Dýnie - ýlken kól,
Zaman - soqqan jel,
Aldynghy tolqyn - aghalar,
Artqy tolqyn - iniler,
Kezekpenen óliner,
Bayaghyday kóriner. (Abay Qúnanbayúly, 37-qara sóz).

Tebirenisi de terbelisi de bilinbeytin úly múhit tósindegi Ómir atty kemede biraz túraqtap, uaqyty kelgende qalasa da, qalamasa da kemeden әrtýrli sebeptermen múhiytqa týsip ketip jatqan taghdyrlar túnghiyqqa keter eng songhy sәtinde «Úmytpandar meni!» deytindey.

Rahmetbay Teleubaev

Sonau bir uaqytta, esterinizde bolsa «Qymyzhana» degen baghdarlama bar edi. Sol jerde anqaulyghymen, anghaldyghymen, erekshe kýlgen kýlkisimen elding esinde qalghan «Ókiresh» atty keyipkerimiz esterinizde me?

Kólding betin tolqyn shayyp, ysyrghanymen teniz týbindegi altyndardy qozghalta almaydy. Su betine qalqyp shyghatyndar shygha alady, al sonau belgisiz túnghiyqqa batyp ketken, oy týbinde belgisiz ghana úshqyndap jarq ete qalatyn saf altyndy izdep, sol turaly oy tolghap jazudy jón sanadyq. Sol túlghalardy úmyt qaldyrghanymyz, úrpaq aldynda ótelmes paryz. Bizding mindet - úmytylyp bara jatqan túlghalardy qayta janartu, elding esine salu. Oghan әriyne, kózkórgender kuә. Býgingi әngimemiz júrttyng serial-serial qylyp, saghyna tosyp kóretin «Qymyzhanadaghy» «Ókiresh» atymen belgili, ómirden erterekte ozyp ketken, daryndy akteri - Rahmetbay Teleubaev jayynda bolmaq. Úmytylyp bara jatqan sol túlghamyz jayynda QR Halyq әrtisi Sәbit Orazbaev, QR «Kino qayratkeri», QR Kiynematografiyasynyng ýzdigi, professor Shayahmet Imashúly jәne Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi, QR Enbek sinirgen qayratkeri, QazAQ Bas diyrektory Bayghaly Esenәli bylay dep oy tolghaghan edi. Súhbatymyzdy nazarlarynyzgha úsynamyz.  

QR Halyq әrtisi, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty,  SÁBIT ORAZBAEV:

- Ol ózi QazPiy-di bitirgen. Mamandyghy tarihshy boluy kerek meninshe. Odan keyin ol ózi eline ketti Shoqan deytin sovhoz bar, myna Kerbúlaq  jaqta. Oghan baryp mektepting diyrektory boldy. Odan raykomda júmys istedi, núsqaushy bolyp. Sóitip jýrgende sol jaqqa Shәken Aymanov kino týsirip jýrip, bayqap qalyp, ózining bir filimine shaqyrghan ghoy.

Búl endi Rahmetbay túrghan bir tipaj. Týrine qarap túrsanyzdar da kýlkiniz kele beredi. Ózi boyy biyik, deneli, bet әlpeti de әp-әdemi. Biraq ta ózining bir qasiyeti bar. Anqau sonday. Kýlkisin aitsanshy! Mәselenki, jәy kýlgende onsha bilinbeydi, eger qatty kýlse ózinen elde joq bir erekshe kýlki shyghady. Sol kýlkisimenen ol býkil Qazaqstangha belgili boldy. Sodan keyin kinogha týsip jýrip mynau bizding teatrgha, Áuezov teatrynyng studiyasyna týsip oqydy. Ony 3 jyl oqyp, bitirgennnen keyin bizding teatrgha qyzmetke ornalasty. Onda kóptegen jaqsy rólderdi oinady. Ásirese, onyng ýlken róli «Mayradaghy» Tayman degen kekse, bay kisining róli. Mayra degen apamyz әnshi bolghan ghoy. Oghan ghashyq bolmaghan adam bar ma? Hadisha Bókeeva, Biyken Rimova degen apalarymyz Mayrany oinaghan. Keyingisinde Nýketay Myshbaeva oinady.  Osy Mayrada ghashyq bop jýrgen bay - Tayman. Sol róldi tamasha somdaghan edi Rahmetbay. Kóptegen kinolargha týsti. Shәken aghamyzdyng kinosyna týsti. «My v odnom rayone» degen taghy basqalaryna. Ol da әrkimning basyna qona bermeytin baq. Kóptegen epizodtyq rólderde týsti. Onyng ber jaghynda bizding teatrymyzda akter bolyp, qyzmet jasap, «Beu, qyzdar-ayda» kolhoz bastyghynyng rólin oinady. Shekspirding «Asaugha túsauynda» Baptistany oinady. Ony búryn Qaliybek Quanyshbaev oinaytyn. Odan keyin M. Bulgakovtyng «Jendetter» piesasynda da bir jaqsy ról oryndady. Jalpy, Rahmetbay - drama salasynda da, kino salasynda da birqalypty tabyspenen halyqqa keninen tanylghan túlgha. Biraq onyng erekshe, óte erekshe halyq óte jaqsy kórgen róli, әzil-ysqaq teatry boldy «Qymyzhana» deytin, sondaghy Ókiresh edi. Onda men - Shóngebaydy oinadym, Nýketay - Tengetaydy oinady. Ol endi kóptegen avtorlardyng qatysuymenen tolyqqandy, óte jaqsy habar bolatyn. Ýsh jylday boldy. Halyqqa keninen tanyldy. Bәrimiz de sodan tanyldyq. Ásirese, Rahmetbay. Qay jerge barsa da ony birden tanityn. Aty jayyna qaldy. «Ókiresh» atymen qaldy ghoy elding esinde.

Birde, bir elge bardyq. Barsaq, kishkentay bala jýgirip baryp, әke-sheshesine aighaylap aitady deydi, «Áke-ana jaqta Ókireshti kórdik, Ókiresh keldi», dep. Qaydan kórdin, dening dúrys pa, Ókireshi nesi ol Almatyda ghoy dese, «joq Ókiresh telebizyrden shyghyp osy auylgha kelipti әrtistermen birge. Júrttyng bәri shulap, kórip jatyr», dep әkesin de sheshesin de sol jerge ertip kelgen ghoy. Ol kezde Raushan Áuezbaeva degen bizde jaqsy aktrisa bolghan, «Beu, qyzdar-ayda» oinaytyn sol bar, Nýketay bar, Farida bar, Zәmzәgýl bar, Rayymbek Seytmetov - aqyndy oinaytyn, men - suretshini oinaymyn, solar bәrimiz túrghanda bir uaqytta ana bala әkesi men sheshesin alyp kelip túr. Ákesi aitady, «Oy, ainalayyn, ai, Ókireshim-ay! Ózing de ýlken batyr túlghaly ekensing ghoy, Áy, Ókiresh, bir jaqsylap kýlip bershi bizge, bir tiriley tyndap aiyzymyz qansyn. Biylghy soghymyng menen», deydi. Júrttyng bәri qorshap alghan, ózderi mәz. Odan Rahmetbay azar da bezer bolady, «oy, agha ol әlgi kýlkining ózi kez kelgen jerde basa salsa kýle salatyn knopka emes, oghan «predlogaemaya obstoyatelistva», «siuasiya» degen bolady, sonday kerek», dep edi, «Áy, situasiya-mituasiyandy bilmeytin, ondaydy qoy, bir jaqsylap kýlip ber, mynau auyldyng adamdary jartysy jinalypty ghoy, kórsin, búldanba», dep qoya emes. Sodan Rahmetbayymyz «ua-ha-ha!» – dep bastaghanda býkil auyl qosyla kulip jinalghan júrt qaryq boldy da qaldy. Ana kisi shynynda da, «soghymnyng aqshasy», dep elding kózinshe qaltasyna púl salyp berdi. Osy siyaqty kóp jaghdaylar boldy.

Bir kýni Taldyqorghannan kele jatypty inisining mashinasymen, rulide bir shopyr bala bar kórinedi. Ózi aiday almaydy. Inisining mashinasynyng artynda otyrghan. Jenil mashina ghoy, arqarlynyng asuynda bir «KAMAZ»  quyp jetipti. Álgi «KAMAZ»-dyng artqy qosarlanghan dóngelegining arasyna tas túryp qalghan eken. Sodan Rahmetbay aitady deydi:

- Oibay anau tas ana eki dóngelekten shyghyp ketse bireuding mandayyn qaq aiyrady-au! Nemese basqa mashinagha týsse byt-shytyn shygharmay ma? - dep әlgi shopyr balagha aqyryn, asyqpa, toqtap-toqtap, jay jýr, jay jýr, dey berse kerek, sodan shopyr bala ashulanady.

- Aghay, nemene osylay iytindep jýre beremiz be, keshke deyin jýremiz ghoy, dep,

- Al endeshe retin tauyp basyp oz depti.

- Basyp oza salyp, zuyldap ketip bara jatsa, Rahmetbay, әy bala aqyryndap ana «KAMAZ»-ben qatarlasa jýrshi anaghan aitayyq. Biz bolmasaq, basqa bireuding mashinasyn qiratady, dep qoymay aqyryndatady. Jana ghana basyp ozyp endi әdeyi tejep kele jatqan búlargha KAMAZ jýrgizushi ashulanyp kele jatqan ghoy, erikkenderge balap. Rahmetbay aighaylaghanmen gýjildegen mashina dausyn estirtpeydi, ysqyryp kóredi algha entelep kele jatqan әlgi shopyr qaramaydy, endi asu ghoy. Ábden amaly tausylghan Rahmetbay shopyr bir jalt qaraghanda terezeden qolyn barynsha shygharyp, ainaldyryp-aynaldyryp jiberip sausaghynyng arasynan bas barmaghyn shygharyp anau shopyrgha kórsetipti.

Sodan anau rulidegi orys shopyrdyng kózi ejireyip, jaryla jazdap:

- Poshel ty! Ah, poshamayt!—deydi. Mynau aighaylap, ysqyryp qoymaydy. Anau qarasa taghy da әlgini kórsetedi. Ábden qany qaynaghan shopyr kóligin toqtatyp, bileutemirdi ala salyp Rahmetbaygha túra úmtylady. Jolaushylar, әlgi shopyr bala arasha bolyp jýr shuyldap.

- Ya tebe pokaju! Sen meni mazaq qyldyn, - dep ózeurep tap-tap beredi orys shopyr.

- Neniz bar onyng tasynda! - dep shopyr bala jylarman. Rahmetbay ana shopyrgha aitatyn kórinedi.

- Áy, ya tebya pokazal chto  tak hodit nelizya. Durak shto-li? Posmotry na svoe koleso!

- A chto tam? - deydi әlgi orys.

- Ty sperva posmotri. Potom budem dratsya—deydi Rahmetbay. Sodan әlgi shopyr tanyrqap baryp enkeyip artqy dóngelekti qarapty. Sodan túra almay kýlkige túnshyghyp qúlaghan ghoy. Kelip, Rahmetbaydan keshirim súrap jýr deydi. Al, Rahmetbaylar mashinagha otyryp tartyp ketipti. Osynday jaghdaylar óte kóp. Ol bizding teatrymyzda kóp jyl istedi de, sosyn balalar teatryna bardy. Sol jerde Rayymbek ekeui jaqsy dos edi. Rayymbek Seytmetov sol jerge kórkemdik jetekshi, diyrektor bolyp barghan song shaqyrghan ghoy. Ol jerde de biraz jyl jýrip kóp ról oinaghan ony men bilmedim. Ózi 52-sinde qaytys boldy. Ómirinde auyrghan adam emes. Bәrimiz túmau tiyip, iyt-shәlekeyimiz shyghyp jýrgende ol eshqashan da biz qúsap auyrghan emes. Men oilaytynmyn, osy 100 jasaytyn shyghar dep.

Endi onyng erte ketuining sebebi bir Allagha ayan ghoy... Degenmen, bir jaghday bolghan, onyng nesin jasyramyz. Rahmetbaydyng balasy men bir dókeyding balasy tóbelesken ghoy qarap jýrmey. Balasy qaysar, minezdi edi, anau evreyding balasyna, «men ózim elimde jýrmin, sen evreysin, únamasa eline ket», - degen ghoy. Sóitse, ol evreyding әkesi prokuror eken. Ol baryp әkesine aitady. Ákesi raykomgha burogha aryz bergen. Ózdering bilesinder, atyshuly «Jeltoqsan oqighasynyn» salqyny әli basylmaghan qatal uaqyt. Múnday sóz ýshin basyng ketetin. Sodan bir uaqytta maghan zvondaydy:

- Sәke,-au, qara búlt ýiilip túr basyma, jaghdayym nashar.

- Ne boldy?

- Osynday, osynday bolyp, meni burogha shaqyryp jatyr, partiyadan shygharady. Partiyadan shyqqan song ataqtaryn da týgel sypyryp alady ghoy. Balany da qamatuy mýmkin. Rahmetbaydyng únjyrghasy týsip ketken. Sol kezdegi basshy qyzdarymyzdyng biri Shәmshiya Kópbayqyzymen birge әreket jasap edik, bolmady. Anau evrey de qaytpaydy eken. Óte qatty uayymgha saldy sol oqigha Rahmetbaydy. Ne kerek, sol burodan sógis berdi de sonymen qútylghanday boldy. Sodan keyin «ayaq astynan qaytys boldy», degendi estidik qoy. Asyl azamat, arly jigit edi. Eshnәrseden qaymyqpaghan jigit, sonday jaghdaymen dýniyeden ótti de ketti. 52 jasynda. Álgi úly da kóp túrmay әke artynan attandy. Auyr qayghy boldy! Onyng jan dosy Júmabay bolatyn. ol da 62 jasynda ketti. Ánuar, Esbolghandar da joq. Endi qalghany osy Asanәli ekeumiz. Men de 80-nning ishindemin. Búlardyng bәrinen ekeu qaldyq.

- Otbasy turaly..

- Qazaqy qalyptasqan otbasy edi. Bir balasy bar edi, aittym ghoy, ol da jýrekten qaytys bolyp ketti. Tamasha әieli bar edi. Ol da Rahmetbaydan alys emes, kýlgende ainalasyn týgel kýldiretin. «Sen osy Rahmetbaydyng kýlgenine ishpey jemey semirip jýrsin», - dep qaljyndaytyn edim. Olardyng lustra ishuge baylanysty qyzyqty әngimeleri de bar. Kitabymda aitqanmyn.  

Rahmetbay ózi aqyn edi. Óleng shygharuda, әzil-ospaq qúray qoyatyn. Biz Rahmetbay ekeumiz barlyq jerdi araladyq, kóp syrlasatynbyz.

 

Qazaqstan Respublikasynyng «Kino qayratkeri», QR Kiynematografiyasynyng ýzdigi, professor, ShAYaHMET IMAShÚLY:

Alghashqy tanystyq...

- Óner salasynda jýrgen song búl kisini búryn da biletinmin.  Ol kezde Almatyda 2-3-aq teatr bar. Basty shanyraq Áuezov atyndaghy әkemteatr. Ol teatrdyng akterlerining ataghy sharyqtap túrghan kezder edi ghoy. Teatrdyng bir sharyqtau shegi 60-70 jyldar boldy. Halyq teatrgha óz erkimen baratyn, teatrgha biylet bolmay, sabylyp jýretin. Shynymdy aitsam, keybir spektakliderge tanystyq izdep, biylet taba almay jýrgender bolatyn. Bizge habarlasyp, «ónerde jýrsing ghoy, biz mynau auyldan kelip edik, biylet tauyp bershi», dep ótinetin. Adam aitsa nanghysyz bir zaman edi. Ydyrys Noghaybaev, Farida Shәripova, Zәmzәgýl Shәripovany, Ánuar Moldabekovty, Asanәli Áshimovty mýiizi qaraghayday-qaraghayday akterlardy kóruge, solardyng ónerin tamashalaugha halyq sonday yntyghatyn. Býgin «Qobylandyny» Ánuar Moldabekov oinaydy eken, «Qazan handy» Rahmetbay - «Ókiresh» oinaydy eken, nemese býgin «Qobylandyny» Ydyrys Noghaybaev oinaydy eken, bolmasa, «Don Juandy» Asanәli Áshimov oinaydy eken degendey әngimeler júrttyng auzynda jýretin. Ol bir ýlken oqigha bolatyn. Sonday ataqty adamnyng biri osy Rahmetbay aghamyz edi. Onyng sebebi, sol zamanda bir-aq telearna boldy ghoy. Úmytpasam «Almaty» degen arna. Sol telearnadaghy baghdarlamalardyng biri de biregeyi, sol uaqyttaghy halyqtyng kәzirgi serial siyaqty kóretini «Qymyzhana» degen baghdarlama bolatyn. Qazirgi birin-biri qaytalap jatqan, anayy qaljyndar sekildi emes, talghamdy dýniyeler bolushy edi. Búl mening qazirgi ónerge degen jekkórushiligim emes, sol ónerge kelgen azamattardyn, újymdardyng bir-birin qaytalap, bir-birinen «ozsam» dep soraqylyqqa baryp jatqanyna narazylyghym. Ol kezde ekrannan bolsyn, sahnadan bolsyn birde-bir әdepsiz sóz aitylmaytyn. Mәdeniyetting mәdeniyetti kezi edi. Ónerding ónegeli kezi edi. Sondyqtan bolar әrbir baghdarlamanyng dengeyi óte joghary boldy. Sonday baghdarlamanyng biri, ishinde әnshisi bar, kýishisi bar, aqyldysy bar, anqauy bar neshe týrli keyipkerleri bar osy «Qymyzhana» bolatyn. Onyng ishinde oiyp túryp oryn alatyn keyipker Ókiresh edi.  

- Ne ýshin Ókiresh dep qoydy?

- Ol endi avtorlardyng qoyghany ghoy. Aqkónil, anqau, túrghan boyyna bәri jarasatyn, qazaqtyng batyr túlghaly azamaty ghoy. Jalpy, sol keyipker Rahana arnap jazylghan siyaqty. Sәbit Orazbaev aghamyz sol baghdarlamanyng dingegi bolatyn. «Qymyzhana» qonaqtar keletin oryn bolghan song oghan әrtýrli keyipkerler keletin. Ár keyipker sóz tastaydy, súraq qoyady. Ár keyipkerding ózining orny bar, Júmabay Medetbaev degen aghang bolghan. Sol aghamyz Shaldy oinady. Shal «Týbing týskir!» dep sóileytin. Aqyry Júmekeng «Týbing týskir» atanyp ketti. Tengetay – Nýketay Myshbaeva әpkemiz boldy. Tengetay dese degendey, elding sýikimdi keyipkeri edi. Ózderine layyqty attary boldy. Solardyng ishinde ónkildep kelip, kenkildep kýlip jýrip eldi kýlkige qaryq qylatyn Rahmetbay aghamyzdyng somdaghan Ókireshting orny erekshe edi. Dýniyeden ótkenshe býkil Qazaqstan Rahmetbay dep bilgen joq ol kisini «Ókiresh» dep atap ketti. Qazir aramyzda bolsa 80-nen asatyn edi ghoy. Ókiresh onyng bir ghana qyry, bir ghana róli, al onyng teatrda atqarghan, tiyip-qashyp jýrip somdaghan qanshama keyipkeri boldy. Kinolargha da kóp týsken adam. Qazaq, qyrghyz kinostudiyalarynda somdaghan birshama rólderi bar.    

Ajal degen súrapyldyng aldynda bәri birdey eken. Ol sening danqyna da, baylyghyna da, mansabyna da qaramaydy. Nebir myqtynyng bәri de anau Kensayda jatyr. Tek erekshe esimizde qalghany «Ókiresh qaytys boldy», degende býkil Qazaqstandyq kórermen, ónersýier qauym qatty qayghyrdy. Men múnday oqighany siyrek kórdim. Tirisinde anyzgha ainalghan akter baqyty degen Rahmetbay atana búiyrghan eken.

1983-84 jyldary bolatyn. Qazirgi Gh.Mýsirepov, ol kezdegi Jastar (TUZ) teatrynda akter bop jýrgen meni Rayymbek aghamyz (Seytmetov) akterlikke qosa diyrektordyng orynbasary etip taghayyndady. Sol kezderi Rahang teatrgha kelgishtep jýrdi. Assalaumaghaleykum, agha, oy Ókiresh agha!, dep qaljyndap, әriptes retinde aralasyp jýrdik. Ol kisi óte aqkónil, aqpeyil, eshkimdi jatyrqamaytyn, eshkimnen ózin joghary sanamaytyn, eshkimdi shetke qaqpaytyn, jaydary, ózining denesine, bolmysyna say әzili de bar, әzildep sóileytin jan eken. Sodan bir kýni býkil újym jinalysyna Rahang da kelip otyr. Múzday bop kiyingen, galstugyn taghyp, búryn qalay bolsa solay jýre beretin adam. Boz kostum kiyip әdemi bolyp ketipti. Shashty artqa tarap, qayyryp degendey.. Múnyng tegin emes ekenin sezdik. Bir jaghy quanyp otyrmyz. Óitkeni, Ókiresh bizding teatrgha auyssa ýlken oqigha, ýlken jetistik qoy. Bir kezde jinalys bastalyp ketti de sol jerde Rayymbek aghamyz ol kisini atqarushy diyrektor etip taghayyndaghanyn habarlady. Sóitip, bir teatrdyng qyzmetkeri bolyp shygha keldik. Birlesip júmys istedik.  Birneshe jyl qyzmettes boldym. Sol kezde erekshe tanyrqaghanym, búl kisining anghaldyghy, ózi shynynda da «Ókiresh» siyaqty auzyn ashsa kómeyi kóringen eshkimdi jatyrqamaytyn, aqpeyil, dýnie jinamaghan, dýniyege qyzyqpaghan adam eken. (Búl endi eske alu bolghannan keyin búl kisining qasynda kóp jyldar qyzmet etken akterlardan súhbat alatyn bolsang aita jatar, mening sol 4-5 jylda az uaqytta ótken bir oqighany estelik retinde aityp ketsem be, dep otyrmyn. Sh.IY.). Sol 85 jyly birinshi óner saparymyz Shymkent oblysyna baghyshtaldy (ol kezde solay atalatyn). Mening de sol kezde dombyra tartyp, әn salyp jýrgen kezim. Ózim kishipeyil, tilalghysh, elgezek jigitpin. Ol kisige osynday minezderim, únaghan boluy kerek, «Ua, Shayhy!», «Áy, balam!» dep sóileytin boldy. Balam degennen keyin men de «IYә, Áke, ne aitasyz?», dep elpildep túratynmyn. Tipti, ekeumizding qaljynymyz ol kisige de únaghan bolar, Rekeng de (Rayymbek agha) qaljynymyzgha aralasa ketetin. Bir kýni shaqyryp alghan ol Rahang ekeumizge kezek qarap, «al endi osy sapardyng taghdyryn әkeli-balaly ekeuine tapsyrdym. Dayyndalyndar, mamyr aiynyng meyramdarynan keyin 10-15-terinde shyghularyng kerek», dedi. Aytylghan uaqytta Shymkentke qaray jýrdik te kettik. Búl kisi «Qymyzhana» arqyly ataghy dýrkirep túrghan kezi edi ghoy. Biz barmay túryp-aq «Ókiresh kele jatyr eken», degen sybys býkil Shymkent qalasyna jayylghan. Tura bir ministr kelgendey qarsy almasy bar ma? «Shymkent» degen qonaq ýige jayghastyq. Jayghastyq degen aty bolmasa tynym joq. Biri kiredi, biri shyghady. Úiqy joq. Ókireshti kóru ýshin, ol kisimen tanysu ýshin kelip-ketip jatqandardyng esebi joq. Qúddy bir әulie dersin. Aytpaqshy, sodan keyin qaljyndap keyde «әuliye» dep te ataytynmyn. Kýnde qonaq. Sizge ótirik maghan shyn sol óner sapary iyne shanshar oryn bolmay, teatr zaly lyq tolyp ótken bir óner merekesi boldy. Áriyne teatrdyng da qatty kóterilgen kezi ghoy, әitse de Rahannyng tanymaldylyghynyng arqasy da bolatyn. «Tanymaldylyq degen teatrgha kórermen jinaudyng bir qúpiyasy eken-au!», dep qaldym. Ony Rekeng bilip, әdeyi jibergen ghoy.

Ol kisining tughan jeri sol kezdegi Taldyqorghan oblysy, qazirgi Almaty oblysy Shoqan Uәlihanov babamyzdyng sýiegi jerlengen auyl bolatyn. Mening biluimshe Rahang tuma talant, onyng arnayy akterlik mamandyghy joq.
O basta búl kisi ústaz bolghan. Tarihshy mamandyghy boyynsha. Onyng taghy bir qyry keremet tapqyr, suyryp salma aqyn bolatyn. Sony kәsip etse, keremet aqyn da bola alatyn edi, al endi ghylym quyp ghalym bolamyn dese, myqty ghalym da bolatyn adam edi. Sebebi, búl kisini Qúday daryndy qylyp jaratqan. Mәselen, oqyghan adamnyng qanshama oqysa da arghy jaghynda talant bolmasa kóp nәrse shyqpaydy ghoy. Akterlardan qanshama akterlar ótti ghoy,  Qúrmanbek, Kýlәsh, Qallekiyden bastap, Qapan Badyrovtar, Serke Qojamqúlovtar, Esbolghan Jaysanbaevtar bәri de tabighy talantty, tua bitken daryndy adamdar bolatyn. Akterlikti oqyp almaydy, Alla Taghalanyng jarylqap pendesine bergen talanty ghoy degen baylamgha keldim. Sebebi, óner akademiyasynda qanshama shәkirt tәrbiyeledim. Solardyng sany kóp, sapasynyng joqtyghyna tanqalamyn. Talant degen nәrse jýzden jýirik, mynnan túlpar bireude ghana bolatyn qasiyet.

Jaraydy, Rahana oralayyq.

Birde mynaday oqigha boldy. Úlym komsomol qataryna qabyldanypty. Nesin jasyramyz, Kenes dәuirinde ol ýlken quanysh edi ghoy.  Sodan, balamyz komsomol bop keldi. Rahana telefon shalyp, «úlym komsomol biyletin alyp kelip, toylayyq», dep jatyrmyz, quanyshymyzgha ortaq bolynyz», - dedim. Balasha quanghanyn kórseniz. Dereu taksiymen jetipti. Qolynda balalargha arnalghan bir әdemi kitaby bar. «Bozingen» degen kitap, әli esimde. Ózi suretteri kóp, ólenmen jazylghan, balalargha arnalghan ólender eken. Avtoryn bilmeymin. Sol jerge óz qolymen bylay dep jazypty. Bir oqyghanda jýregimde qaldy. Áli kýnge deyin Rahandy esime alsam, sol «Bozingen» esime týsedi. Balamyz Baghlan komsomol biyletin alghan kezde:

«Komsomol bop sezingen,

Kýnine sening nemerem.

Mingizer em bozingen,

Kitaptan basqa ne berem!?», - depti de, «atan, Rahmetbay!», dep kýnin, aiyn jylyn jazyp, qol qoyypty. Janaghyny oqyghannan keyin úlymnyng da, bizding de qanday kýide bolghanymyzdy aityp jetkizu qiyn endi.

Ol ólendi sonday jaghdaylarda jazatyn. «Oy, Raha, óziniz naghyz aqyn ekensiz ghoy aghyp túrghan», desem, «e-ee jatyr ghoy oida talay dýniye!», deytin. Kim jinady deysin? Jazghany jazghan jerde qalatyn.

Sol kelgeni - songhy kelisi, sol kitap - songhy syilyghy boldy abzal aghanyn. Kóp úzamay baqilyqqa attanyp kete bardy. Ol kisi Almatyda Shagabuddinova degen kóshening boyynda túrdy. Alla Taghala bildirdi me eken,  Qaraghandyda bir qaryndasy bar edi, taghy biraz tughan-tuystarynyng barlyghyn «31 kýni Jana jyldy bizding ýide qarsy alayyq», dep qonaqqa shaqyrghan ghoy. Ózi besinshi qabatta túrdy. Tang atqannan zyr jýgirip qonaq kýtuge dayyndalyp, bazar-dýkenge shapqylaghan. Jengemizge, «qonaq kýtemiz, mening býkil tughandarym kele jatyr», dep  quanyshpen-aq jýrgen kórinedi. «Men mynanyng barlyghyn әkeldim, endi bir kishkene demalyp alayynshy, sharshanqyrap túrghanym», dep sәl myzghyp almaq bolghan. Sodan mәngilikke úiyqtap ketken ghoy qayran, Raham! «Qonaqqa», dep ýiinen quanyshpen attanghan aghayyn «qayghyly qazagha baramyz», dep oilady ma eken!? Ne deuge bolady!?

Múqaghaly aghamyz ózining óletin kýnin bilip, «27 nauryz» ekenin jazyp jiberipti ghoy, sol siyaqty búl kisi de ózining óletin kýnin sezdi me eken, dep oilaymyn.  Áyteuir, ne de bolsa alyp aghanyng ómirin qysqartqan bir oqigha bolghan siyaqty. Qay jýrekte ne jatqanyn qaydan bilemiz? Bir júbanysh, Rahmetbay agham elding sanasynda ýlken túlgha retinde, óner tarlany retinde, anghal da, adal  Ókiresh kýiinde qaldy. Ókinishtisi, býkil el yntyghyp kýtken sol baghdarlama telearnanyng qorynda saqtalmady ma deymin. Keyde saghynghan elding esine týsirip-aq qoyatyn altyngha bergisiz qúndylyq qoy.

 

QR Enbek sinirgen qayratkeri, «Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng laureaty, BAYGhALY ESENÁLI:

- Keshegiler men býgingilerding arasyndaghy úghyspaushylyqtyng kóbi nemqúraylylyqtan tuyndaytyn siyaqty. Bir-birining ishki dýniyesine ýnilu bylay túrsyn, tipti jýzine nazar audarmay algha ónmendegen kópshikti bir sәt sabyrgha shaqyratyn qúdiret bar ma eken!? Terendik degen kóp oqu emes. Kórgenine balasha senip, barlyghyn balasha qabyldaghan adam ómiri qanday sýikimdi! Óitkeni, ol ertenine de, keshegisine de, manayyndaghy jandargha da, bәrine senedi. Talantty adamnyng basqalardan negizgi aiyrmashylyghy osynda. Rahmetbay agha sәby jandy kisi bolatyn. Tauday túlghasymen bolmashygha tanyrqap, kózi alaqanday bolatyn da qalatyn. «Eshkimge aityp qoymashy», dep aitqan әngimeleri jeterlik. Endi aitsam bolatyn shyghar:

- Oqudy bitirgen song birәz uaqyt mektepte zavush bolgham, - dep bastady birde әngimesin. Ishim pysady. Múghalimderding erteden keshke deyin aitatyny bir taqyryp, týk qyzyq emes. Bir kýni...,. Bir kýni terezeden qarasam bir top oqushy birdenege ýimelesip túr. Ortada bótelke jatyr. Bile qoydym. «Karbiyt» degen bolady. Sugha salsang byjyldap gaz shygharady. Al endi bótelkege salyp auzyn tyghyndasang bar ghoy «PAH!» etip jarylghanda zәrendi alady. Ishi pysyp otyrghan bayghús, dalagha atyp shyqtym da әlgi balalardyng qasyna jetip bardym. Balalar meni kórip tym-tyraqay qashty. Bireuin ústap aldym. Janaghy bótelkeni aldym da әlgi balany ertip alystau jerge bardyq. «Jazalaghaly túr», dep oilady ma әlgi bala jylamsyrap keshirim súraydy. «Oy qoryqpa», - dedim. «Mynau qalay jarylady, jaryp kórsetshi», dedim. Bala tanyrqap auzyn ashyp biraz túrdy. Bolsashy deymin. Sener-senbesin bilmegen bala jaqyndap keldi. Men túrmyn pysyldap, bótelkege entelep. «Bylay!», - dep, taspen bótelkeni bir-aq úrghany sotqardyn. Aytqanday-aq granata jarylghanday qyzyq boldy. Qyzyq bolghany qúrysyn, bótelkeden úshqan synyqtyng biri mandayyma qadaldy da qaldy. Bas terimning qalyng bolghany múnday jaqsy bolar ma! Tyndasanshy kýle bermey! Álgi synyqty suyryp alyp em qan sau ete qaldy. Al, toqtasashy! Býkil mektep dalagha shyqty. Múghalimderde es qalmaghan. Bireuleri kiyiz kýidirip basyp, bireuleri iod jaghyp abyr-sabyry shyqty. Kim shaqyrghanyn iytim bilsin, dәriger de kelipti. Basymdy tura moldanyng sәldesindey qylyp orap tastady. Eng soraqysy barlyq klastarda jinalys bolypty. Balalardy qyspaqqa alypty ghoy múghalimder. Aqyrynda anyqtalypty kinәli bala. Sóitse ol aitypty, «zavush aghaydyng ózi ghoy jaryp kórsetshi», - dep qoymay qoyghan», - depti. Ertesine diyrektor júrttyng kózinshe «múnyng qalay Raha-au, bala bop ketting be?», - deydi. Qatty úyaldym atasynyng auzyn! Jas múghalimderding jany kirip jyrq-jyrq etedi. Kinogha týsip janym qaldy ghoy. Áytpese, sol mektepte jyndanyp keter edim, — deydi Rahmetbay agha әngimesin ayaqtap. Sosyn «anau gitarandy al da «Jetim laqty» aitshy», - deydi qiylyp. Men gitarany sherte bergennen entelep, algha úmsynyp, pysyldap ketetin.

Sol jyldary Fariza apamnyng poeziyasynan qúralghan «Baqyt pen mún» degen spektakli qoyyldy. Áset agham (Beyseuov) arnayy gitaramen oryndauyma әn jazyp berdi. Ánning aty «Sen qayda jýrsin?». Sony tyndasa qatty tebirenetin, qansha aitsang da jalyqpay tynday beretinning biri osy Rahmetbay agha edi. Ánning ishinde:

«Ózindi izdep jýrmin,

Aldymnan shyghar-au, dep, shyraghymday,

Elikting jetim qalghan laghynday», - degen sóz bar. Sodan bolar qansha týzetsem de «jetim laqty aitshy», - dep túrady. Ándi tyndap alady da tamsanyp kóldey oramalyn shygharyp kóz jasyn sýrtedi. Sosyn, «adam ghashyq bolghan song osylay ghashyq bolu kerek qoy ә, qalay oilaysyng bala?», - deydi. «Bizdiki dalbasa ghoy, atana nәlet!» - deydi kýnirenip.

- Agha, osy mahabbatynyz turaly aityp berinizshi, - deymin. Túmsyghynyng ýstinen syghyraya qarap, ishimdi barlap alady. Tanauy pys-pys.

- Eshkimge aityp qoymaysyng ba?

- Joghә! Neghylam aityp?

- Bir kýni auylgha tabor keldi!..

- Ol ne tabyr degen?

- Tyndasay! Syghandardyng tabory da. Ondaydy búryn kim kórgen, әndetip jýredi eken ghoy. Oiboy, súmdyq! Ishinde bir әieli bar endi. (Osy jerde ishin tartyp jiberdi) Oipyrm –o - ooy peri ghoy, peri!

- Súlu ma?

- Súluyng ne!? Suret! Daje, suretten artyq! Sylan-sylang etip әn salyp by biylegende esinnen tandyrady. Qúlaghyndaghy dәu syrghasy kýnge shaghylysyp jylt-jylt etkende... Sodan... Qysqasy, óldim de qaldym. Kózimdi aiyra alsamshy anadan. Búrynghy súlu dep jýrgenderim de.., jana ýilengen әielim de.., eshtene qalmady oiymda. Esil-dertim janaghy pәleket bolyp arbalyppyn da qalyppyn. Bayqaymyn men de únap qaldym-au deymin, men jaqqa qarap qoyyp әn aitty ghoy. Júrttyng nazaryn basqa bir syghan ózine audaryp alghanda janaghy aru sylandap jetip-aq kelgeni. Auzym anqayyp, tilsiz qappyn. Alaqanymdy shap berip ústay aldy da, sipalap ýnilip jiberip:

- Ty je vlublen?!, - dedi siqyrlanyp. Kózin-ay! Sasqanymnan basymdy iyzey berippin. Temekisin soryp alyp betime bir ýrledi de:

- Neujeli? Etogo ne mojet byti! V menya chto liy?, - dep qadala qaraghanda, baqyryp jylaugha shaq qaldym. Meni jetelep onasha alyp ketti taldyng tasasyna. IYtere salsa jalp etkeli túrmyn. Sodan qolymdy qos qolymen uqalap betine basty da... Oy qoyshy, qysqasy auyldyng shetindegi bir jaman tam túrushy edi... sol jerde keshke kezdesetin boldyq qoy. Jazdyng kýni me, kýz be esimde joq. Oipyrmay, sol kýni kýn batsashy, shaqyrayyp túryp aldy. Siyrlar padadan qaytqanda balasha quandym.

- Nege? Siyrdyng qatysy qansha?

- Sony da týsinbeysing be!? Kesh batty ghoy! Sheshem men әielime ne aitarymdy bilmey, siyr dúrystap jayylmay jýr, myna týrimen kóterem bolady. Anau auyldyng shetinde shóbi qalyng bir jerdi kórdim. Keshki salqynmen arqanmen jayyp, ottatyp keleyinshi, - dep siyrdy jetelep shyghyp kettim. Sheshem bayghús birdene dep jatyr, biraq eshkimdi tyndaytyn jaghday joq. Ýstimde múntazday kostum-shalbar. My istemey qalghan ghoy atana nәlet. Ana bәle siqyrlap tastaghan. Baghana kelisken jaman tamgha kelip jayghastym. Siyr dalada, arqan qolda. Jýrek dýrsildep әketip barady. Bir kezde... Qúddday salmasyn!.. Kýni boyy armandaghan aruym jarq ete qaldy. Qolyna trubkasyn ústaghan kýii sylang etip esikten payda bola ketti. Baghanaghy baghanaghy ma? Qas qanday, kóz qanday, Kirpigi tura ónmenine qadalady. Belin aitsanshy.., Bókse she! Jútynyp túr ghoy, jútynyp túr. Suret! Joq suret jolda qalady...

- Sodan...

- Tura bir әlgi «kobra» degen jylan siyaqty,  kózimnen kózin aiyrmaghan kýii kýlimsirep túrdy da bir kezde, qyzyl gýldi qara yubkasyn sheship alyp betime laqtyryp jiberdi. «Ah!», dep jiberdim. Onysy ainalyp kelip betime jalp ete qaldy. Jalma-jan ysyra salyp qarasam endi sary yubkada eken. Ony da laqtyrdy. Sosyn jasyl yubka. Sosyn qonyr. Sosyn... Áppaq ish kiyimi jarq etkende esikten kýnning songhy qyzyl sәulesi әlgini kóktey ótip býkil tәni kózime ottay basylghanda ózime ie boludan qalyp, janym shyrqyrap ketti ghoy!

- Qoyynyzshy!

- Ollahi! Mine, nan! Oiboy, Qúday basqa bermesin! ólip qala jazdadym.

- Ary qaray ne boldy, agha?

- Oi, masqara boldym ghoy. Tipti, aitugha úyat. Sóitip eki dýniyening ortasynda baqyttan basym ainalyp, endi armanyma jettim be?, dep túrghanda besaqa ústap, shoqpar ústap, bes-alty syghan kirip-kirip keldi ghoy. Kele tarpa bas saldy. Bir-ekeui jaghadan alyp meni silkiley jóneldi. Bireui anau әielge zirkildep jatyr. Anau sheshingenge mәz bolyp men de kәstóm-shalbarymdy sheship tastaghan ekem, ony syghandar kiyip aldy sýiretip. Mynanday pyshaghy suyryp alyp alqymyma taqaghanda... Oiboy! Óitip ghashyq bolghany qúrysyn! Endi ghashyq bolmaspyn, - degem. Qaydan! Nemenege kýle beresin? Tyndasashy dúrystap! Siyrdy jetelep bireui ketti. Kostóm bireuinde, shalbar bireuinde. Bireui galstugimdi beline baylap alypty. Ish kiyimmen týn bata ýige jetip jyghyldym ghoy. Úrylar tonap, әreng aman qaldym dedim, basqa ne deymin. Sheshem men әielim jylap, aman qalghanyma shýkirshilik aityp jýr, Melisagha habarlayyq, - deydi. «Oybay, týgel qyryp ketemiz, melisagha habarlasang degen», - dep shyr-shyr etem. Sol aptada aman qalghanyma quanyp aghayyn-júrtty jinap Qúdayy tamaq berdik qoy. Áy, sen múny eshkimge aityp qoyma!

Osy siyaqty әngimelerdi aityp otyrghanda ózi bir kýlmeydi ghoy sabazyn.  Qansha qyzynyp ketse de sóz arasyna jaman tirkes qospaytyn, taza lebizdi adam edi. Sodan bolar manayyna topyrlap ketetinbiz. Saghyndyryp túratyn. Súlulyqqa jany qúmar, aqynjandy bolghandyqtan ghoy deymin ghashyq bola salatyn. Onysyn bildirip qoyatyn. Oghan jas balasha qysylatyn. Sonshama iri deneli adam, onyng ýstine kópting nazaryn ózine tartyp alatyndyqtan bolar, ishinde bolyp jatqan qúbylystyng bәri kórinip qala beretin. Sonysymen sýikimdi edi. Ondayda tym-tyrys ýndemey shetkeri otyryp, bloknotyn shimaylay bastaytyn. Pysyldap otyryp jazyp, onysyn endi qoynyna tygha bergende әrnәrseni súraghansyp, әiteuir kónilin tauyp әlgi jazghan ólenin oqytyp alatynbyz. Ol kisining Sholpan Sirgebaevagha, Gýlnәr Seytimbetova, t.s.s. qyzdargha óleng jazghanyn biz ghana emes olardyng kýieui de biletin. Súghanaq peyilden emes, riyasyz taza niyetpen jazylghan óleng bolghandyqtan, oghan eshkim renjigen emes. Qayta maqtanysh kóretin. Tipti, Gýlnәrgha arnaghan «Túrymtayym» degen ólenine men әn de shyghargham. Rahmetbay agha turaly qansha aitsaq ta tausylmaytyn әngime jeterlik. Azghana ghúmyryn saghynyshqa oranghan estelikke ainaldyryp ketken adam ghoy. Ómirining sonynda túnjyrap jýrdi. Qaytys bolardan bir kýn búryn ayaldamada túryp әke-sheshesin týsinde kórgenin aitty. Solargha arnap eshtene jasay almay jýrgenine ókinish bildirdi. Ózining «Moskvich» degen kólik satyp alghanyn. Kóktemde Áset aghany, meni janyna ertip tughan eldi aralap qaytqysy keletinin aitqan. Biraq onyng bәri asyl aghanyng ózi siyaqty kókeydegi arman kýiinde qaldy.

 

GIDI-GIDI

(Búl әngimeni men alghash Júmabay aghadan estigen edim. Rahmetbay aghanyng esimin «Talqanbay», dep ózgertip jazdym. Sebebi týsinikti bolar. (B.Esenәli)).

Boyy da, soyy da kelisken auyr deneli Talqanbay aghamyz qolyn syndyryp, auruhanagha týsip qalghanyn estip, biraz jigitter  kónilin súray bardyq. Tek qoly bolsa bir sәri ghoy, qol synghan jaqtaghy qabyrghanyng eti sógilip ketip әjepteuir beynetke úshyrap qalghan eken. Ánsheyinde keudesi shalqaq, kónildi jýretin aghamyzdyng myna mýsәpir kýiin kórip, kәdimgidey jabyrqap qaldyq. Ne bolghanyn súrap ek, onsha sheshilip aita qoymady. Eleusiz ghana: «E, lustrany ilem dep stoldan qúlap kettim,» - dedi de qoydy. «Neniz bar, sol lustrany ilip, bizdi shaqyra salmadynyz ba, bayqasanyz qaytedi», degen siyaqty uәjderimizge de jóni dúrys jauap bermey, әngimening betin basqa jaqqa búryp, ol taqyryptan alystatyp әketuge tyrysqanyna qarap, osy arada bir gәpting baryn ózimizde sezdik. Áyteuir, ol joly aitpay qoydy. Sóitsek, onyng jay-japsaryn ózi de jengemizden jana ghana estip, әli de sener-senbesin bilmey, aitugha qysylyp otyrghan eken ghoy. Keyinirek auruhanadan shyqqan song bolghan jaydy týgel aityp bergende, iship túrghan syramyz tanauymyzdan shygha jazdap, qyran-topan kýlkige qaryq boldyq qoy.

Qyrsyq ainaldyrsa «qynq» etuge shamandy keltirmeydi ghoy. Mәsele bylay bolghan eken:

Siltenkirep kelgen týnning ertesine auyrynqyrap jatqan Tәkeng bayghústy, kópten ishki yzasy boyyna syimay jýrgen jengemiz әbden sybapty. Aytylmaghan sóz, qozghalmaghan taqyryp qalmapty.

Kýieui tarapynan jauap bolmasa úrystan aiyzy qanbaghan әiel ataulynyng  ashyna jayly taqyrypqa oiysatyny belgili ghoy. Jengemiz de kózin syghyraytyp jiberip seltendep kezdesip, talay ret sendeltip jibergen kelinshekterding de atyn sanamalapty.  

Búlardyng eshqaysysy aitarlyqtay nәtiyje bermegen song jengemiz basqa, tyng taqyryptardy qozghaydy. Aylyq jalaqysy ómiri býtin kelmeytini, Talqanbaydyng әieli atanyp  qúr taltandaghany bolmasa ýstinde elding әieli kiyip jýrgen kiyimning biri de joq ekeni, ýige qonaq kelse ýy jihazyn aitpaghannyng ózinde, jóni týzu lustra alugha jarymaghany, ózining jasauymen kelgen atam zamanghy eski lustradan qysylyp, kelgen kisilerden úyalyp jýzi kýietin túsyna kelgende  baghanadan bergi aitylghandardyng bәrine «iyә-maqúl» dep, taghdyryna tózip jatqan Tәkeng ornynan túrypty.

Ony ornynan túrghyzghan qúdiret «lustra» eken.  Óitkeni, lustragha jetetindey tiyn-tebendi erteng bas jazugha kerek bolar, - dep ýnemqaltasynda jasyryp qoyghan eken. Eng bolmasa osy mýmkindikti jiberip almay jengemizding kónilin bir jayly qylmaq bolypty.

Rasynda da, jaqyn mandaghy bazardan arzandau bolsa da tәp-tәuir lustrany satyp alyp, eki ezui qúlaghyna jetip  kirip kelgen kýieuin kórgende jengemiz de jadyrap sala beripti. Tang atqaly baqyldaghan enbegining az da bolsa aqtalghanyna marqayyp qalsa kerek. Jengemizding marqayghanyn bayqaghan Tәkeng de tanqiyp qapty. Sol ekpinimen әieli men araqatynasty birjolata ornyna qoyyp, lustrany eshkimning kómeginsiz ózi ilip tastaugha bekinipti.  

Bala kezinde «bireuding qúrtyn úrlaymyn», dep jýrip tokqa týsip qalyp biraz uaqyt esinen tanyp qalghan kórinedi. Talqanbay aghamyzdyng elektr degen pәleden zәre-qúty qalmaytyn. Onysyn búrynyraqta bizge de aityp bergen. Biraq, jengemizden estigen sózderding uyty men sonyng ystyq yqylasyna qayta bólensem degen niyeti aghamyzdyng elektrge degen qorqynyshynyng kýl-talqanyn shygharyp jiberse kerek. Kórshi ýidegi Pashany shaqyryp tok ótkizgish patrondardy shyghartyp tastap, úlyn sol jerge qarauyl qoyyp,  dәu stoldy ýiding ortasyna dyryldatyp sýirep әkelip, ýstine shyghayyn dep әrekettense shalbary múrsha bermeydi. Shalbargha qaraytyn shama qayda? Jalma-jan shalbardy, ýstindegi kóilek-mәikisimen qosa sypyryp tastap, kiyile-juyla onyp ketken qara ish kiyimimen, kýreske úmtylghanday stolgha qayta úmtylghan ghoy.

Aytqan sózi jerde qalmay, ýidi kóriktendiruge yntalanyp jýrgen kýieuine ishtey riza bolyp túrghan jengemiz, «Bayqashy, Tәkentay!» - dep jýgirip kep stoldyng shetinen ústap túra qapty. Jengemizding myna janashyrlyghy kónilin jibitip jibergen Tәkeng endi elektr túrmaq, qalyng jaugha da qaymyqpay shabatynday shabyttanyp lustrasy qúrghyrdyng әuresine terlep-tepship-aq kirisken eken.    

Tóbedegi ilmek temirge lustrany ilip, endi lustranyng eki symyn әlginde ózi qaltyrap-dirildep túryp әreng arshyghan symdargha jalghaugha kiriskende bolypty ghoy búl súmdyq.

Bala kezinde tok soghyp úmytylmastay bop jýregi shaylyqqan bayghús ózining aituynsha әjeptәuir azapqa týsipti. Qolyn bir siltep, Pashany shaqyryp jasata qoyayyn, - dese baghanadan bergi әielining aldynda jighan aitarlyqtay abyroygha sol ie bolyp ketetindey kórinedi. Onyng ýstine qalyng jaugha attanghan jaryna qol búlghaghan aruday jary túr tómen jaqta stoldy ústap jogharygha ýzdige qarap telmirip. Osylay  ekiúday sezimning qyspaghynda túrghanda...

Búl kezde stoldy ústap túrghan jengemizding de sanasynda әrtýrli oilar jýrip jatqan ghoy. Auzy tynym tapqan kezderde azdap ta bolsa oilanady ghoy әiel de.  

Kimning kýieui ishpey jýr eken? Elge syily beybaqty bir iship kelgenine bola sonsha sybaghany sәl aghattyq bolghan eken. Endi ózine «qaytsem jagham», dep myna kýnning ystyghyna qaramay terlep-tepship, juyla-juyla әbden onyp ketken  qara ish kiyimimen lustra ilip jatqan jaryna astynghy jaqtan qarap túryp oigha batqan jengemiz baghanadan tang atqaly beri býiidey shaqqan, zәrli sózderin qayyryp alyp, kýieui men aradaghy beybit ómirdi qayta ornatudyng qanday mýmkindigi baryn izdep túrsa kerek.  

Etjendi kisi eki qolyn joghary kótergende, qabyrgha tústaghy bóksening et-terisi qosyla kóterilip,  ish kiyimning eki etegi úshatyn qúsqa úqsap daliya qalghanda, sol dalighan etekting quysy arqyly jengemizding kózi úyabasar bódenege úqsaghan әldenege týsip ketipti. Aradaghy kiykiljindi qaljynmen juyp-shaymaqtan basqa aram oiy joq anqau jeneshem, ish kiyimning deldiyip túrghan balaghyna aqyryn ghana qolyn súghyp,  balaly ýirek pen ortany terek atty qos sausaghyn aiqastyryp túryp, «gidi-gidi» - dep shertip qalypty. Jengeyding kózdegeni bódenening túmsyghy eken, jazatayym balaly ýiregi baghytynan janylyp qos qanatynyng bireuine sart ete qalypty.

Arghy jaghy belgili ghoy; «Oybay!»,- dep jan dausy shygha baqyrghan aghamyz,  alysqa qarghityn sportshyday tizesin bauyryna ala tulap, serippeli prujinaday bir-eki yrshyp baryp lustrany júla-múla edenge  qúlap týsken. Baluan deneli kýieuining bir shertiske shydamay múrttay úshqanyna sener-senbesin bilmegen jengemiz, kózi sharasyna shyghyp, auzyn alaqanymen basyp shalqalaghan kýii qabyrghagha shalqalay otyryp qalypty (Erkek bolmaghan song ózining shertken túsynyng sonshalyqty ayauly aimaq ekenin qaydan bilsin?).

Baghana tórt búttyq salmaq tóbeni dirildete bastaghannan-aq, tómendegi kórshiler tóbe jaqqa auyq-auyq qarap qoyyp jýrgen eken.  Óitkeni, sonyng aldynda Almatyda ýsh-tórt balldyq jer silkinisi bolyp radio, televiydenie arqyly habarlap, býkil túrghyndardy kóshege quyp shyqqan. Al, stol tónkerilip, lustra qúlap, tóbe qúiqany shymyrlatqan Mәdining ýnindey zor dauys kýrkirep kelip, býkil qabyrghalar solq ete qalghanda, «aqyrzaman bastalghan eken», dep zәre-imany qalmaghan bayghústar eshkimning eskertuinsiz ózderi-aq «bismillәsi» men «boje moyyn» aityp podiezge atyp-atyp shyghypty.    

Jengemiz de qyzyq-ey! Erkekting sol bir mýshesimen oinaudyng óte qaterli ekenin týsinetin jasqa kelgen adam ghoy. Nesi bar deymin de!?

Jana ghana bәri jarasymyn tauyp, mamyrajay kýige enip kele jatqan ýiding әpter-tәpteri shyghyp, aghamyz jedel jәrdem kóligimen auruhanadan biraq shyghypty.

Kýieuin nazdy da júmbaq qylyghymen qaryq qylmaq bolghan jengemiz ózin-ózi jerden alyp, jerge salyp, ahylap-ýhilep jýrip túshpara pisirip,  úlyn ertip auruhanagha barghan kezde kesh bolyp qalghan eken.

- Ákene ait, meni kórse ashulanyp jýre me, dep  kirmedim. Myna túshparany jaqsylap iship-jep, toyyp alsyn, - dep úlynan sәlem aityp, ózi qabyldau bóliminde qalypty.

Shyn yqylaspen pisken tamaq dәmdi ghoy. Tәkeng babymen pisken túshparany terlep-tepship iship otyryp, úlyna «Shesheng qayda?», - dese,

- Meni kórse ashulanyp jýre me, dep kirmedim. Túshparany jaqsylap jep alsyn, dedi ghoy mamam, - depti úly. Qasyghyn auzyna jaqyndata berip toqtap qalghan Tәkeng qalay oilansa da әielining myna júmbaq sózin týsine almasa kerek. Qalay jorysa da josyghy joq bolghan song toq eterin biraq aitypty:

- Esi dúrys pa ózinin!? Oghan nemenege ashulanady ekem men? O bayghústyng jazyghy ne? Ózimdi tok soghyp ólip qala jazdagham joq pa!? Aytyp bar. Erteng kelse, kire bersin. Onysy nesi ei?

Ertesine palatagha kirgen jengemiz qysyla-qymtyryla otyryp, mәselening mәn-jayyn Tәkene týgel týsindirip beripti. Auzy anqighan kýii, kózi jengemizge qadalyp baqyrayyp biraz jatqan aghamyz,  «Jyndysyng ba, ey sen!», - depti. Degenmen sol shertisting astarynda jasyrynyp jatqan ystyq yqylas pen izgi niyetti angharyp, emirenip tabysypty ekeui.

Bizdi qyran-topan kýlkige kómip, ózi bir ezu tartpay, kýiip-pisip  osy oqighany әngimelep otyrghan aghamyzgha:

- Aghatay-au, jylanday sumandap kirip kele jatqan jengemizding qolyn shynymen-aq sezbediniz be? - desek;

Osy aityp otyrghanyna kýmәn keltirip otyrghanday Tәkeng bizge ejireye qaraydy:

- Qaydan bileyin atana nәletti.  Esi-dertim, barlyq nazarym anau tokta túrdy emes pe? «Apyr-ay, myna symdardyng boyynda tok bolsa,  qyldyryqtay symgha jabysqan kýii sespey qatyp qalam ghoy!», - dep qalt-qúlt etip túrghan edim ghoy.

- Dәl sóitip әlgi eki symdy jylan ústaghanday eppen búrap túrghanda    túla-boyym jybyr ete qaldy ghoy. Bayaghyda tok soqqanda tura sóitken bolatyn. Sodan, zәrem úshyp qalghan bayghús basym tiri qalar ma ekenmin, degen ýmitpen jan-dalbasalap sekire berippin ghoy.

- Jengeyding «Gidi-gidisin»  estimediniz be?

- Qaydaghy «gidi-gidi»! Ózim «gidi-gidim» shyghyp, tayrandap  jýrip stoldan úshyp ketken joqpyn ba? Qayta belimning ýzilip ketpegenine tәubә!  

    Ýziluge shaq túr deuge mýlde kelmeytin Tәkenning beline qarap shayymyzgha shashala jazdaymyz.  Tәkeng jylaghaly otyrghanday bir nýktege qadalyp biraz otyrdy da, tanauyn bir tartyp bizge qarap:

- Ollahi! Estisem qúlaghym sanyrau bolsyn!—dedi.

 

IYESI QANDAY BOLDY EKEN?

Kórermen qauymgha «Ókiresh» degen atpen әigili Rahmetbay Teleubaev atty aghamyz boldy. «Qymyzhana» teleqoyylymyn kórgen jandar jaqsy bilui tiyis. Boyy eki metrge juyq alyp deneli bolghanymen, jany sonday nәzik, balasha anqyldaghan, aqynjandy kisi edi. Ómirining songhy jyldarynda  
Gh.Mýsirepov atyndaghy Jastar men balalar teatrynda qyzmet istedi. Ózi jaratylysynan bauyrmal aghagha әkemdey erkelep, syilasyp kettim. Ásirese, gitaragha qosylyp oryndaghan әnderimdi qatty únatatyn. Birde mynaday qyzyq boldy.

Qyzylorda oblysyna gastrolidik saparmen bara qaldyq. Qonaq ýige jana ghana ornalasyp, zattarymdy jayghastyryp bola bergenimde kórshi bólme jaqtan Rahannyng «Bayghaliy!» - degen ýni estildi. Bólmening esigin ashyp basymdy shygharsam, dәlizge shyghyp eki ezui qúlaghyna jetip, mәz bolyp túr eken. Bir qyzyq aitarda sóitushi edi. Qolyn búlghap ózine shaqyrdy. Bardym.

- Ne boldy agha?

- Qazir, birnәrse kórsetem, - dep kenkildey kýlip ishke kirgizip, әjethananyng esigin ashty.

- Anany qarashy.

Qarasam unitazdyng ishinde qarayyp bir zat jatyr. Kólemi kishi-girim qoyanday. Búl ne pәle dep anyqtap qaramaq bop jaqyndadym. Kózim tas tóbeme shyqty. Esimdi bilgeli múndaydy kórsem ne qyl dersin?!  Kólemi dobalday, adamnan shyqty dese nanghysyz, kәdimgi nәjis. Tyjyryna múrnymdy basyp, kózim alaqanday bolyp teris ainaldym. Rahmetbay agha kýlip jatyr. Ishimnen osynday da qaljyng bola ma eken, dep birtýrli ynghaysyzdanyp qaldym. Biraq syr bermeuge tyrysyp:

- Sizdiki me? - dep súradym.

- Qúday saqtasyn! - dep azar da bezer boldy Raha.

- Kirsem, jatyr úzynynan týsip. Zәrem qalmady atana nәletten.

- Aghyzyp jibermeysiz be?  Jata ma endi osylay?

- Aghyzyp kór.

Álgi bәleni aghyzugha unitazdyng bagyndaghy sudyng shamasy jetpedi. Tyrp eter emes. «Qonys jayly bolsyn!», dep bir-eki jigit kelip edi. Álgining týrin kórgende bólmeden atyp shyghyp ýrke qashty. Bәri de alghashynda seziktenip Rahana qaraydy. Alpamsaday denesine qarap kim-kimde solay oilaydy ghoy endi. Ol kisi ólerdegi sózin aityp,  oghan ózining esh qatysy joq ekenin dәleldep qarghanady. Sodan ne kerek etajdaghy kezekshi әieldi shaqyryp әkep kórsettik әlgi bәleni. Ol da birden ejireyip Rahanaqarady da:

- Dap-darday adamsyz. Jasarynyzdy jasaghan song aghyzyp jibermeysiz be? Ne kórimdik súrap túrsyz ba? – dep keyidi. Rahang jylaugha shaq qaldy da kýnirenip ketti:

-Qaryndas, ne dep túrsyz? Meni unitazgha on kýn otyrghyzsanyz da onday bәleni shyghara almaymyn. Qúday aqy men emes!

Shyr-pyry shyqqan jazyqsyz jandy bәrimiz jabylyp qorghap, ol emes ekenin dәleldep jatyrmyz.  Ersayyn agha kýiip ketip unitazdyng suyn aghyzyp kórsetti.

- Mine, qaranyz, býlk etpeydi. Bizding kelgenimizge birer saghattyng ghana kólemi boldy. Sol uaqytta týsken qúmalaq osylay jabysyp qala ma?  Oylanyzshy óziniz,-degen búltartpas dәlelderdi kezekshige kóldeneng tartyp jatyr. Tipti, «Bólmeni qabyldap alghanda әjethanany da tekseru kerek qoy!» - dep ózderin jazghyrdyq. Ne kerek amaly tausylyp óz kinәlaryn moyyndaghan kezekshi kelinshek kýibendep, múrnyn tyjyrayta jýrip iske kiristi.

Bәrimiz bombany zalasyzdandyryp jatqan adamnyng әreketin baqqanday alystan baghyp túrmyz. Kezekshi kelinshek biraz әurelenip, bólshektep baryp aghyzyp kózin joydy әlginin. Áldeneni aityp búrqyldap úrsyp jýr. Rahana «Qoryqqan týbi - quanysh bolsyn!» - degen tilek aityp tarasa bastadyq. Shyghyp bara jatqanymda Rahang maghan «aynalyp soq» dep ymdady.

Sәlden song kelsem, stoldy jaynatyp qoyypty. Almatydan alyp shyqqannan, bauyrsaq, qazymen qosa bir bótelke orys araghy túr móldirep.  

- Kel otyr. Jengenning salyp jibergen dәmi ghoy.

Janaghy nәrseni eske týsirmeuge tyrysyp otyryp tamaqtanyp jatyrmyz. Rahan, birkesim qazyny bir stakanmen jútty da:

- Maghan qarama. Býgin birtýrli tәbetim bolmay túr, -dep qolyna gazet ústap qisaya ketti. Gazetti syqyrlata audaryp qarap jatqanymen, oiy oghan túraqtamay jatqan siyaqty. Bir kezde:

- Oipyrm-oy! Oilamayyn desem de bolar emes. Ózi sonday iyesi qanday boldy eken? – dedi, ishin tartyp. Babymen pisken qazyny nanmen soghyp otyrghan men:

- Neni aitasyz?- dep súradym.

- Janaghy, unitazdaghy bәleni aitam dә.

- Oi, qoyynyzshy agha! – dep tyjyryndym, ishken-jegenim jelkemnen shygha jazdaghan men.

Rahang otyra qalyp dәpterge birnәrseni shimaqtap jaza bastady. Sosyn tanauy deldiyip kýlip әlgi jazghanyn maghan úsyndy.

- Dauystap oqy,- dedi. Ózi mәz. Sondaghy jazghany mynau eken:

Qojayynyng ózindey myqty ma eken?

Týieni týgimenen jútty ma eken?

Bala tapqan әieldey bay-baylatyp,

Oypyrm-ay, qanday jerden shyqtyng eken!?

 

Búl jazghandarymyz kózi tirisinde Rahmetbay aghamyzdyng ózi aityp bergen әngimelerding jelisinde qúryldy.

 

Súhbattasqan, Ásel Nazaraly

Abai.kz