«Últ bolam desen, besigindi týze» dep jatamyz. Jón-aq sóz! Degenmen eng әueli sol besikting ishinde siz ben bizding tәrbiyemizge múqtaj úrpaq terbelui tiyis qoy. Demek, elimizde balalardyng kóptep dýniyege keluine jaghday jasau jalpyúlttyq jauapty iske ainalyp otyr. Jәne ol úrpaqtyng sany bar da sapasy joq, jay bir tirshilik iyeleri bop óspeuin qadaghalau - memlekettik dәrejede, jogharghy resmy biylik dengeyinde qolgha alynuy tiyis jauapty is. Olay bolmaghan jaghdayda býgingi kýni jasalyp jatqan eldegi materialdyq nyghmetterimiz - ertengi kýni kimderding qolynda keteri belgisiz baylyq. Qúday ondaydyng betin aulaq etkey! Yaghny demografiya salasynda san men sapa - ózara birlikte qaraluy tiyis mәseleler.

«Dýniyege bir perzent kelse, bir qozy artyq tuady; bir qozy tuylsa, bir uys shóp artyq shyghady» deydi qazaq atam. Tereninen tolghap aitylghan oy ekeni dau tudyrmasa kerek. Demek, mynau sheksiz ýilesimmen qúrylghan Jaratylys әleminde úrpaq jai isi adamzat balasyna eng basty mindetteri qatarynda jýktelgen. Tereng bir zandylyqqa negizdelgen.
Ókinishke qaray, ishki-syrtqy tolyp jatqan jaghdaylargha baylanysty sol zandylyq, sol kelisim ghasyrlar men jyldar belesterinde edәuir keri ózgeristerge úshyrap, mazmúnyn әlsiretip aldy.

KÓP BALALY  BOLUDY QÚBYJYQ KÓRSETIP...

«Últ bolam desen, besigindi týze» dep jatamyz. Jón-aq sóz! Degenmen eng әueli sol besikting ishinde siz ben bizding tәrbiyemizge múqtaj úrpaq terbelui tiyis qoy. Demek, elimizde balalardyng kóptep dýniyege keluine jaghday jasau jalpyúlttyq jauapty iske ainalyp otyr. Jәne ol úrpaqtyng sany bar da sapasy joq, jay bir tirshilik iyeleri bop óspeuin qadaghalau - memlekettik dәrejede, jogharghy resmy biylik dengeyinde qolgha alynuy tiyis jauapty is. Olay bolmaghan jaghdayda býgingi kýni jasalyp jatqan eldegi materialdyq nyghmetterimiz - ertengi kýni kimderding qolynda keteri belgisiz baylyq. Qúday ondaydyng betin aulaq etkey! Yaghny demografiya salasynda san men sapa - ózara birlikte qaraluy tiyis mәseleler.

«Dýniyege bir perzent kelse, bir qozy artyq tuady; bir qozy tuylsa, bir uys shóp artyq shyghady» deydi qazaq atam. Tereninen tolghap aitylghan oy ekeni dau tudyrmasa kerek. Demek, mynau sheksiz ýilesimmen qúrylghan Jaratylys әleminde úrpaq jai isi adamzat balasyna eng basty mindetteri qatarynda jýktelgen. Tereng bir zandylyqqa negizdelgen.
Ókinishke qaray, ishki-syrtqy tolyp jatqan jaghdaylargha baylanysty sol zandylyq, sol kelisim ghasyrlar men jyldar belesterinde edәuir keri ózgeristerge úshyrap, mazmúnyn әlsiretip aldy.

KÓP BALALY  BOLUDY QÚBYJYQ KÓRSETIP...

Mysaly, tolyp jatqan soghystar men nәubet, indetterden japa shekken halqymyzgha patshalyq Reseyding baz bir sayasatkerleri: «Kóshpendilerding qolyna qasyq ústaudy ýiretip әure bolghansha, olardy jer betinen sypyryp tastap, ontýstiktegi jerimizdi bosatyp aluymyz kerek», - dep ózeuredi.
Odan beri kele, qyzyl Kremli «adam faktory» degen birdeneni oilap tauyp, «halyq sanyn josparlau» degen sayasatyn jýrgizip baqty. Ol ýshin eng әueli últtyq respublikalardaghy әielder qauymyna «әiel tendigi» degen ghajayyp úghymnyng tonyn teris ainaldyra týsindirip, «emansipirovannyy әielder bir-eki balamen shektelse - abzal» degen iydeyasymaqpen olardyng qoltyqtaryna su býrkumen boldy. Búl astarly sayasy nauqan óz «jemisin» bermey qalmady. Nәtiy­jesinde, qalany bylay qoyghanda, ken-baytaq auyldyq jerlerde әje, apa, basqa da tughan-tuystarymen, yaghny «tegin nyanyalarmen» birge túrghan bizding qúrbylastarymyz da eki-ýsh balamen shektelu degen aurugha dushar bolghany belgili. Onyng kesiri halyq sanynyng ósuine, yaghny demografiyalyq kórsetkishterimizge keri әser etken bolatyn.
Allagha shýkir, ótken ghasyrdyng alpysynshy, jetpisinshi jyldaryn­daghy aq jaulyqty, ayauly apa­larymyzdyng arqasynda әr otbasynda keminde jeti-segiz, әitpese on-on bes baladan dýniyege kelip, últymyzdyng sany da, mәrtebesi de bir kóterilip qalghan edi. Tipti songhy eki-ýsh balasyn túnghysh kelinderimen jarysa dýniyege әkelgen mәrt minezdi apalarymyzdyng últ órkendeuine qosqan ýlesteri shyn mәninde qanday marapatqa bolsa da layyq edi. Ol kisiler Kenes ýkimeti jyldary oryn alghan týrli repressiya, soghys, nәubet ataulyda kóz júmghan bozdaqtarymyzdyng qúddy bir orynyn toltyryp, túyaghyn býtindemekke úmtylghan siyaqty ghoy, oilap qarasaq.
Osy ýderisten shoshynghan boluy kerek, qyzyl Kremli әlgi aitylghan «adam faktory» degen soyqandy iydeyasyn sopang etkizip aldymyzdan shyghara qoydy. Sol aqparattyq nauqan jýrgizilgen jyldary respublikalyq «Leninshil jas» gazetinde qyzmette bolghandyghymnan shyghar, әiteuir osy bir astarly sayasattyng jýrgizilu tәsili alaqanymyzdaghyday bayqalyp túratyn. Sovettik últtyq respublikalarda «az bala tuu әielding mә­deniyettiligin kórsetedi» degen tektes sumaqay pikir әdemi, әshekeyli sózdermen әdiptelip, keninen nasihattalyp jatqan tústa Resey aqparat qúraldary búl taqyrypqa ayaq baspau­shy edi. Búl naghyz «dvoynoy standart» bolatyn. Bәlkim, múnyng ózi sol bayaghy Stolypin ýkimetining qazaq siyaqty «búratana» halyqqa qatys­ty jýrgizbekshi bolghan reformasyn Kenes ýkimeti kezinde kózge shalyna bermes osynday iyirimder arqyly odan әri jalghastyru sayasaty boldy ma eken?!

ATA-ÁJELER TÁLIMI
AUADAY QAJET

Áyteuir, sekseninshi jyldar­dan bylay qaray kóp bala tuu «modadan qala» bastaghanday edi. Oghan toqsanynshy jyldardaghy ekono­mikalyq auyrtpa­lyqtar «jaqsy syltau» bop taghy kelip qosyldy. Ol az degendey, әke-sheshe densaulyghyna ekologiyalyq ahualdarymyz keri әserin tiygizip, ol da bir janayqayyna ainaldy. Denesin býrkep, basyna oramal tartqan qyzdarymyzdy, yaghny bolashaq analardy kórsek, qúddy bir súr jylan kórgendey jiyryla shu shygharyp, al kindigi men may bóksesin bylqyldatyp, omyrauyn salpyldatyp, yaghny bolashaq perzentine qúrsaqta jatqan kezinde-aq darytuy tiyis jan jyluyn, ruhyn kóldeneng kózder aldynda shashyp-tógip, ashyq-shashyq jýrgen әiel balalaryna sýisine qaraytyn dәrejege jettik. Kindigi jyltyldaghan әlgiler dýniyege jarymjan bala әkelse, oghan qayyrymdylyq úiymdaryn jú­myldyrmaqqa jantalasudamyz. Apyr-au, artyq qarjy, artyq ai­qay-shu shygharghansha, әlgilerge «qarynyndy jyltyratpay jap» desek bolmas pa edi!
Resmy derekterge qaraghanda, otyz jastan bastap elimizdegi erler sany men әielder sany týrli sebepterge baylanysty proporsiyalyq jaghynan birtindep búzylatyn kórinedi. Naqtylay aitqanda, әrbir 100 er adamgha 140 әielden keletin bop shyqty. Al araq pen shylymnan auzy bosamaytyn er adamdardyng densaulyq mәselesi jayly búl joly sóz qozghamay, qoya qoyynyz! Búl «Shanyraqtyn» kelesi sandarynyng ýlesine qalsyn.
Tәuelsizdigimizben jaghalasyp, bәlkim, dәrigerlerding qalta-qar­jy mýddelerine jarmasyp, әiteuir últtyq demografiyamyzdyng ilgeri­leuine kese-kóldeneng «kesari tiligi» degen de jiyilep ketti. Osyghan oray qoghamymyzda mynanday pikirler de aityluda: «Aqsha ýshin múnday operasiyany ondy-soldy jasaushy dәrigerler sottalsyn. Al ayaghy auyr anany tabighy jolmen bosandyrugha úmtylghan dәrigerler yntalandy­rylsyn». Nesi bar, ghylymi, me­disinalyq jәne zandyq túrghydan orayy kelse, qogham bolyp talqylap, sheshimin qarastyrugha әbden mýmkin úsynystar siyaqty.
Úrpaq sanyn ósiruge qatysty kelesi bir úsynysymyz: qyzdar men jigitterdi bolashaq ata-ana bolu jauapkershiligine baulityn res­publikalyq dengeyde baghdar­lamalar týzip, tәrbie úiymdaryn, instituttardy ashu.
Jasyratyn nesi bar, songhy jyldary ana men bala ghana emes, bolashaq әke densaulyghynyng da últ qabyrghasyn qayystyratyn dәrejege jetkeni belgili. Múnyng bәri de - el bolyp júmylyp, keshendi týrde jýzege asyryluy tiyis ister. Bala kýtimine arnalghan jәrdemaqy kólemin kóbeytu. Jәne oghan qol jetkizudegi tolyp jatqan burokratiyalyq ke­der­gilerdi meylinshe joy sózden iske kóshuding naqty kórinisi bolar edi. Sonda ghana qoly bos, júmyssyz kelinder kóp balaly ana bolugha yntalanar ma eken!
Yaghny búl kókeykesti mәsele­lerding barlyghyna da memlekettik dengeyde mәn berilip, baghdar­lamalar jasalyp, onyng oryndaluyna ýkimettik dәrejede baqylau ornatylsa. Áytpese, «Alty úl tapqan anany hanym dese bolady!» degen ýkilegen bý­gingi ýmitti armanymyz sandyq túrghydan odan da beter tómendep ketui ghajap emes.
Tәuelsizdigimiz qolgha tiygen jiyr­ma jyl ishinde syrttaghy qandas aghayyndarymyzdyng elge oral­ghan kóshi birde kóbeyip, birde sayabyrsyghanymen, tolastaghan emes. Oralmandar kóshi-qonyna bólingen qarajat tiyimdi paydalanylyp, olar jatsynbay, ata-baba jerine tezirek sinisip ketse, núr ýstine núr!

«JAQSY ÚL
ÁKE-ShEShENIN... BASYN TÓRGE SÝIREYDI»

Songhy kezderi keybir ziyaly qauym ókilderi tarapynan «oynastan bolsa da bala tapqyz» degen úransymaq kóterilip jýr. Múnday pikirding «betting aryn belbeuge týi­gendigin» bylay qoyghanda, keler úrpaq bolmysyna kólenkesin týsirer, eng bastysy, Jaratushy al­dynda kýnәgha batyrar, Tozaq otyna aparar úsynys ekenin ashyp aitqanymyz jón. Úrpaghymyzdy sandyq jaghynan ghana emes, sapalyq jaghynan da ósirmek niyette bolsaq, olardyng imandy da salauatty әri el men jerding býgini men bolashaghy ýshin jauapkershilikti sezinetin azamat bop ósuin de qaperimizde ústaghanymyz abzal. Sebebi «Úyat - imannan!» delingen shynayy hadisterding birinde. Al ghúlama әbu-Hanifa ómirden naqty mysaldar keltire otyryp, nekede tuylghan úrpaqtyng eki dýniyedegi artyqshylyqtaryn dәleldep ketken eken.
Odan da eng dúrysy - sharighat jolymen nekeli әielder sanyn kóbeytip, bolashaq sәbiyding úyatyna da núqsan keltirmeu, ata-anasynyng otqa týspeuine de jaghday jasau jón shyghar degen oidamyz. Sebebi Alla Taghala qasiyetti Qúrannyng «Hujurat» sýresining on ýshinshi ayatynda: «Ey, adam balasy! Shýbәsiz, senderdi bir er jәne bir әielden jarattyq. Bir-birindi tanyp, bilip jýrulering ýshin senderdi әrtýrli últtar men taypalar etip jarattyq. Álbette, senderding ishterindegi Alla aldyndaghy eng qúrmettileri - taqualaryn. Sheksiz, Alla tolyq bilushi, barlyq nәrseden habardar», - dep búiyrghan qúldaryna. Demek, Jaratqan IYemiz bizding jeke-jeke últ retinde ósip-ónuimizge, eng bastysy, imanymyzdy saqtay otyryp, taqua týrde úrpaq jayymyzgha pәrmen bergen eken. Haq búiryqty oryndau baqytqa, tabystargha keneltedi. Búiyrtsa, búl taqyrypqa da «Shanyraqtyn» aldaghy sandarynda oralarmyz.
«Bala tusam, ony qalay asyraymyn?» - degenderge jauap: «Kedeylikten qorqyp, balala­ryndy óltirmender!» - dep búiryq etken aspan men jerding jәne olardyng arasyn­daghylardyng Tәniri әr balanyng nesibesin Ózi beretinine sendiredi. Al bala tuu mashaqatynan qashatyn analardyng esine sala keteyik: olardyng әrbir tolghaghyna, kýndiz ya týnde túryp balasyn emizgen әrbir sәtine sandaghan sauaptar jazylady eken.
Sharighat ghúlamalarynyng aituynsha, ýilenip, ýy boluda algha qoyylatyn eki maqsat bar: birinshisi - úrpaq sýy, ekinshisi - әdiletsiz isterden saqtanu. Úrpaq bolghanda da inabatty, ata-anasynyng sonynan dúgha jasap otyratyn saliqaly úrpaq jai. Demek, demografiyadaghy san men sapanyng toqaylasatyn túsy dәl osy ara bolsa kerek.
Bir sózben aitqanda, otbasymyzda, tútas әuletimizde, býkil halqymyzda meyirim men әdildik saltanat qúrghanda ghana úrpaghymyz «el degende emirenip, júrt degende jýginip» qyzmet etetin perzent bolmaq. Yaghny otbasynyzdy baqytty ete alsanyz, tútas halyqtyq Baqytqa óz ýlesinizdi qosqanynyz.
Al siz qalay oilaysyz, qadir­mendi oqyr­man? Qaytsek, ósip-ónip, kórkeyemiz, órken jayamyz? «Shanyraq» pikirlerinizdi kýtedi.

«Shanyraqtyn» arnauly betin әzirlegen
Núrlytay ÝRKIMBAY

Kesari tiligining kelinshekterge kesiri tiyip jýr me?

Últ sanyn ósiru memleketimizding býgingi kýngi eng basty mәselelerining biri bolyp otyrghany belgili. Búl jóninde Elbasymyz ózining halyqqa Joldauynda ýzdiksiz aityp keledi.
Últ sanyn ósiru úrpaq sanyn kóbeytu arqyly jýzege asyrylatyny - biz aitpasaq ta týsinikti jayt. Degenmen zaman auysyp, uaqyt ózgergen sayyn úrpaq, yaghny bala sanyn kóbeytu kýrdeli mәselelerding birine ainalyp barady. Oghan, eng aldymen, ómirge úrpaq әkeler, erteng әke, sheshe atanugha tiyisti úl-qyzdarymyzdyng jauapkershiligining azdyghy, olardyng densaulyqtarynyng jaramsyzdyghy sebep bolyp túr.
Búl orayda biz birneshe mamandarmen pikirlesken edik. Salauatty ómir saltyn qalyptastyru problemalary Últtyq ortalyghynyng diyrektory Sәule Diqanbaevanyng mәlimetine sýiensek, qazirgi qyzdarymyzdyng 70 payyzynyng densaulyghy syn kótermeydi. Al B.Jarbosynov atyndaghy urologiya ghylymiy-zertteu ortalyghynyng diyrektory, medisina ghylymdarynyng doktory Myrzakәrim Alshynbaev 2009 jyldan beri úrpaq órbituge jauapty er-azamattardyng tekserilgen әrbir ekinshi er-azamattyng jynystyq qabileti tómen bolsa, әrbir ýshinshisi bala tughyzugha qabiletsizdigi jóninde dabyl qaghyp, analarmen qatar er-azamattardyng da densaulyghyn jaqsartugha septigi tiyer memlekettik baghdarlama qajettiligin aituda.
IYә, ómirge úrpaq әkelu ýshin әkening de, sheshening de densaulyghy myqty boluy tiyis. Biraq biz keltirgen derekter búl ýmitimizdi ýkiley almaytyn sekildi. Búl óz aldyna bólek әngime desek, býgingi bizdi tolghandyryp otyrghany - qazirgi jas analardyng óz kýshimen emes, kesari tiligimen bosanularynyng jiyilep bara jatqandyghy. Kópshilikting sózine qúlaq týrsek, akusher-giynekolog mamandar «sen óz kýshinmen bosana almaysyn, sondyqtan operasiya, yaghny kesari tiligi arqyly bosanuyng kerek. Oghan kónbesen, balandy aman tuuyng ekitalay. Óz ómirine de qauip tónui mýmkin», - dep jas kelinshekterdi osy әdispen bosanugha mәjbýrleydi-mis.
Shyndyghy solay ma? Búl mәselening mәn-jayyn bilu ýshin biz Almaty qalasyndaghy birqatar emdeu mekemelerining әielder dәrigerlerimen (giynekologtarmen) әngimelesken edik.

Gýlsim Stamqúlova,
Almaty qalalyq onkologiyalyq aurular dispanseri janyndaghy emhananyng giynekolog-dәrigeri:
- Kesari tiligi - bosanu kezinde nemese jýkti әielding densaulyghy óz kýshimen bosanugha jaramsyz bolyp, ana men nәreste ómirine qauip tóngen jәne sonday-aq jatyrdaghy nәreste óli tuu mýmkin jaghdayda ghana anany da, balany da aman saqtap qalu ýshin qoldanylatyn tәsilderding biri. Deni sau, tabighy jolmen bosana alatyn әielderdi eshkim kýshtep, mәjbýrlep kesari tiligimen bosandyrugha qúqyghy joq. Onyng ýstine qazir adamdardyng barlyghy qúqyqtyq jaghynan sauatty. Sondyqtan kez kelgen adam zansyz әreketterge qarsy shygha alady dep oilaymyn.

Gýlnar Túrarqyzy, Almaty qalalyq úrpaq órbitu ortalyghynyng bas dәrigeri:
- Qazirgi tandaghy ana ólimining eng basty sebebi jýktilik kezeni men bosanu kezindegi asqynulardyng saldarynan boluda. Analardyng 48,9 payyzy osy sebepterden kóz júmyp jatady. Osynday qiyn әri baqytsyz sәtterden anany aman alyp qalu ýshin dәrigerler kez kelgen medisinalyq tәsilderdi qoldanady. Sonyng biri - júrt arasyndaghy bala sanyn kóbeytuge kesiri tiyip otyr degen kesari tiligi.
Kesari tiligi boyynsha búryn 2 balagha deyin ghana rúqsat etilse, qazirgi medisinanyng jana jetistikterining nәtiyjesinde 1,5-2 jas aralyghynda 4 balagha deyin tuugha bolady. Mine, sondyqtan kesari tiligi úrpaq sanyn kóbeytuge kesiri tiyip túr degen pikirdi qolday almaymyz. Dәrigerler, onyng ishinde әielder dәrigerlerining eng basty mindeti - ananyng da, balanyng da ómirin aman saqtap qalu bolghandyqtan, kelinshekterimiz dәriger aitqanda aqyl-kenesterge múqiyat den qoysa, dúrys aitylghan pikirlerden teris pikir tuyndatpasa deymin.

Kamal Ormantaev, qogham qayratkeri, belgili balalar hirurgi, akademiyk:
- Ana men nәreste ólimi boyynsha, ózge eldi aitpaghanda, TMD-ny tanghaldyryp túrmyz. Búl jóninde aita-ayta sharshap ta jýrgen adammyn. Kesari tiligi degen otagha dәriger óz betinshe bara bermeydi. Demek, qazirgi jas analardyng densaulyghy tabighy bosanudy kótere almaydy degen sóz. Bosanatyn әieldin, ómirge keler nәrestening taghdyryn oilaghan dәriger oghan jәrdem bolar amaldardy qarastyrady.
Hirurgke ota jasau degen onay sharua emes. Dәriger ýshin ota jasaudan góri, adamnyng densaulyghynyng jaqsy bolghany kerek. Sol sekildi hirurg - akusher-giynekolog ýshin de әielding kesari tiligimen emes, ózdigimen bosanghany tiyimdi. Biz kesari tiliginen keler kesirdi dәrigerlerden emes, ózderin bolashaq anamyz dep baghalay almay jýrgen qyzdardyng ózinen izdeuimiz kerek. Jas analardyng densaulyq kórsetkishi óte tómen. Nege? Sebebi qyzdyng bala kezinen densaulyghyn kýtimdey almaymyz. Qazir tipti qyz degendi erkine jiberdik. Deneleri ashyq-shashyq, kindigi kórinip, kiygen shalbary myqynyna әreng ilinip túr. Odan qalsa, tartqandary temeki. Temeki tartqan qyz-kelinshek araq ishuge de beyim degen sóz.
Kindik - degen әiel balasynyng janózegi desek bolady. Ana jatyryndaghy nәreste osy kindik arqyly nәr alady. Al әbden kirlenip, kóringenning kózi týsken kindikten bolashaq sәby qanday nәr alady. Jas nәresteler arasynda tua bitti jýrek talmasy auruy kóbeyip barady, onyng sebebin kóbine biz syrttan izdeymiz, al men, eng aldymen, sol nәresteni ómirge әkeler әke men sheshening óz úrpaghyna degen jauapsyzdyghynan der edim.
Últ sanyn kóbeytip, ómirge deni sau úrpaq kelsin desek, biz, eng aldymen, últtyq tәrbiyeni qolgha aluymyz kerek. Qyz bala tәrbiyesine qatang qarauymyz qajet. Últtyq tәrbiyeni kýsheytip, jas úrpaq sanasyna iman әlippelerin sinirmeyinshe, biz uaqytymyzdy tek bir-birimizdi jazghyrumen ótkizemiz. Qyz balanyng tәlim-tәrbiyesine ghana emes, ana bolu taghdyryna da analar jauapty.
Ózi birdi-ekili balamen shektelgen ana qyzyna «kóp balaly bol» degen aqyl-kenes bere ala ma? Mine, mәselening mәni qayda jatyr. Kesel - kesari tiliginde ghana emes, taghy qaytalap aitam, tәlim-tәrbiyede. Tәlim-tәrbie dúrys bolsa, kez kelgen adamnyng densaulyghy da myqty bolady.

Kesari tiligi tóniregindegi búl jolghy әngimemizdi akademik aghamyzdyng pikiri qorytyndylap bergendey. Degenmen kesari tiligimen bosanatyn kelinshekterding kóbeyip bara jatqanyna dәrigerler kinәli me, әlde toghyz ai, toghyz kýn kýtken sәbiyin alpys eki tamyryn iyitip, tolghaqtyng lәzzatyn sezinip, ómirge әkeluge qabiletsiz bolyp túrghan kelinshekterimizding densaulyghy kinәli me?
Siz ne deysiz, «Shanyraq» oqyrmandary, Siz ne deysiz, ana men bala taghdyryna jauapty aq jelendi abzal jandar?..

Núrjan QONYR

«Ana tili» gazeti