әngimelep otyrghanday basylym, kitaptar shyghar. Ne ýmit, ne qayyr.
Qaytalaymyz, taghy qaytalaymyz, sauatsyzdyq - býkil el, halyq, әri-beriden son, últqa syn, betke tanba, úyat, anayy qúbylys. Juyrda bir basylym basshysymen osy tónirekte az-kem pikir almasyp, ne der eken degendey raymen «senderde qate siyrekteu» dedim. «Joq, - dedi ol mәrttik tanytyp. - Bizde de jetedi, kópshik qoyyp qaytesiz. Shynyn aitsam, jigitterge aita-ayta sharshadym. Jalqaulyq pa, jaybaraqattyq pa, birdene. Kóp bolyp júmylmasa, jalghyz adamnyng shamasy kelmeytinin bilesiz». «Jo-joq, olardyng biri de emes, tek qana jauapsyzdyq», - degim keldi de, ýndemey qoya saldym. Qoya salghanym, bir jaghy, kóniline tiymeu bolsa, ekinshi, bәribir, aitqannyng auzy jaman, odan qayran shamaly. Ýshinshi, halyq qazynasy - basylymdar men kitaptar sauatty bolsa eken degen aq tilek ýshin de jazyqty bola salu týk te qiyn emes, ol nәrse tek bizde, qazaqta ghana bar ýrdis ekenin nege eskermeske dep. Qazir qazaq elinde túryp jatqan diaspora ókilderi men jekelegen sheteldik azamattar arasynda qazaq tilin qazaqtan artyq biletinder kóbeyip keledi. Anau qazaqtildi telearnalarda habar jýrgizetin sholushy, diktorlardyng birazy - ózge últ ókilderi. (Jaqynda olar turaly professor Á.Ydyrysov osy gazette oryndy jazdy). Basqaday da jetedi. Endi solardyng biri bolmasa biri qazaq basylymdary men kitaptaryn oqymaydy deysiz be? Kónbis qazaq oqyrmandaryna bәribir, olardyng etteri ýirenip ketken desek te, әlgilerge ne aitasyn? «Biz osyndaymyz, birdi-ekili sauatty qyzmetker, korrektor ústaugha qarjy joq, qaytemiz» dep kýmiljiysing be, әlde «bizde shataghyng ne, odan da ózing qazaqsha sauatyndy әri qaray arttyra ber, bizdi shang qaptyr, týpting týbinde qazaqsha basylymdardy sender shygharatyn bolasyndar» deysing be? Ázirshe demessin, dey almassyn, namysyng jibermes, biraq soghan jaqyndap kele jatqan joq pa ekenbiz?
Sauatsyzdyq. Keshe qanday, býgin qanday. Tam-túmdap aitqan boldyq: keshe barlyq mýmkindik bop túrghanda da, býgingi «taqyr kedey» halde de jaghdaydyng qalay ekenin. Keshe - keshe! Býgin - býgin! Keshe soghys jyldarynyng o jaq, bú jaghynda qazaq auyldarynda mektep neken-sayaq boldy, mektep bolsa, oqityn bala az boldy. Naqty mysal keltirer bolsaq, Ontýstik Qazaqstan oblysyndaghy búrynghy (qazir Saryaghashpen qosylyp ketkeni - ýlken әbestik) Keles audanynda shaghyn-shaghyn qyryq-elu kolhoz bolghanyna qaramay, jetijyldyq mektep sanynyng qansha ekenin qaydam, orta mektep býkil audanda (tek audan ortalyghynda) bireu edi. Onyng ózine oqushy sanyn әr kolhozdan jinaytyn bir-eki bala esebinen әreng toltyratyn. Álbette, búl jaqsylyq emes-ti. Kollektivtendiru, asharshylyq, soghys zardabynan qazaq mýlde joghalyp, qúryp kete jazdaghanynyng kórinisi bolatyn. Áne, sol jalghyz orta mektepti bitirgenderding biri - marqúm Leninshil Rýstemov keyin ýlken ghalym bolyp, aghartu salasynda joghary lauazymdy qyzmetter istedi. Orta mektepti bizden eki-ýsh jyl búryn bitirdi. 1953 jyly bitirgen biz de qatar (paralleli) eki klasta oqydyq. Bar bolghany. Sol jalghyz orta mektepting ózinde joghary bilimdi múghalimder jetispeytin. 1951 jyly QazPIY-di bitirgen Ózbekәli Jәnibekov múghalimdik qyzmetin alghash osynda bas­tap, osy ónirden týlep úshty. Almatyda 1953 jyly orta mektepti birge bitirip, attestatty birge alghan ekeu edik, sol ekeuding biri - aty әlemge jayylghan ghalym, jazushy, dramaturg Nemat Kelimbetov tayauda dýnie saldy. Imany salamat bolsyn.
Endi myna qyzyqty qaranyz. Bes-alty kolhozdyng balalary jayau-jalpylap qatynap oqityn jetijyldyq mektepti eki er bala, tórt-bes qyz bitirdik. Qyzdar, әriyne, әri qaray oqyghan joq. Eki er balanyng bireui auyldan úzay almady. Men ghana audandaghy orta mektepke baryp, әri qaray (zor qiyndyqtarmen) oqudy jalghastyrdym. Áne, sondaghy kórgen-bilgen, bastan keshkender úmytylu bylay túrsyn, osy kýnge deyin qayran qaldyrady. Aldymen auyldaghy bastauysh mektepte sabaq bergen múghalimderding bilimi qanday bolghanyn qaydam, biraq óz isine berilgen olar óte úqypty, talaptary qatty, sauatty bolatyn. «Qonyrtóbe» jetijyldyq mektebinde әrtýrli pәnnen sabaq beretin múghalimderding birde-birining joghary bilimi bolmaghan bolu kerek, soghan qaramay, olar sauatty sóilep, sauatty jazatyn. Keyin biluimizshe, algebra, trigonometriyadan janghaqtay shaghyp sabaq bergen Qadyr Tashmanov bar bolghany soghystyng aldynda Tashkenttegi qazaq pedtehnikumyn bitirgen eken. Qazaq tili grammatikasyn oqytqan Jaqyp Maqanovta onday da bilim bolmaghanmen, sәl qate jiberseng әkendi tanytatyn. Grammatika oqytu jetijyldyqpen shektelip, әri qaray birynghay әdebiyet pәni jýretin. Shynyn aitsam, sol jetijyldyqta oqytqan «shala» sauatty múghalimnen alghan grammatikalyq bilim kýni býginge deyin kәdege asuly. Birde olay, birde búlay aunaqshityn qazirgi keybir ghúlamalardan kósh ilgeri. Orta mektepte de solay boldy. Bolashaqta injener, agronom, matematiyk, himik boludy qalaytyndaryng ózi әdebiyet pәninen mazmúndamany «tórt» ne «beske» jazatyn. Onda da bilimi orta dәrejeli ne institutta syrttay oqityn múghalimder sabaq berdi-au deymin. Biz oqyghan «Lenin joly» orta mektebine 1951 jyly Almatydan joghary bilim alghan ýsh-tórt múghalim kelgenshe, kýlli mektepte joghary bilimdi pedagog soghysqa deyin Tashkenttegi SAGU-di bitirgen mektep diyrektory Omar Esimovting ózi ghana boldy.

<!--pagebreak-->

Al sauatty bolu - bәribir birinshi orynda túratyn. Qay pәnnen sabaq beretinine qaramay, múghalimning bәri sony talap etetin. Matematikadan sabaq beretin, institutta syrttay oqityn Artyq Darqanbaev qanday kitap oqyghanyn habarlap, mazmúnyn aityp beretin. Mektep jәne audandyq kitaphanadan alyp oqityn kitaptar men gazet-jurnaldardan qate bayqalmaytyn (bayqalsa, sol zamat aitylary anyq).
Sondyqtan ba, sauatsyzdyq, dәlsizdik, búrmalau, jauapsyzdyq, enjarlyq deytinder sauattylyqqa qanyghyp ósken úrpaq ókilderining óni týgil, týsine kirmeytin. Qazaqstannyng qay aimaghynda da solay bolghanyna 1958 jyly Tashkentten Almatygha kelgende odan sayyn kóz jetti. Obaly ne, ol shaqtardaghy basylym, baspa qyzmetkerleri sauattylyqqa qatty mәn berip, zәredey shy shygharmaytyn. Gazette jazatayym ketken birli-jarym qate letuchkada qyzu talqylanyp, kinәliler qatang jazalanatyn jәne ol jayynda gazette jariyalaytyn («Leninshil jas», «Qazaqstan pioneri» gazetterin aityp otyrmyn). Onyng ýstine ol kezderde qazaq tili oqulyghyn jazghan M.Balaqaev, I.Kenesbaev, S.Amanjolov, Qordabaevtardyng kózderi tiri bolatyn. Osy kezge deyin ústana beruge bolarday olardyng oqulyqtarynyng keyin nelikten kórinbeytini týsiniksiz. Qazirgi avtorlary qayta-qayta ózgerip jatatyn grammatika oqulyqtarynan neshe qily qayshylyqtar men qighashtyqtar kóru týk emes. Eng әrisi, tól sóz, tóleu sóz, qaratpa sóz, oqshau sóz, qystyrma sóz, qos sóz, aralas qos sóz, odaghay, shylau, jikteu, septeu, tasymal, tynys belgileri ýlgilerin birizdi deu ekitalay. Sondyqtan bolu kerek, әrkim ózinshe jazyp, óz betterimen jýretini. Múny qazir eshkim jasyryp-jappaydy da. Belgili qalamgerlerding biri juyrda dәl solay dep turasyn aitty: «Árkim óz bilgeninshe jazady». Meyli, óz bilgeninshe jazsyn, biraq grammatikanyng ortaq erejesin búzbay, sauatty jazsyn. «Aytaryn bir-aq aitty» degendegi «bir-aqty» «biraq» nemese bir sóilemde «al», «óitkeni», «biraq» degenderden keyin keyde ýtir qoyyp, keyde qoymau, birese «dey túrsaq ta», birese «deytúrsaq ta», «ókinishke qaraydy» «ókinishke oray» dep jazu beleng alghaly ne zaman. Sol siyaqty syzyqsha men defisti aiyra almay, qalay bolsa solay jazu tyiylar emes. Biz mynnan birin ghana sóz etip otyrghan múnday dәlsizdik-auytqular qisapsyz. Qúday saqtasyn, eshkimdi synap-minep, kózge shúqudan aulaqpyz. Kemshilik - ortaq. «Auzyn ashsa, jýregi kórinedi» deu ornyna «kómeyi kórinedi», Haydolla Tilemisovting atyn birese Haydolla, birese Qayrolla dep jazghan men de sau emespin, basqa da joq emes, búlardyng keybirin gazette atap aitqan Bekbolat Ádetovke alghysym tauday. Jaraydy, osylay kete bereyik desek, erik ózimizde, kete bereyik. Áytpese...
Endi bir sәt olardy sәl qoya túryp, beri jaqyndayyq ta, ózimiz úzaq jyldyq júmys barysynda kóz kórip, kuә bolghan, agha buyn ókilderining sauattylyqty saqtau barysynda tókken ter, atqarghan qyzmetterine den qoyyp kórsek deymiz. Ári tariyh, әri taghylym ispetti búl ýrdisterdi bile jýrgenning paydadan bólek, ziyany bolmas dep oilaymyz. Ári taghzym, aruaqtardy eske alu, ardaqtau túrghysynan da orayy kep túrghanda. Alayda onyng aldynda...
Myna bir aksiomany aita keteyik. Joghary oqu oryndaryndaghy jurfak, filfakka týsetinder әdebiyetten jazghan mazmúndamadan mindetti týrde «bes» ne «tórt» aluy kerek. Olay bolsa, osynyng ózi ghana sauattylyqtyng alghysharty, «tórt» ne «bes» alyp týsken shәkirt oqu bitirgen song naghyz sauattynyng ózi bop shyghuy tiyis emes pe? Pay-pay! Olay emesine san ret kuә bop, kónil qabarmady ma? Júmysqa qabyldanghan su jana jas maman jazghan dýniyelerding alghashqyda bola beretin olpy-solpylarynan góri, emle, tynys qatelerin týzeu aqyret bolmady ma? Sonda ghoy, «au, búlar o basta joghary oqu ornyna qalay týsken, mektepte qalay oqyghan» dep eriksiz qynjylugha tura kelgeni.
Endi әlgide aitqan az-kem tәjiriybe ispetti jaylargha oiysayyq. 1964 jyly («men» degenime keshirim ótinemin) respublikalyq sanauly basylymdardyng biri - «Mәdeniyet jәne túrmys» jurnalyna qyzmetke kelgenimde, bas redaktor Sapar Bayjanovtyng birinshi talaby «ne jazsang da, sauatty bolsyn» edi. Sodan tórt-bes jyl búryn «Leninshil jas» gazetinde júmys istegen kýnderde de redaktordyng orynbasary Sapekeng qatege saq boludy jii aitatyn. Sauatsyzdyqty keshirmeytin. Gazetting әr nómiri shygharda ony әueli eki me, ýsh pe, korrektorlar oqyp, olardan song kezekshi redaktor, jauapty hatshy (K.Qazybaev), orynbasar (S.Bayjanov), keyde redaktor A.Beysembaevtyng ózi oqityn. Eng sonynan taghy bir qosymsha «qyraghy kózge» oqytatyn. Sonyng ózinde birli-jarym ketpey túrmaytyn «úry qateler» letuchkada sóz bolyp, sebep-saldary talqygha salynatyn. Osydan song qyraghy bolmay kór. Gazet sauatty shyghatyn. Qyzmetkerler material dayyndau kezinde әldebir sóz, terminderding qalay jazylatynyn bir-birinen súrap, pysyqtap jýretin. Sapekenning sol syryn biletindikten, jurnalgha kelgen boyda aldymen sauattylyq jaghyna saq bolugha tura keldi. Búghan deyin Aqtóbede shyghatyn orystildi gazetke basshy bolghan orynbasary (jauapty sekretari) Súltanghaly Qadyrov Sapekennen ótken talapshyl eken. Qate tabugha, kórmesti kóre qongha sheberding sheberi. Áytse de, jurnal gazet emes, aiyna bir shyghady. Sonyng ózinde júmys shash-etekten. Shyghatyn nómirdi aldymen korrektor, onan song kezekshi redaktor, onan song mindetti týrde redaktordyng ózi oqidy (Sapekeng «Sos. Qazaqstangha» redaktor bolghanda da gazetti tang atqansha oqyghanynan habarymyz bar). Orynbasary S.Qadyrov ta qayta-qayta kózden ótkizip, tynym tappaydy jәne osynyng bәri ýilesip, jarasyp-aq túratyn edi ghoy, shirkin. Mine, búl - sol shaqtardaghy ýrdister. Býgingidey barlyghyn korrektorgha artyp qoyyp, qit etkendi soghan jauyp, qarap otyrmaydy (býginde qarjy tapshylyghynan key basylymda korrektor da joq, qysqartugha birinshi týsip jatatyn da solar). Al «Mәdeniyet jәne túrmys» jurnalynda korrektordyng bar-joghyna pәlendey mәn berilmeytin. Tipti «Sosialistik Qazaqstandaghy» sa­uat jaghynan redaktordan kem týspeytin, ataqtary jer jaratyn korrektorlardy da eshkim kemsitpegenmen, әrkimning óz orny bolatyn. Sondyqtan da sauattylyq (sauatsyzdyq) turaly әngime qozghalmaytyn. Ilude bolmasa, ketken qatelerge korrektor emes, kezekshi redaktor, keyde bas redaktorlardyng ózderi jauapty bolatyn. Kórgen kózde jazyq joq, baz bir qateler ýshin qyzmetpen qoshtasqan bas redaktorlardy da bilemiz (aty-jónderin aitugha bolady). Ne ýshin? Basylymnyng sauatty boluy, oqyrman min tappauy ýshin. Qazir sen múny oidan shygharghan әpsana dersin, bәlkim. Olay bolsa, әli qatarda jýrgen, kózi tiri agha әriptesterden súra, kóz jetkiz. Alayda ózing eger aqsha jetip, bar bolsa, korrektorgha iyek art ta jýre ber, bireu-mireudi jazalau kerek bolsa, shyryldatyp korrektordy jazala. Sauattylyq jóninde auyz ashpa, qúlaghyng tas kereng bolsyn.
«Mәdeniyet jәne túrmys» jurnalynyng bas redaktory Sapar agha Ortalyq partiya komiytetine auysyp, ornyna atalmysh basylymnyng negizin qalap, túnghysh bas redaktory, arada ýsh jyl Mәdeniyet ministri L.Ghalymjanovagha orynbasar bol­ghan Múseken, ghajap azamat Músa Bókenbayúly Dinishev qayta keldi. Jay kelgen joq, ózi joqta múnda júmysqa qabyldanyp, enbek etip jatqan biraz qauymgha (barlyghy 16 adam) bekzattyq bolmysyn kórsete keldi, bayqata, bildire keldi. Ala jipti attap, eshkimdi ala-qúlagha bólgen joq (sanasynda joq bolsa kerek). Talaby birden bilindi, bayqaldy: mindetindi dúrys atqar, jurnaldyng sauatty shyghuyna atsalys. Álbette, solay. Sapar aghadan qalghan múra. Al Sapekendi jurnal ashylghannan keyin tórt-bes aidan song attay qalap, ózine orynbasarlyqqa shaqyrghan Músekeng bolatyn. Keyin de olardyng aralaryndaghy syilastyq ýzilmegenine kuәlerding birimiz. Músekeng kóp sóilemeytin, bәrin qas-qabaghynan angharatynbyz. Kýndelikti isi myghym, tas qayraqtay. Kýnin, uaqytyn belgilep, aldyn ala naqty tapsyrma beredi. Jәne sen әzirleytin maqalany pәlen uaqytta bas dep mashinkashygha aldyn ala tapsyryp qoyady.
Bitti. Eshqanday kidiris joq. Material bar. Mashinkashy (Modan apay) sol zamat basady. Qatesin múqiyat tekser. Músekenning aldynda jerge qarama. Músekeng kóp úzamay ózine shaqyryp pikir aitady: ne jaman, ne jaqsy, ortasha dep. Reti kelgende, kópsinbesen, bir maqtanyp qoyayyn, 1965 jyly may aiynda Guriev oblysynyng Manghystau audanynda (ýstirtte) jiyrma kýndey bolyp, kýndelik retinde jazghan otyz bettik maqalamdy - taghy da otyz bettey oryn alatyn fototilshi (Petr Yakovlevich Rediko) týsirgen fotolarmen qosa - kollektiv mýshelerine aldyn ala maqtap, jurnalgha shyghardy. Maqala men fotosuretter bir nómir kólemin týgelge juyq «iyelendi». Qalamaqy da bizdiki boldy. Sol kýn, sol sәtten bastap Músekenning maghan (oghan deyin de jaman emes-ti) kózqarasy kýrt ózgerip, arada alty-jeti jyl óter-ótpeste ózining ong qol - orynbasary etti. Sol kezde qatardaghy әdeby qyzmetker meni úzamay agha әdeby qyzmetker, bólim mengerushiligine jogharylatty. On alty jyl bastauysh partiya úiymyna sekretari bolyp, medali, gramotalar alghanym da - sol kezder. Au, maqtanghan son, dúrystap maqtanghan jón shyghar, Músekeng qyzmetkerler kezekti enbek demalysyna shyqqanda bólim mengerushilerine ghana tiyesili materialdyq jәrdem aqshany qatardaghy әdeby qyzmetker maghan da bergizip jýrdi. Osynday yqylas-peyildi býginde kim aityp, kim eske alyp jýr, týie mingizgendi de qalypty, mindetti nәrse dep qaraytyn zamanda, eng bolmasa, men aityp qalayyn da. Qazir esimin kóp atay bermeytin aituly túlghanyng aruaghy riza bolsyn dep. Qayran, Múseken!
Búl jerde onyng tabighy adamgershilik, kisilik kelbet, qadir-qasiyeti ghoy aityp otyrghanymyz (әitpese, men kimmin degendey). Shýkir, syilastyghymyz kózi júmylghansha ýzilgen joq. Seksen jyldyq mereytoyyna óz ayaghymen kelip shaqyrghan son, sol kezdegi bas redaktor Smaghúl Elubaev ekeumiz bastan-ayaq qatystyq. Toqsangha tayap dýniyeden óter aldynda - birer sәt esi kirip, birdene aitqysy kelgende - búryn mýlde tanymaytyn (ol da meni bilmeydi) Halyq degen jamaghayyn inisine «men jýrip ketken boyda birinshi soghan habarlas» dep mening atymdy atapty. Halyq solay etti. Qoldan kelgen qyzmetimizdi jasadyq. Ózining de jaghdayy eshkimnen kem emes Halyq Músekenning ósiyeti boyynsha, sonyng pәterinde túrady. Anda-sanda habarlasady. Búl aitqandar - kónilding keybir sәtteri.
Músekenning júmys daghdysyna kelsek, jogharyda aitqanymyzday, әr nómiri bes ay ilgeri jasalatyn jurnaldyng josparyn kýnilgeri - júrtpen aqyldasyp - jasaytyn. Tapsyrma naqty (dedik). Barlyq material әzir bolghan son, kemi bir apta búryn újym mýshelerin shaqyryp, әr maqalanyng aidaryn, taqyrybyn jeke-jeke talqygha salady. Kópshilik qúptaghan song ghana kónili jaylanyp, kelesi sangha kirisemiz. Búl kezde onyng qyzmetker jazghan әr maqalany zer sala oqyghany eskertpelerinen bayqalyp túrady. Asyghyp-aptyqpay, jaybaraqat aitady, týsindiredi. Aragidikte әdemi әzil-qaljyny da bolmay túrmaydy.
- Osy, Ghabbas, seni ishudi qoyghan deydi, nemene, birjola ma, әlde uaqytsha ma, retti jerde azdap yrym jasaghannyng bótendigi joq, biz de sóitemiz, - dedi birde әdebiyet bólimining mengerushisine kýlimdey qarap.
- Oi, Múseke, dúrys aitasyz, biz de sóitemiz, - dep Quandyq Shanghytbaev ilip týsti.
- O ne degeniniz, bizde eshkim ishpeydi ghoy, - dep qúlpyrtty Músekenning maydandas, jasy qatar qúrdas-dosy, belgili jazushy Jeken Júmahanov.
Bylayda kóp sóilemeytin Ókim Jaylauov tómen qarap jymyn-jymyng etedi.
Bәri belgili. Músekeng júmysqa kil aqyn-jazushylardy alatyn. Nege desen: «Olar bir de bolsa biregey maqala jazady», - deytin.
Kim talassyn. Biraq, biraq... keyde daghdyly júmys jayyna qalyp, qadirmendi Jekenning (Jeken Júmahanov) aitatynynday, «sәkәku» kóbeyinkirep ketedi demese. Músekeng keyde kýtpegen jerden jinalys shaqyryp, «sәkәkushilerdin» eki ayaghyn bir etikke tyghatyny bolady. Ýsh-tórt jampozgha sógis jariyalap jiberedi. Onan son, әri ketse, bir-eki apta tynyshtyq... Onan song búrynghy әuen qayta bastalady. Týsten keyingi mezgilde ortadan tiyn-teben jinau, ah-uh. Endi ishetin zatty әkeluge jasy kishi meni júmsamay, kimdi júmsaydy. Esikten shygha beriste qarsy aldyma túra qalatyn Quan agha: «Bir-eki tal túzdy qiyar, bir-eki túzdy balyq ala kelersin», - dep sybyrlaydy.
Al jurnal sauatty shyghady. Redkollegiya mýshesi, tilshi-ghalym Rәbigha Syzdyqova apamyz: «Senderding jurnaldaryng sauattylyq jaghynan basqalardan birshama tәuir», - dep madaq aitady. Qazaq tili grammatikasynyng mayyn ishken qazir kózi tiri sol apayymyzdyng bir auyz jyly sózi dәru bolghan býgingi «Parasat» (búrynghy «Mәdeniyet jәne túrmys») jurnaly da sauat jaghynan qamshy saldyrmaydy. Osymen sóz tәmam.

«Ana tili» gazeti