دۇنيە - ۇلكەن كول،
زامان - سوققان جەل،
الدىڭعى تولقىن - اعالار،
ارتقى تولقىن - ىنىلەر،
كەزەكپەنەن ولىنەر،
باياعىداي كورىنەر. (اباي قۇنانبايۇلى، 37-قارا ءسوز).

تەبىرەنىسى دە تەربەلىسى دە بىلىنبەيتىن ۇلى مۇحيت توسىندەگى ءومىر اتتى كەمەدە ءبىراز تۇراقتاپ، ۋاقىتى كەلگەندە قالاسا دا، قالاماسا دا كەمەدەن ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن مۇحيتقا ءتۇسىپ كەتىپ جاتقان تاعدىرلار تۇڭعيىققا كەتەر ەڭ سوڭعى ساتىندە «ۇمىتپاڭدار مەنى!» دەيتىندەي.

راحمەتباي تەلەۋباەۆ

سوناۋ ءبىر ۋاقىتتا، ەستەرىڭىزدە بولسا «قىمىزحانا» دەگەن باعدارلاما بار ەدى. سول جەردە اڭقاۋلىعىمەن، اڭعالدىعىمەن، ەرەكشە كۇلگەن كۇلكىسىمەن ەلدىڭ ەسىندە قالعان «وكىرەش» اتتى كەيىپكەرىمىز ەستەرىڭىزدە مە؟

كولدىڭ بەتىن تولقىن شايىپ، ىسىرعانىمەن تەڭىز تۇبىندەگى التىنداردى قوزعالتا المايدى. سۋ بەتىنە قالقىپ شىعاتىندار شىعا الادى، ال سوناۋ بەلگىسىز تۇڭعيىققا باتىپ كەتكەن، وي تۇبىندە بەلگىسىز عانا ۇشقىنداپ جارق ەتە قالاتىن ساف التىندى ىزدەپ، سول تۋرالى وي تولعاپ جازۋدى ءجون سانادىق. سول تۇلعالاردى ۇمىت قالدىرعانىمىز، ۇرپاق الدىندا وتەلمەس پارىز. ءبىزدىڭ مىندەت - ۇمىتىلىپ بارا جاتقان تۇلعالاردى قايتا جاڭارتۋ، ەلدىڭ ەسىنە سالۋ. وعان ارينە، كوزكورگەندەر كۋا. بۇگىنگى اڭگىمەمىز جۇرتتىڭ سەريال-سەريال قىلىپ، ساعىنا توسىپ كورەتىن «قىمىزحاناداعى» «وكىرەش» اتىمەن بەلگىلى، ومىردەن ەرتەرەكتە وزىپ كەتكەن، دارىندى اكتەرى - راحمەتباي تەلەۋباەۆ جايىندا بولماق. ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سول تۇلعامىز جايىندا قر حالىق ءارتىسى ءسابيت ورازباەۆ، قر «كينو قايراتكەرى»، قر كينەماتوگرافياسىنىڭ ۇزدىگى، پروفەسسور شاياحمەت يماشۇلى جانە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاق باس ديرەكتورى بايعالي ەسەنالى بىلاي دەپ وي تولعاعان ەدى. سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.  

قر حالىق ءارتىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى،  سابيت ورازباەۆ:

- ول ءوزى قازپي-ءدى بىتىرگەن. ماماندىعى تاريحشى بولۋى كەرەك مەنىڭشە. ودان كەيىن ول ءوزى ەلىنە كەتتى شوقان دەيتىن سوۆحوز بار، مىنا كەربۇلاق  جاقتا. وعان بارىپ مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولدى. ودان رايكومدا جۇمىس ىستەدى، نۇسقاۋشى بولىپ. ءسويتىپ جۇرگەندە سول جاققا شاكەن ايمانوۆ كينو ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ، بايقاپ قالىپ، ءوزىنىڭ ءبىر فيلمىنە شاقىرعان عوي.

بۇل ەندى راحمەتباي تۇرعان ءبىر تيپاج. تۇرىنە قاراپ تۇرساڭىزدار دا كۇلكىڭىز كەلە بەرەدى. ءوزى بويى بيىك، دەنەلى، بەت الپەتى دە ءاپ-ادەمى. بىراق تا ءوزىنىڭ ءبىر قاسيەتى بار. اڭقاۋ سونداي. كۇلكىسىن ايتساڭشى! ماسەلەنكي، ءجاي كۇلگەندە ونشا بىلىنبەيدى، ەگەر قاتتى كۇلسە وزىنەن ەلدە جوق ءبىر ەرەكشە كۇلكى شىعادى. سول كۇلكىسىمەنەن ول بۇكىل قازاقستانعا بەلگىلى بولدى. سودان كەيىن كينوعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ مىناۋ ءبىزدىڭ تەاترعا، اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ستۋدياسىنا ءتۇسىپ وقىدى. ونى 3 جىل وقىپ، بىتىرگەنننەن كەيىن ءبىزدىڭ تەاترعا قىزمەتكە ورنالاستى. وندا كوپتەگەن جاقسى رولدەردى وينادى. اسىرەسە، ونىڭ ۇلكەن ءرولى «مايراداعى» تايمان دەگەن كەكسە، باي كىسىنىڭ ءرولى. مايرا دەگەن اپامىز ءانشى بولعان عوي. وعان عاشىق بولماعان ادام بار ما؟ حاديشا بوكەەۆا، بيكەن ريموۆا دەگەن اپالارىمىز مايرانى ويناعان. كەيىنگىسىندە نۇكەتاي مىشباەۆا وينادى.  وسى مايرادا عاشىق بوپ جۇرگەن باي - تايمان. سول ءرولدى تاماشا سومداعان ەدى راحمەتباي. كوپتەگەن كينولارعا ءتۇستى. شاكەن اعامىزدىڭ كينوسىنا ءتۇستى. «مى ۆ ودنوم رايونە» دەگەن تاعى باسقالارىنا. ول دا اركىمنىڭ باسىنا قونا بەرمەيتىن باق. كوپتەگەن ەپيزودتىق رولدەردە ءتۇستى. ونىڭ بەر جاعىندا ءبىزدىڭ تەاترىمىزدا اكتەر بولىپ، قىزمەت جاساپ، «بەۋ، قىزدار-ايدا» كولحوز باستىعىنىڭ ءرولىن وينادى. شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋىندا» باپتيستانى وينادى. ونى بۇرىن قاليبەك قۋانىشباەۆ وينايتىن. ودان كەيىن م. بۋلگاكوۆتىڭ «جەندەتتەر» پەساسىندا دا ءبىر جاقسى ءرول ورىندادى. جالپى، راحمەتباي - دراما سالاسىندا دا، كينو سالاسىندا دا بىرقالىپتى تابىسپەنەن حالىققا كەڭىنەن تانىلعان تۇلعا. بىراق ونىڭ ەرەكشە، وتە ەرەكشە حالىق وتە جاقسى كورگەن ءرولى، ءازىل-ىسقاق تەاترى بولدى «قىمىزحانا» دەيتىن، سونداعى وكىرەش ەدى. وندا مەن - شوڭگەبايدى وينادىم، نۇكەتاي - تەڭگەتايدى وينادى. ول ەندى كوپتەگەن اۆتورلاردىڭ قاتىسۋىمەنەن تولىققاندى، وتە جاقسى حابار بولاتىن. ءۇش جىلداي بولدى. حالىققا كەڭىنەن تانىلدى. ءبارىمىز دە سودان تانىلدىق. اسىرەسە، راحمەتباي. قاي جەرگە بارسا دا ونى بىردەن تانيتىن. اتى جايىنا قالدى. «وكىرەش» اتىمەن قالدى عوي ەلدىڭ ەسىندە.

بىردە، ءبىر ەلگە باردىق. بارساق، كىشكەنتاي بالا جۇگىرىپ بارىپ، اكە-شەشەسىنە ايعايلاپ ايتادى دەيدى، «اكە-انا جاقتا وكىرەشتى كوردىك، وكىرەش كەلدى»، دەپ. قايدان كوردىڭ، دەنىڭ دۇرىس پا، وكىرەشى نەسى ول الماتىدا عوي دەسە، «جوق وكىرەش تەلەبيزىردەن شىعىپ وسى اۋىلعا كەلىپتى ارتىستەرمەن بىرگە. جۇرتتىڭ ءبارى شۋلاپ، كورىپ جاتىر»، دەپ اكەسىن دە شەشەسىن دە سول جەرگە ەرتىپ كەلگەن عوي. ول كەزدە راۋشان اۋەزباەۆا دەگەن بىزدە جاقسى اكتريسا بولعان، «بەۋ، قىزدار-ايدا» وينايتىن سول بار، نۇكەتاي بار، فاريدا بار، زامزاگۇل بار، رايىمبەك سەيتمەتوۆ - اقىندى وينايتىن، مەن - سۋرەتشىنى وينايمىن، سولار ءبارىمىز تۇرعاندا ءبىر ۋاقىتتا انا بالا اكەسى مەن شەشەسىن الىپ كەلىپ تۇر. اكەسى ايتادى، «وي، اينالايىن، اي، وكىرەشىم-اي! ءوزىڭ دە ۇلكەن باتىر تۇلعالى ەكەنسىڭ عوي، ءاي، وكىرەش، ءبىر جاقسىلاپ كۇلىپ بەرشى بىزگە، ءبىر تىرىلەي تىڭداپ ايىزىمىز قانسىن. بيىلعى سوعىمىڭ مەنەن»، دەيدى. جۇرتتىڭ ءبارى قورشاپ العان، وزدەرى ءماز. ودان راحمەتباي ازار دا بەزەر بولادى، «وي، اعا ول الگى كۇلكىنىڭ ءوزى كەز كەلگەن جەردە باسا سالسا كۇلە سالاتىن كنوپكا ەمەس، وعان «پرەدلوگاەمايا وبستوياتەلستۆا»، «سيۋاتسيا» دەگەن بولادى، سونداي كەرەك»، دەپ ەدى، «ءاي، سيتۋاتسيا-ميتۋاتسياڭدى بىلمەيتىن، وندايدى قوي، ءبىر جاقسىلاپ كۇلىپ بەر، مىناۋ اۋىلدىڭ ادامدارى جارتىسى جينالىپتى عوي، كورسىن، بۇلدانبا»، دەپ قويا ەمەس. سودان راحمەتبايىمىز «ۋا-حا-حا!» – دەپ باستاعاندا بۇكىل اۋىل قوسىلا كۋلىپ جينالعان جۇرت قارىق بولدى دا قالدى. انا كىسى شىنىندا دا، «سوعىمنىڭ اقشاسى»، دەپ ەلدىڭ كوزىنشە قالتاسىنا پۇل سالىپ بەردى. وسى سياقتى كوپ جاعدايلار بولدى.

ءبىر كۇنى تالدىقورعاننان كەلە جاتىپتى ءىنىسىنىڭ ماشيناسىمەن، رۋلدە ءبىر شوپىر بالا بار كورىنەدى. ءوزى ايداي المايدى. ءىنىسىنىڭ ماشيناسىنىڭ ارتىندا وتىرعان. جەڭىل ماشينا عوي، ارقارلىنىڭ اسۋىندا ءبىر «كاماز»  قۋىپ جەتىپتى. الگى «كاماز»-دىڭ ارتقى قوسارلانعان دوڭگەلەگىنىڭ اراسىنا تاس تۇرىپ قالعان ەكەن. سودان راحمەتباي ايتادى دەيدى:

- ويباي اناۋ تاس انا ەكى دوڭگەلەكتەن شىعىپ كەتسە بىرەۋدىڭ ماڭدايىن قاق ايىرادى-اۋ! نەمەسە باسقا ماشيناعا تۇسسە بىت-شىتىن شىعارماي ما؟ - دەپ الگى شوپىر بالاعا اقىرىن، اسىقپا، توقتاپ-توقتاپ، جاي ءجۇر، جاي ءجۇر، دەي بەرسە كەرەك، سودان شوپىر بالا اشۋلانادى.

- اعاي، نەمەنە وسىلاي يتىڭدەپ جۇرە بەرەمىز بە، كەشكە دەيىن جۇرەمىز عوي، دەپ،

- ال ەندەشە رەتىن تاۋىپ باسىپ وز دەپتى.

- باسىپ وزا سالىپ، زۋىلداپ كەتىپ بارا جاتسا، راحمەتباي، ءاي بالا اقىرىنداپ انا «كاماز»-بەن قاتارلاسا ءجۇرشى اناعان ايتايىق. ءبىز بولماساق، باسقا بىرەۋدىڭ ماشيناسىن قيراتادى، دەپ قويماي اقىرىنداتادى. جاڭا عانا باسىپ وزىپ ەندى ادەيى تەجەپ كەلە جاتقان بۇلارعا كاماز جۇرگىزۋشى اشۋلانىپ كەلە جاتقان عوي، ەرىككەندەرگە بالاپ. راحمەتباي ايعايلاعانمەن گۇجىلدەگەن ماشينا داۋسىن ەستىرتپەيدى، ىسقىرىپ كورەدى العا ەنتەلەپ كەلە جاتقان الگى شوپىر قارامايدى، ەندى اسۋ عوي. ابدەن امالى تاۋسىلعان راحمەتباي شوپىر ءبىر جالت قاراعاندا تەرەزەدەن قولىن بارىنشا شىعارىپ، اينالدىرىپ-اينالدىرىپ جىبەرىپ ساۋساعىنىڭ اراسىنان باس بارماعىن شىعارىپ اناۋ شوپىرعا كورسەتىپتى.

سودان اناۋ رۋلدەگى ورىس شوپىردىڭ كوزى ەجىرەيىپ، جارىلا جازداپ:

- پوشەل تى! اھ، پوشامايت!—دەيدى. مىناۋ ايعايلاپ، ىسقىرىپ قويمايدى. اناۋ قاراسا تاعى دا الگىنى كورسەتەدى. ابدەن قانى قايناعان شوپىر كولىگىن توقتاتىپ، بىلەۋتەمىردى الا سالىپ راحمەتبايعا تۇرا ۇمتىلادى. جولاۋشىلار، الگى شوپىر بالا اراشا بولىپ ءجۇر شۋىلداپ.

- يا تەبە پوكاجۋ! سەن مەنى مازاق قىلدىڭ، - دەپ وزەۋرەپ تاپ-تاپ بەرەدى ورىس شوپىر.

- نەڭىز بار ونىڭ تاسىندا! - دەپ شوپىر بالا جىلارمان. راحمەتباي انا شوپىرعا ايتاتىن كورىنەدى.

- ءاي، يا تەبيا پوكازال چتو  تاك حوديت نەلزيا. دۋراك شتو-لي؟ پوسموتري نا سۆوە كولەسو!

- ا چتو تام؟ - دەيدى الگى ورىس.

- تى سپەرۆا پوسموتري. پوتوم بۋدەم دراتسيا—دەيدى راحمەتباي. سودان الگى شوپىر تاڭىرقاپ بارىپ ەڭكەيىپ ارتقى دوڭگەلەكتى قاراپتى. سودان تۇرا الماي كۇلكىگە تۇنشىعىپ قۇلاعان عوي. كەلىپ، راحمەتبايدان كەشىرىم سۇراپ ءجۇر دەيدى. ال، راحمەتبايلار ماشيناعا وتىرىپ تارتىپ كەتىپتى. وسىنداي جاعدايلار وتە كوپ. ول ءبىزدىڭ تەاترىمىزدا كوپ جىل ىستەدى دە، سوسىن بالالار تەاترىنا باردى. سول جەردە رايىمبەك ەكەۋى جاقسى دوس ەدى. رايىمبەك سەيتمەتوۆ سول جەرگە كوركەمدىك جەتەكشى، ديرەكتور بولىپ بارعان سوڭ شاقىرعان عوي. ول جەردە دە ءبىراز جىل ءجۇرىپ كوپ ءرول ويناعان ونى مەن بىلمەدىم. ءوزى 52-سىندە قايتىس بولدى. ومىرىندە اۋىرعان ادام ەمەس. ءبارىمىز تۇماۋ ءتيىپ، يت-شالەكەيىمىز شىعىپ جۇرگەندە ول ەشقاشان دا ءبىز قۇساپ اۋىرعان ەمەس. مەن ويلايتىنمىن، وسى 100 جاسايتىن شىعار دەپ.

ەندى ونىڭ ەرتە كەتۋىنىڭ سەبەبى ءبىر اللاعا ايان عوي... دەگەنمەن، ءبىر جاعداي بولعان، ونىڭ نەسىن جاسىرامىز. راحمەتبايدىڭ بالاسى مەن ءبىر دوكەيدىڭ بالاسى توبەلەسكەن عوي قاراپ جۇرمەي. بالاسى قايسار، مىنەزدى ەدى، اناۋ ەۆرەيدىڭ بالاسىنا، «مەن ءوزىم ەلىمدە ءجۇرمىن، سەن ەۆرەيسىڭ، ۇناماسا ەلىڭە كەت»، - دەگەن عوي. سويتسە، ول ەۆرەيدىڭ اكەسى پروكۋرور ەكەن. ول بارىپ اكەسىنە ايتادى. اكەسى رايكومعا بيۋروعا ارىز بەرگەن. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، اتىشۋلى «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» سالقىنى ءالى باسىلماعان قاتال ۋاقىت. مۇنداي ءسوز ءۇشىن باسىڭ كەتەتىن. سودان ءبىر ۋاقىتتا ماعان زۆوندايدى:

- ساكە،-اۋ، قارا بۇلت ءۇيىلىپ تۇر باسىما، جاعدايىم ناشار.

- نە بولدى؟

- وسىنداي، وسىنداي بولىپ، مەنى بيۋروعا شاقىرىپ جاتىر، پارتيادان شىعارادى. پارتيادان شىققان سوڭ اتاقتارىن دا تۇگەل سىپىرىپ الادى عوي. بالانى دا قاماتۋى مۇمكىن. راحمەتبايدىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن. سول كەزدەگى باسشى قىزدارىمىزدىڭ ءبىرى ءشامشيا كوپبايقىزىمەن بىرگە ارەكەت جاساپ ەدىك، بولمادى. اناۋ ەۆرەي دە قايتپايدى ەكەن. وتە قاتتى ۋايىمعا سالدى سول وقيعا راحمەتبايدى. نە كەرەك، سول بيۋرودان سوگىس بەردى دە سونىمەن قۇتىلعانداي بولدى. سودان كەيىن «اياق استىنان قايتىس بولدى»، دەگەندى ەستىدىك قوي. اسىل ازامات، ارلى جىگىت ەدى. ەشنارسەدەن قايمىقپاعان جىگىت، سونداي جاعدايمەن دۇنيەدەن ءوتتى دە كەتتى. 52 جاسىندا. الگى ۇلى دا كوپ تۇرماي اكە ارتىنان اتتاندى. اۋىر قايعى بولدى! ونىڭ جان دوسى جۇماباي بولاتىن. ول دا 62 جاسىندا كەتتى. ءانۋار، ەسبولعاندار دا جوق. ەندى قالعانى وسى ءاسانالى ەكەۋمىز. مەن دە 80-ءننىڭ ىشىندەمىن. بۇلاردىڭ بارىنەن ەكەۋ قالدىق.

- وتباسى تۋرالى..

- قازاقي قالىپتاسقان وتباسى ەدى. ءبىر بالاسى بار ەدى، ايتتىم عوي، ول دا جۇرەكتەن قايتىس بولىپ كەتتى. تاماشا ايەلى بار ەدى. ول دا راحمەتبايدان الىس ەمەس، كۇلگەندە اينالاسىن تۇگەل كۇلدىرەتىن. «سەن وسى راحمەتبايدىڭ كۇلگەنىنە ىشپەي جەمەي سەمىرىپ ءجۇرسىڭ»، - دەپ قالجىڭدايتىن ەدىم. ولاردىڭ ليۋسترا ىشۋگە بايلانىستى قىزىقتى اڭگىمەلەرى دە بار. كىتابىمدا ايتقانمىن.  

راحمەتباي ءوزى اقىن ەدى. ولەڭ شىعارۋدا، ءازىل-وسپاق قۇراي قوياتىن. ءبىز راحمەتباي ەكەۋمىز بارلىق جەردى ارالادىق، كوپ سىرلاساتىنبىز.

 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «كينو قايراتكەرى»، قر كينەماتوگرافياسىنىڭ ۇزدىگى، پروفەسسور، شاياحمەت يماشۇلى:

العاشقى تانىستىق...

- ونەر سالاسىندا جۇرگەن سوڭ بۇل كىسىنى بۇرىن دا بىلەتىنمىن.  ول كەزدە الماتىدا 2-3-اق تەاتر بار. باستى شاڭىراق اۋەزوۆ اتىنداعى اكەمتەاتر. ول تەاتردىڭ اكتەرلەرىنىڭ اتاعى شارىقتاپ تۇرعان كەزدەر ەدى عوي. تەاتردىڭ ءبىر شارىقتاۋ شەگى 60-70 جىلدار بولدى. حالىق تەاترعا ءوز ەركىمەن باراتىن، تەاترعا بيلەت بولماي، سابىلىپ جۇرەتىن. شىنىمدى ايتسام، كەيبىر سپەكتاكلدەرگە تانىستىق ىزدەپ، بيلەت تابا الماي جۇرگەندەر بولاتىن. بىزگە حابارلاسىپ، «ونەردە ءجۇرسىڭ عوي، ءبىز مىناۋ اۋىلدان كەلىپ ەدىك، بيلەت تاۋىپ بەرشى»، دەپ وتىنەتىن. ادام ايتسا نانعىسىز ءبىر زامان ەدى. ىدىرىس نوعايباەۆ، فاريدا ءشارىپوۆا، زامزاگۇل ءشارىپوۆانى، ءانۋار مولدابەكوۆتى، ءاسانالى ءاشىموۆتى ءمۇيىزى قاراعايداي-قاراعايداي اكتەرلاردى كورۋگە، سولاردىڭ ونەرىن تاماشالاۋعا حالىق سونداي ىنتىعاتىن. بۇگىن «قوبىلاندىنى» ءانۋار مولدابەكوۆ وينايدى ەكەن، «قازان حاندى» راحمەتباي - «وكىرەش» وينايدى ەكەن، نەمەسە بۇگىن «قوبىلاندىنى» ىدىرىس نوعايباەۆ وينايدى ەكەن، بولماسا، «دون جۋاندى» ءاسانالى ءاشىموۆ وينايدى ەكەن دەگەندەي اڭگىمەلەر جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرەتىن. ول ءبىر ۇلكەن وقيعا بولاتىن. سونداي اتاقتى ادامنىڭ ءبىرى وسى راحمەتباي اعامىز ەدى. ونىڭ سەبەبى، سول زاماندا ءبىر-اق تەلەارنا بولدى عوي. ۇمىتپاسام «الماتى» دەگەن ارنا. سول تەلەارناداعى باعدارلامالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، سول ۋاقىتتاعى حالىقتىڭ كازىرگى سەريال سياقتى كورەتىنى «قىمىزحانا» دەگەن باعدارلاما بولاتىن. قازىرگى ءبىرىن-ءبىرى قايتالاپ جاتقان، انايى قالجىڭدار سەكىلدى ەمەس، تالعامدى دۇنيەلەر بولۋشى ەدى. بۇل مەنىڭ قازىرگى ونەرگە دەگەن جەككورۋشىلىگىم ەمەس، سول ونەرگە كەلگەن ازاماتتاردىڭ، ۇجىمداردىڭ ءبىر-ءبىرىن قايتالاپ، ءبىر-بىرىنەن «وزسام» دەپ سوراقىلىققا بارىپ جاتقانىنا نارازىلىعىم. ول كەزدە ەكراننان بولسىن، ساحنادان بولسىن بىردە-ءبىر ادەپسىز ءسوز ايتىلمايتىن. مادەنيەتتىڭ مادەنيەتتى كەزى ەدى. ونەردىڭ ونەگەلى كەزى ەدى. سوندىقتان بولار ءاربىر باعدارلامانىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى بولدى. سونداي باعدارلامانىڭ ءبىرى، ىشىندە ءانشىسى بار، كۇيشىسى بار، اقىلدىسى بار، اڭقاۋى بار نەشە ءتۇرلى كەيىپكەرلەرى بار وسى «قىمىزحانا» بولاتىن. ونىڭ ىشىندە ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن كەيىپكەر وكىرەش ەدى.  

- نە ءۇشىن وكىرەش دەپ قويدى؟

- ول ەندى اۆتورلاردىڭ قويعانى عوي. اقكوڭىل، اڭقاۋ، تۇرعان بويىنا ءبارى جاراساتىن، قازاقتىڭ باتىر تۇلعالى ازاماتى عوي. جالپى، سول كەيىپكەر راحاڭا ارناپ جازىلعان سياقتى. ءسابيت ورازباەۆ اعامىز سول باعدارلامانىڭ دىڭگەگى بولاتىن. «قىمىزحانا» قوناقتار كەلەتىن ورىن بولعان سوڭ وعان ءارتۇرلى كەيىپكەرلەر كەلەتىن. ءار كەيىپكەر ءسوز تاستايدى، سۇراق قويادى. ءار كەيىپكەردىڭ ءوزىنىڭ ورنى بار، جۇماباي مەدەتباەۆ دەگەن اعاڭ بولعان. سول اعامىز شالدى وينادى. شال «ءتۇبىڭ تۇسكىر!» دەپ سويلەيتىن. اقىرى جۇمەكەڭ «ءتۇبىڭ تۇسكىر» اتانىپ كەتتى. تەڭگەتاي – نۇكەتاي مىشباەۆا اپكەمىز بولدى. تەڭگەتاي دەسە دەگەندەي، ەلدىڭ سۇيكىمدى كەيىپكەرى ەدى. وزدەرىنە لايىقتى اتتارى بولدى. سولاردىڭ ىشىندە وڭكىلدەپ كەلىپ، كەڭكىلدەپ كۇلىپ ءجۇرىپ ەلدى كۇلكىگە قارىق قىلاتىن راحمەتباي اعامىزدىڭ سومداعان وكىرەشتىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. دۇنيەدەن وتكەنشە بۇكىل قازاقستان راحمەتباي دەپ بىلگەن جوق ول كىسىنى «وكىرەش» دەپ اتاپ كەتتى. قازىر ارامىزدا بولسا 80-نەن اساتىن ەدى عوي. وكىرەش ونىڭ ءبىر عانا قىرى، ءبىر عانا ءرولى، ال ونىڭ تەاتردا اتقارعان، ءتيىپ-قاشىپ ءجۇرىپ سومداعان قانشاما كەيىپكەرى بولدى. كينولارعا دا كوپ تۇسكەن ادام. قازاق، قىرعىز كينوستۋديالارىندا سومداعان ءبىرشاما رولدەرى بار.    

اجال دەگەن سۇراپىلدىڭ الدىندا ءبارى بىردەي ەكەن. ول سەنىڭ داڭقىڭا دا، بايلىعىڭا دا، مانسابىڭا دا قارامايدى. نەبىر مىقتىنىڭ ءبارى دە اناۋ كەڭسايدا جاتىر. تەك ەرەكشە ەسىمىزدە قالعانى «وكىرەش قايتىس بولدى»، دەگەندە بۇكىل قازاقستاندىق كورەرمەن، ونەرسۇيەر قاۋىم قاتتى قايعىردى. مەن مۇنداي وقيعانى سيرەك كوردىم. تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان اكتەر باقىتى دەگەن راحمەتباي اتاڭا بۇيىرعان ەكەن.

1983-84 جىلدارى بولاتىن. قازىرگى ع.مۇسىرەپوۆ، ول كەزدەگى جاستار (تيۋز) تەاترىندا اكتەر بوپ جۇرگەن مەنى رايىمبەك اعامىز (سەيتمەتوۆ) اكتەرلىككە قوسا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. سول كەزدەرى راحاڭ تەاترعا كەلگىشتەپ ءجۇردى. اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا، وي وكىرەش اعا!، دەپ قالجىڭداپ، ارىپتەس رەتىندە ارالاسىپ جۇردىك. ول كىسى وتە اقكوڭىل، اقپەيىل، ەشكىمدى جاتىرقامايتىن، ەشكىمنەن ءوزىن جوعارى سانامايتىن، ەشكىمدى شەتكە قاقپايتىن، جايدارى، ءوزىنىڭ دەنەسىنە، بولمىسىنا ساي ءازىلى دە بار، ازىلدەپ سويلەيتىن جان ەكەن. سودان ءبىر كۇنى بۇكىل ۇجىم جينالىسىنا راحاڭ دا كەلىپ وتىر. مۇزداي بوپ كيىنگەن، گالستۋگىن تاعىپ، بۇرىن قالاي بولسا سولاي جۇرە بەرەتىن ادام. بوز كوستيۋم كيىپ ادەمى بولىپ كەتىپتى. شاشتى ارتقا تاراپ، قايىرىپ دەگەندەي.. مۇنىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزدىك. ءبىر جاعى قۋانىپ وتىرمىز. ويتكەنى، وكىرەش ءبىزدىڭ تەاترعا اۋىسسا ۇلكەن وقيعا، ۇلكەن جەتىستىك قوي. ءبىر كەزدە جينالىس باستالىپ كەتتى دە سول جەردە رايىمبەك اعامىز ول كىسىنى اتقارۋشى ديرەكتور ەتىپ تاعايىنداعانىن حابارلادى. ءسويتىپ، ءبىر تەاتردىڭ قىزمەتكەرى بولىپ شىعا كەلدىك. بىرلەسىپ جۇمىس ىستەدىك.  بىرنەشە جىل قىزمەتتەس بولدىم. سول كەزدە ەرەكشە تاڭىرقاعانىم، بۇل كىسىنىڭ اڭعالدىعى، ءوزى شىنىندا دا «وكىرەش» سياقتى اۋزىن اشسا كومەيى كورىنگەن ەشكىمدى جاتىرقامايتىن، اقپەيىل، دۇنيە جيناماعان، دۇنيەگە قىزىقپاعان ادام ەكەن. (بۇل ەندى ەسكە الۋ بولعاننان كەيىن بۇل كىسىنىڭ قاسىندا كوپ جىلدار قىزمەت ەتكەن اكتەرلاردان سۇحبات الاتىن بولساڭ ايتا جاتار، مەنىڭ سول 4-5 جىلدا از ۋاقىتتا وتكەن ءبىر وقيعانى ەستەلىك رەتىندە ايتىپ كەتسەم بە، دەپ وتىرمىن. ش.ي.). سول 85 جىلى ءبىرىنشى ونەر ساپارىمىز شىمكەنت وبلىسىنا باعىشتالدى (ول كەزدە سولاي اتالاتىن). مەنىڭ دە سول كەزدە دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ جۇرگەن كەزىم. ءوزىم كىشىپەيىل، تىلالعىش، ەلگەزەك جىگىتپىن. ول كىسىگە وسىنداي مىنەزدەرىم، ۇناعان بولۋى كەرەك، «ۋا، شايحى!»، «ءاي، بالام!» دەپ سويلەيتىن بولدى. بالام دەگەننەن كەيىن مەن دە «ءيا، اكە، نە ايتاسىز؟»، دەپ ەلپىلدەپ تۇراتىنمىن. ءتىپتى، ەكەۋمىزدىڭ قالجىڭىمىز ول كىسىگە دە ۇناعان بولار، رەكەڭ دە (رايىمبەك اعا) قالجىڭىمىزعا ارالاسا كەتەتىن. ءبىر كۇنى شاقىرىپ العان ول راحاڭ ەكەۋمىزگە كەزەك قاراپ، «ال ەندى وسى ساپاردىڭ تاعدىرىن اكەلى-بالالى ەكەۋىڭە تاپسىردىم. دايىندالىڭدار، مامىر ايىنىڭ مەيرامدارىنان كەيىن 10-15-تەرىندە شىعۋلارىڭ كەرەك»، دەدى. ايتىلعان ۋاقىتتا شىمكەنتكە قاراي جۇردىك تە كەتتىك. بۇل كىسى «قىمىزحانا» ارقىلى اتاعى دۇركىرەپ تۇرعان كەزى ەدى عوي. ءبىز بارماي تۇرىپ-اق «وكىرەش كەلە جاتىر ەكەن»، دەگەن سىبىس بۇكىل شىمكەنت قالاسىنا جايىلعان. تۋرا ءبىر مينيستر كەلگەندەي قارسى الماسى بار ما؟ «شىمكەنت» دەگەن قوناق ۇيگە جايعاستىق. جايعاستىق دەگەن اتى بولماسا تىنىم جوق. ءبىرى كىرەدى، ءبىرى شىعادى. ۇيقى جوق. وكىرەشتى كورۋ ءۇشىن، ول كىسىمەن تانىسۋ ءۇشىن كەلىپ-كەتىپ جاتقانداردىڭ ەسەبى جوق. قۇددى ءبىر اۋليە دەرسىڭ. ايتپاقشى، سودان كەيىن قالجىڭداپ كەيدە «اۋليە» دەپ تە اتايتىنمىن. كۇندە قوناق. سىزگە وتىرىك ماعان شىن سول ونەر ساپارى ينە شانشار ورىن بولماي، تەاتر زالى لىق تولىپ وتكەن ءبىر ونەر مەرەكەسى بولدى. ارينە تەاتردىڭ دا قاتتى كوتەرىلگەن كەزى عوي، ايتسە دە راحاڭنىڭ تانىمالدىلىعىنىڭ ارقاسى دا بولاتىن. «تانىمالدىلىق دەگەن تەاترعا كورەرمەن جيناۋدىڭ ءبىر قۇپياسى ەكەن-اۋ!»، دەپ قالدىم. ونى رەكەڭ ءبىلىپ، ادەيى جىبەرگەن عوي.

ول كىسىنىڭ تۋعان جەرى سول كەزدەگى تالدىقورعان وبلىسى، قازىرگى الماتى وبلىسى شوقان ءۋاليحانوۆ بابامىزدىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن اۋىل بولاتىن. مەنىڭ بىلۋىمشە راحاڭ تۋما تالانت، ونىڭ ارنايى اكتەرلىك ماماندىعى جوق.
و باستا بۇل كىسى ۇستاز بولعان. تاريحشى ماماندىعى بويىنشا. ونىڭ تاعى ءبىر قىرى كەرەمەت تاپقىر، سۋىرىپ سالما اقىن بولاتىن. سونى كاسىپ ەتسە، كەرەمەت اقىن دا بولا الاتىن ەدى، ال ەندى عىلىم قۋىپ عالىم بولامىن دەسە، مىقتى عالىم دا بولاتىن ادام ەدى. سەبەبى، بۇل كىسىنى قۇداي دارىندى قىلىپ جاراتقان. ماسەلەن، وقىعان ادامنىڭ قانشاما وقىسا دا ارعى جاعىندا تالانت بولماسا كوپ نارسە شىقپايدى عوي. اكتەرلاردان قانشاما اكتەرلار ءوتتى عوي،  قۇرمانبەك، كۇلاش، قاللەكيدەن باستاپ، قاپان بادىروۆتار، سەركە قوجامقۇلوۆتار، ەسبولعان جايساڭباەۆتار ءبارى دە تابيعي تالانتتى، تۋا بىتكەن دارىندى ادامدار بولاتىن. اكتەرلىكتى وقىپ المايدى، اللا تاعالانىڭ جارىلقاپ پەندەسىنە بەرگەن تالانتى عوي دەگەن بايلامعا كەلدىم. سەبەبى، ونەر اكادەمياسىندا قانشاما شاكىرت تاربيەلەدىم. سولاردىڭ سانى كوپ، ساپاسىنىڭ جوقتىعىنا تاڭقالامىن. تالانت دەگەن نارسە جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار بىرەۋدە عانا بولاتىن قاسيەت.

جارايدى، راحاڭا ورالايىق.

بىردە مىناداي وقيعا بولدى. ۇلىم كومسومول قاتارىنا قابىلدانىپتى. نەسىن جاسىرامىز، كەڭەس داۋىرىندە ول ۇلكەن قۋانىش ەدى عوي.  سودان، بالامىز كومسومول بوپ كەلدى. راحاڭا تەلەفون شالىپ، «ۇلىم كومسومول بيلەتىن الىپ كەلىپ، تويلايىق»، دەپ جاتىرمىز، قۋانىشىمىزعا ورتاق بولىڭىز»، - دەدىم. بالاشا قۋانعانىن كورسەڭىز. دەرەۋ تاكسيمەن جەتىپتى. قولىندا بالالارعا ارنالعان ءبىر ادەمى كىتابى بار. «بوزىنگەن» دەگەن كىتاپ، ءالى ەسىمدە. ءوزى سۋرەتتەرى كوپ، ولەڭمەن جازىلعان، بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر ەكەن. اۆتورىن بىلمەيمىن. سول جەرگە ءوز قولىمەن بىلاي دەپ جازىپتى. ءبىر وقىعاندا جۇرەگىمدە قالدى. ءالى كۇنگە دەيىن راحاڭدى ەسىمە السام، سول «بوزىنگەن» ەسىمە تۇسەدى. بالامىز باعلان كومسومول بيلەتىن العان كەزدە:

«كومسومول بوپ سەزىنگەن،

كۇنىڭە سەنىڭ نەمەرەم.

مىنگىزەر ەم بوزىنگەن،

كىتاپتان باسقا نە بەرەم!؟», - دەپتى دە، «اتاڭ، راحمەتباي!»، دەپ كۇنىن، ايىن جىلىن جازىپ، قول قويىپتى. جاڭاعىنى وقىعاننان كەيىن ۇلىمنىڭ دا، ءبىزدىڭ دە قانداي كۇيدە بولعانىمىزدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن ەندى.

ول ولەڭدى سونداي جاعدايلاردا جازاتىن. «وي، راحا، ءوزىڭىز ناعىز اقىن ەكەنسىز عوي اعىپ تۇرعان»، دەسەم، «ە-ەە جاتىر عوي ويدا تالاي دۇنيە!»، دەيتىن. كىم جينادى دەيسىڭ؟ جازعانى جازعان جەردە قالاتىن.

سول كەلگەنى - سوڭعى كەلىسى، سول كىتاپ - سوڭعى سىيلىعى بولدى ابزال اعانىڭ. كوپ ۇزاماي باقيلىققا اتتانىپ كەتە باردى. ول كىسى الماتىدا شاگابۋددينوۆا دەگەن كوشەنىڭ بويىندا تۇردى. اللا تاعالا ءبىلدىردى مە ەكەن،  قاراعاندىدا ءبىر قارىنداسى بار ەدى، تاعى ءبىراز تۋعان-تۋىستارىنىڭ بارلىعىن «31 كۇنى جاڭا جىلدى ءبىزدىڭ ۇيدە قارسى الايىق»، دەپ قوناققا شاقىرعان عوي. ءوزى بەسىنشى قاباتتا تۇردى. تاڭ اتقاننان زىر جۇگىرىپ قوناق كۇتۋگە دايىندالىپ، بازار-دۇكەنگە شاپقىلاعان. جەڭگەمىزگە، «قوناق كۇتەمىز، مەنىڭ بۇكىل تۋعاندارىم كەلە جاتىر»، دەپ  قۋانىشپەن-اق جۇرگەن كورىنەدى. «مەن مىنانىڭ بارلىعىن اكەلدىم، ەندى ءبىر كىشكەنە دەمالىپ الايىنشى، شارشاڭقىراپ تۇرعانىم»، دەپ ءسال مىزعىپ الماق بولعان. سودان ماڭگىلىككە ۇيىقتاپ كەتكەن عوي قايران، راحام! «قوناققا»، دەپ ۇيىنەن قۋانىشپەن اتتانعان اعايىن «قايعىلى قازاعا بارامىز»، دەپ ويلادى ما ەكەن!؟ نە دەۋگە بولادى!؟

مۇقاعالي اعامىز ءوزىنىڭ ولەتىن كۇنىن ءبىلىپ، «27 ناۋرىز» ەكەنىن جازىپ جىبەرىپتى عوي، سول سياقتى بۇل كىسى دە ءوزىنىڭ ولەتىن كۇنىن سەزدى مە ەكەن، دەپ ويلايمىن.  ايتەۋىر، نە دە بولسا الىپ اعانىڭ ءومىرىن قىسقارتقان ءبىر وقيعا بولعان سياقتى. قاي جۇرەكتە نە جاتقانىن قايدان بىلەمىز؟ ءبىر جۇبانىش، راحمەتباي اعام ەلدىڭ ساناسىندا ۇلكەن تۇلعا رەتىندە، ونەر تارلانى رەتىندە، اڭعال دا، ادال  وكىرەش كۇيىندە قالدى. وكىنىشتىسى، بۇكىل ەل ىنتىعىپ كۇتكەن سول باعدارلاما تەلەارنانىڭ قورىندا ساقتالمادى ما دەيمىن. كەيدە ساعىنعان ەلدىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ-اق قوياتىن التىنعا بەرگىسىز قۇندىلىق قوي.

 

قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، بايعالي ەسەنالى:

- كەشەگىلەر مەن بۇگىنگىلەردىڭ اراسىنداعى ۇعىسپاۋشىلىقتىڭ كوبى نەمقۇرايلىلىقتان تۋىندايتىن سياقتى. ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى جۇزىنە نازار اۋدارماي العا وڭمەڭدەگەن كوپشىكتى ءبىر ءسات سابىرعا شاقىراتىن قۇدىرەت بار ما ەكەن!؟ تەرەڭدىك دەگەن كوپ وقۋ ەمەس. كورگەنىنە بالاشا سەنىپ، بارلىعىن بالاشا قابىلداعان ادام ءومىرى قانداي سۇيكىمدى! ويتكەنى، ول ەرتەڭىنە دە، كەشەگىسىنە دە، ماڭايىنداعى جاندارعا دا، بارىنە سەنەدى. تالانتتى ادامنىڭ باسقالاردان نەگىزگى ايىرماشىلىعى وسىندا. راحمەتباي اعا ءسابي جاندى كىسى بولاتىن. تاۋداي تۇلعاسىمەن بولماشىعا تاڭىرقاپ، كوزى الاقانداي بولاتىن دا قالاتىن. «ەشكىمگە ايتىپ قويماشى»، دەپ ايتقان اڭگىمەلەرى جەتەرلىك. ەندى ايتسام بولاتىن شىعار:

- وقۋدى بىتىرگەن سوڭ ءبىراز ۋاقىت مەكتەپتە زاۆۋش بولعام، - دەپ باستادى بىردە اڭگىمەسىن. ءىشىم پىسادى. مۇعالىمدەردىڭ ەرتەدەن كەشكە دەيىن ايتاتىنى ءبىر تاقىرىپ، تۇك قىزىق ەمەس. ءبىر كۇنى...،. ءبىر كۇنى تەرەزەدەن قاراسام ءبىر توپ وقۋشى بىردەڭەگە ۇيمەلەسىپ تۇر. ورتادا بوتەلكە جاتىر. بىلە قويدىم. «كاربيت» دەگەن بولادى. سۋعا سالساڭ بىجىلداپ گاز شىعارادى. ال ەندى بوتەلكەگە سالىپ اۋزىن تىعىنداساڭ بار عوي «پاح!» ەتىپ جارىلعاندا زارەڭدى الادى. ءىشى پىسىپ وتىرعان بايعۇس، دالاعا اتىپ شىقتىم دا الگى بالالاردىڭ قاسىنا جەتىپ باردىم. بالالار مەنى كورىپ تىم-تىراقاي قاشتى. بىرەۋىن ۇستاپ الدىم. جاڭاعى بوتەلكەنى الدىم دا الگى بالانى ەرتىپ الىستاۋ جەرگە باردىق. «جازالاعالى تۇر»، دەپ ويلادى ما الگى بالا جىلامسىراپ كەشىرىم سۇرايدى. «وي قورىقپا»، - دەدىم. «مىناۋ قالاي جارىلادى، جارىپ كورسەتشى»، دەدىم. بالا تاڭىرقاپ اۋزىن اشىپ ءبىراز تۇردى. بولساشى دەيمىن. سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەن بالا جاقىنداپ كەلدى. مەن تۇرمىن پىسىلداپ، بوتەلكەگە ەنتەلەپ. «بىلاي!»، - دەپ، تاسپەن بوتەلكەنى ءبىر-اق ۇرعانى سوتقاردىڭ. ايتقانداي-اق گراناتا جارىلعانداي قىزىق بولدى. قىزىق بولعانى قۇرىسىن، بوتەلكەدەن ۇشقان سىنىقتىڭ ءبىرى ماڭدايىما قادالدى دا قالدى. باس تەرىمنىڭ قالىڭ بولعانى مۇنداي جاقسى بولار ما! تىڭداساڭشى كۇلە بەرمەي! الگى سىنىقتى سۋىرىپ الىپ ەم قان ساۋ ەتە قالدى. ال، توقتاساشى! بۇكىل مەكتەپ دالاعا شىقتى. مۇعالىمدەردە ەس قالماعان. بىرەۋلەرى كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، بىرەۋلەرى يود جاعىپ ابىر-سابىرى شىقتى. كىم شاقىرعانىن ءيتىم ءبىلسىن، دارىگەر دە كەلىپتى. باسىمدى تۋرا مولدانىڭ سالدەسىندەي قىلىپ وراپ تاستادى. ەڭ سوراقىسى بارلىق كلاستاردا جينالىس بولىپتى. بالالاردى قىسپاققا الىپتى عوي مۇعالىمدەر. اقىرىندا انىقتالىپتى كىنالى بالا. سويتسە ول ايتىپتى، «زاۆۋش اعايدىڭ ءوزى عوي جارىپ كورسەتشى»، - دەپ قويماي قويعان»، - دەپتى. ەرتەسىنە ديرەكتور جۇرتتىڭ كوزىنشە «مۇنىڭ قالاي راحا-اۋ، بالا بوپ كەتتىڭ بە؟»، - دەيدى. قاتتى ۇيالدىم اتاسىنىڭ اۋزىن! جاس مۇعالىمدەردىڭ جانى كىرىپ جىرق-جىرق ەتەدى. كينوعا ءتۇسىپ جانىم قالدى عوي. ايتپەسە، سول مەكتەپتە جىندانىپ كەتەر ەدىم، — دەيدى راحمەتباي اعا اڭگىمەسىن اياقتاپ. سوسىن «اناۋ گيتاراڭدى ال دا «جەتىم لاقتى» ايتشى»، - دەيدى قيىلىپ. مەن گيتارانى شەرتە بەرگەننەن ەنتەلەپ، العا ۇمسىنىپ، پىسىلداپ كەتەتىن.

سول جىلدارى فاريزا اپامنىڭ پوەزياسىنان قۇرالعان «باقىت پەن مۇڭ» دەگەن سپەكتاكل قويىلدى. اسەت اعام (بەيسەۋوۆ) ارنايى گيتارامەن ورىنداۋىما ءان جازىپ بەردى. ءاننىڭ اتى «سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟». سونى تىڭداسا قاتتى تەبىرەنەتىن، قانشا ايتساڭ دا جالىقپاي تىڭداي بەرەتىننىڭ ءبىرى وسى راحمەتباي اعا ەدى. ءاننىڭ ىشىندە:

«ءوزىڭدى ىزدەپ ءجۇرمىن،

الدىمنان شىعار-اۋ، دەپ، شىراعىمداي،

ەلىكتىڭ جەتىم قالعان لاعىنداي»، - دەگەن ءسوز بار. سودان بولار قانشا تۇزەتسەم دە «جەتىم لاقتى ايتشى»، - دەپ تۇرادى. ءاندى تىڭداپ الادى دا تامسانىپ كولدەي ورامالىن شىعارىپ كوز جاسىن سۇرتەدى. سوسىن، «ادام عاشىق بولعان سوڭ وسىلاي عاشىق بولۋ كەرەك قوي ءا، قالاي ويلايسىڭ بالا؟»، - دەيدى. «بىزدىكى دالباسا عوي، اتاڭا نالەت!» - دەيدى كۇڭىرەنىپ.

- اعا، وسى ماحابباتىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى، - دەيمىن. تۇمسىعىنىڭ ۇستىنەن سىعىرايا قاراپ، ءىشىمدى بارلاپ الادى. تاناۋى پىس-پىس.

- ەشكىمگە ايتىپ قويمايسىڭ با؟

- جوعا! نەعىلام ايتىپ؟

- ءبىر كۇنى اۋىلعا تابور كەلدى!..

- ول نە تابىر دەگەن؟

- تىڭداساي! سىعانداردىڭ تابورى دا. وندايدى بۇرىن كىم كورگەن، اندەتىپ جۇرەدى ەكەن عوي. ويبوي، سۇمدىق! ىشىندە ءبىر ايەلى بار ەندى. (وسى جەردە ءىشىن تارتىپ جىبەردى) ويپىرم –و - ووي پەرى عوي، پەرى!

- سۇلۋ ما؟

- سۇلۋىڭ نە!؟ سۋرەت! داجە، سۋرەتتەن ارتىق! سىلاڭ-سىلاڭ ەتىپ ءان سالىپ بي بيلەگەندە ەسىڭنەن تاندىرادى. قۇلاعىنداعى ءداۋ سىرعاسى كۇنگە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتكەندە... سودان... قىسقاسى، ءولدىم دە قالدىم. كوزىمدى ايىرا السامشى انادان. بۇرىڭعى سۇلۋ دەپ جۇرگەندەرىم دە..، جاڭا ۇيلەنگەن ايەلىم دە..، ەشتەڭە قالمادى ويىمدا. ەسىل-دەرتىم جاڭاعى پالەكەت بولىپ اربالىپپىن دا قالىپپىن. بايقايمىن مەن دە ۇناپ قالدىم-اۋ دەيمىن، مەن جاققا قاراپ قويىپ ءان ايتتى عوي. جۇرتتىڭ نازارىن باسقا ءبىر سىعان وزىنە اۋدارىپ العاندا جاڭاعى ارۋ سىلاڭداپ جەتىپ-اق كەلگەنى. اۋزىم اڭقايىپ، ءتىلسىز قاپپىن. الاقانىمدى شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، سيپالاپ ءۇڭىلىپ جىبەرىپ:

- تى جە ۆليۋبلەن؟!، - دەدى سيقىرلانىپ. كوزىن-اي! ساسقانىمنان باسىمدى يزەي بەرىپپىن. تەمەكىسىن سورىپ الىپ بەتىمە ءبىر ۇرلەدى دە:

- نەۋجەلي؟ ەتوگو نە موجەت بىت! ۆ مەنيا چتو لي؟، - دەپ قادالا قاراعاندا، باقىرىپ جىلاۋعا شاق قالدىم. مەنى جەتەلەپ وڭاشا الىپ كەتتى تالدىڭ تاساسىنا. يتەرە سالسا جالپ ەتكەلى تۇرمىن. سودان قولىمدى قوس قولىمەن ۋقالاپ بەتىنە باستى دا... وي قويشى، قىسقاسى اۋىلدىڭ شەتىندەگى ءبىر جامان تام تۇرۋشى ەدى... سول جەردە كەشكە كەزدەسەتىن بولدىق قوي. جازدىڭ كۇنى مە، كۇز بە ەسىمدە جوق. ويپىرماي، سول كۇنى كۇن باتساشى، شاقىرايىپ تۇرىپ الدى. سيىرلار پادادان قايتقاندا بالاشا قۋاندىم.

- نەگە؟ سيىردىڭ قاتىسى قانشا؟

- سونى دا تۇسىنبەيسىڭ بە!؟ كەش باتتى عوي! شەشەم مەن ايەلىمە نە ايتارىمدى بىلمەي، سيىر دۇرىستاپ جايىلماي ءجۇر، مىنا تۇرىمەن كوتەرەم بولادى. اناۋ اۋىلدىڭ شەتىندە ءشوبى قالىڭ ءبىر جەردى كوردىم. كەشكى سالقىنمەن ارقانمەن جايىپ، وتتاتىپ كەلەيىنشى، - دەپ سيىردى جەتەلەپ شىعىپ كەتتىم. شەشەم بايعۇس بىردەڭە دەپ جاتىر، بىراق ەشكىمدى تىڭدايتىن جاعداي جوق. ۇستىمدە مۇنتازداي كوستيۋم-شالبار. مي ىستەمەي قالعان عوي اتاڭا نالەت. انا بالە سيقىرلاپ تاستاعان. باعانا كەلىسكەن جامان تامعا كەلىپ جايعاستىم. سيىر دالادا، ارقان قولدا. جۇرەك دۇرسىلدەپ اكەتىپ بارادى. ءبىر كەزدە... قۇددداي سالماسىن!.. كۇنى بويى ارمانداعان ارۋىم جارق ەتە قالدى. قولىنا ترۋبكاسىن ۇستاعان كۇيى سىلاڭ ەتىپ ەسىكتەن پايدا بولا كەتتى. باعاناعى باعاناعى ما؟ قاس قانداي، كوز قانداي، كىرپىگى تۋرا وڭمەنىڭە قادالادى. بەلىن ايتساڭشى..، بوكسە شە! جۇتىنىپ تۇر عوي، جۇتىنىپ تۇر. سۋرەت! جوق سۋرەت جولدا قالادى...

- سودان...

- تۋرا ءبىر الگى «كوبرا» دەگەن جىلان سياقتى،  كوزىمنەن كوزىن ايىرماعان كۇيى كۇلىمسىرەپ تۇردى دا ءبىر كەزدە، قىزىل گۇلدى قارا يۋبكاسىن شەشىپ الىپ بەتىمە لاقتىرىپ جىبەردى. «اھ!»، دەپ جىبەردىم. ونىسى اينالىپ كەلىپ بەتىمە جالپ ەتە قالدى. جالما-جان ىسىرا سالىپ قاراسام ەندى سارى يۋبكادا ەكەن. ونى دا لاقتىردى. سوسىن جاسىل يۋبكا. سوسىن قوڭىر. سوسىن... اپپاق ءىش كيىمى جارق ەتكەندە ەسىكتەن كۇننىڭ سوڭعى قىزىل ساۋلەسى الگىنى كوكتەي ءوتىپ بۇكىل ءتانى كوزىمە وتتاي باسىلعاندا وزىمە يە بولۋدان قالىپ، جانىم شىرقىراپ كەتتى عوي!

- قويىڭىزشى!

- وللاھي! مىنە، نان! ويبوي، قۇداي باسقا بەرمەسىن! ءولىپ قالا جازدادىم.

- ارى قاراي نە بولدى، اعا؟

- وي، ماسقارا بولدىم عوي. ءتىپتى، ايتۋعا ۇيات. ءسويتىپ ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا باقىتتان باسىم اينالىپ، ەندى ارمانىما جەتتىم بە؟، دەپ تۇرعاندا بەساقا ۇستاپ، شوقپار ۇستاپ، بەس-التى سىعان كىرىپ-كىرىپ كەلدى عوي. كەلە تارپا باس سالدى. ءبىر-ەكەۋى جاعادان الىپ مەنى سىلكىلەي جونەلدى. بىرەۋى اناۋ ايەلگە زىركىلدەپ جاتىر. اناۋ شەشىنگەنگە ءماز بولىپ مەن دە كاستوم-شالبارىمدى شەشىپ تاستاعان ەكەم، ونى سىعاندار كيىپ الدى سۇيرەتىپ. مىنانداي پىشاعى سۋىرىپ الىپ القىمىما تاقاعاندا... ويبوي! ءويتىپ عاشىق بولعانى قۇرىسىن! ەندى عاشىق بولماسپىن، - دەگەم. قايدان! نەمەنەگە كۇلە بەرەسىڭ؟ تىڭداساشى دۇرىستاپ! سيىردى جەتەلەپ بىرەۋى كەتتى. كوستوم بىرەۋىندە، شالبار بىرەۋىندە. بىرەۋى گالستۋگىمدى بەلىنە بايلاپ الىپتى. ءىش كيىممەن ءتۇن باتا ۇيگە جەتىپ جىعىلدىم عوي. ۇرىلار توناپ، ارەڭ امان قالدىم دەدىم، باسقا نە دەيمىن. شەشەم مەن ايەلىم جىلاپ، امان قالعانىما شۇكىرشىلىك ايتىپ ءجۇر، مەليساعا حابارلايىق، - دەيدى. «ويباي، تۇگەل قىرىپ كەتەمىز، مەليساعا حابارلاساڭ دەگەن»، - دەپ شىر-شىر ەتەم. سول اپتادا امان قالعانىما قۋانىپ اعايىن-جۇرتتى جيناپ قۇدايى تاماق بەردىك قوي. ءاي، سەن مۇنى ەشكىمگە ايتىپ قويما!

وسى سياقتى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرعاندا ءوزى ءبىر كۇلمەيدى عوي سابازىڭ.  قانشا قىزىنىپ كەتسە دە ءسوز اراسىنا جامان تىركەس قوسپايتىن، تازا لەبىزدى ادام ەدى. سودان بولار ماڭايىنا توپىرلاپ كەتەتىنبىز. ساعىندىرىپ تۇراتىن. سۇلۋلىققا جانى قۇمار، اقىنجاندى بولعاندىقتان عوي دەيمىن عاشىق بولا سالاتىن. ونىسىن ءبىلدىرىپ قوياتىن. وعان جاس بالاشا قىسىلاتىن. سونشاما ءىرى دەنەلى ادام، ونىڭ ۇستىنە كوپتىڭ نازارىن وزىنە تارتىپ الاتىندىقتان بولار، ىشىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستىڭ ءبارى كورىنىپ قالا بەرەتىن. سونىسىمەن سۇيكىمدى ەدى. وندايدا تىم-تىرىس ۇندەمەي شەتكەرى وتىرىپ، بلوكنوتىن شيمايلاي باستايتىن. پىسىلداپ وتىرىپ جازىپ، ونىسىن ەندى قوينىنا تىعا بەرگەندە ارنارسەنى سۇراعانسىپ، ايتەۋىر كوڭىلىن تاۋىپ الگى جازعان ولەڭىن وقىتىپ الاتىنبىز. ول كىسىنىڭ شولپان سىرگەباەۆاعا، گۇلنار سەيتىمبەتوۆا، ت.س.س. قىزدارعا ولەڭ جازعانىن ءبىز عانا ەمەس ولاردىڭ كۇيەۋى دە بىلەتىن. سۇعاناق پەيىلدەن ەمەس، رياسىز تازا نيەتپەن جازىلعان ولەڭ بولعاندىقتان، وعان ەشكىم رەنجىگەن ەمەس. قايتا ماقتانىش كورەتىن. ءتىپتى، گۇلنارعا ارناعان «تۇرىمتايىم» دەگەن ولەڭىنە مەن ءان دە شىعارعام. راحمەتباي اعا تۋرالى قانشا ايتساق تا تاۋسىلمايتىن اڭگىمە جەتەرلىك. ازعانا عۇمىرىن ساعىنىشقا ورانعان ەستەلىككە اينالدىرىپ كەتكەن ادام عوي. ءومىرىنىڭ سوڭىندا تۇنجىراپ ءجۇردى. قايتىس بولاردان ءبىر كۇن بۇرىن ايالدامادا تۇرىپ اكە-شەشەسىن تۇسىندە كورگەنىن ايتتى. سولارعا ارناپ ەشتەڭە جاساي الماي جۇرگەنىنە وكىنىش ءبىلدىردى. ءوزىنىڭ «موسكۆيچ» دەگەن كولىك ساتىپ العانىن. كوكتەمدە اسەت اعانى، مەنى جانىنا ەرتىپ تۋعان ەلدى ارالاپ قايتقىسى كەلەتىنىن ايتقان. بىراق ونىڭ ءبارى اسىل اعانىڭ ءوزى سياقتى كوكەيدەگى ارمان كۇيىندە قالدى.

 

گىدى-گىدى

(بۇل اڭگىمەنى مەن العاش جۇماباي اعادان ەستىگەن ەدىم. راحمەتباي اعانىڭ ەسىمىن «تالقانباي»، دەپ وزگەرتىپ جازدىم. سەبەبى تۇسىنىكتى بولار. (ب.ەسەنالى)).

بويى دا، سويى دا كەلىسكەن اۋىر دەنەلى تالقانباي اعامىز قولىن سىندىرىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالعانىن ەستىپ، ءبىراز جىگىتتەر  كوڭىلىن سۇراي باردىق. تەك قولى بولسا ءبىر ءسارى عوي، قول سىنعان جاقتاعى قابىرعانىڭ ەتى سوگىلىپ كەتىپ اجەپتەۋىر بەينەتكە ۇشىراپ قالعان ەكەن. انشەيىندە كەۋدەسى شالقاق، كوڭىلدى جۇرەتىن اعامىزدىڭ مىنا ءمۇساپىر كۇيىن كورىپ، كادىمگىدەي جابىرقاپ قالدىق. نە بولعانىن سۇراپ ەك، ونشا شەشىلىپ ايتا قويمادى. ەلەۋسىز عانا: «ە، ليۋسترانى ىلەم دەپ ستولدان قۇلاپ كەتتىم،» - دەدى دە قويدى. «نەڭىز بار، سول ليۋسترانى ءىلىپ، ءبىزدى شاقىرا سالمادىڭىز با، بايقاساڭىز قايتەدى»، دەگەن سياقتى ۋاجدەرىمىزگە دە ءجونى دۇرىس جاۋاپ بەرمەي، اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقا جاققا بۇرىپ، ول تاقىرىپتان الىستاتىپ اكەتۋگە تىرىسقانىنا قاراپ، وسى ارادا ءبىر گاپتىڭ بارىن وزىمىزدە سەزدىك. ايتەۋىر، ول جولى ايتپاي قويدى. سويتسەك، ونىڭ جاي-جاپسارىن ءوزى دە جەڭگەمىزدەن جاڭا عانا ەستىپ، ءالى دە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ايتۋعا قىسىلىپ وتىرعان ەكەن عوي. كەيىنىرەك اۋرۋحانادان شىققان سوڭ بولعان جايدى تۇگەل ايتىپ بەرگەندە، ءىشىپ تۇرعان سىرامىز تاناۋىمىزدان شىعا جازداپ، قىران-توپان كۇلكىگە قارىق بولدىق قوي.

قىرسىق اينالدىرسا «قىڭق» ەتۋگە شاماڭدى كەلتىرمەيدى عوي. ماسەلە بىلاي بولعان ەكەن:

سىلتەڭكىرەپ كەلگەن ءتۇننىڭ ەرتەسىنە اۋىرىڭقىراپ جاتقان تاكەڭ بايعۇستى، كوپتەن ىشكى ىزاسى بويىنا سىيماي جۇرگەن جەڭگەمىز ابدەن سىباپتى. ايتىلماعان ءسوز، قوزعالماعان تاقىرىپ قالماپتى.

كۇيەۋى تاراپىنان جاۋاپ بولماسا ۇرىستان ايىزى قانباعان ايەل اتاۋلىنىڭ  اشىنا جايلى تاقىرىپقا ويىساتىنى بەلگىلى عوي. جەڭگەمىز دە كوزىن سىعىرايتىپ جىبەرىپ سەلتەڭدەپ كەزدەسىپ، تالاي رەت سەندەلتىپ جىبەرگەن كەلىنشەكتەردىڭ دە اتىن سانامالاپتى.  

بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەگەن سوڭ جەڭگەمىز باسقا، تىڭ تاقىرىپتاردى قوزعايدى. ايلىق جالاقىسى ءومىرى ءبۇتىن كەلمەيتىنى، تالقانبايدىڭ ايەلى اتانىپ  قۇر تالتاڭداعانى بولماسا ۇستىندە ەلدىڭ ايەلى كيىپ جۇرگەن كيىمنىڭ ءبىرى دە جوق ەكەنى، ۇيگە قوناق كەلسە ءۇي جيھازىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءجونى ءتۇزۋ ليۋسترا الۋعا جارىماعانى، ءوزىنىڭ جاساۋىمەن كەلگەن اتام زامانعى ەسكى ليۋسترادان قىسىلىپ، كەلگەن كىسىلەردەن ۇيالىپ ءجۇزى كۇيەتىن تۇسىنا كەلگەندە  باعانادان بەرگى ايتىلعانداردىڭ بارىنە «ءيا-ماقۇل» دەپ، تاعدىرىنا ءتوزىپ جاتقان تاكەڭ ورنىنان تۇرىپتى.

ونى ورنىنان تۇرعىزعان قۇدىرەت «ليۋسترا» ەكەن.  ويتكەنى، ليۋستراعا جەتەتىندەي تيىن-تەبەندى ەرتەڭ باس جازۋعا كەرەك بولار، - دەپ ۇنەمقالتاسىندا جاسىرىپ قويعان ەكەن. ەڭ بولماسا وسى مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماي جەڭگەمىزدىڭ كوڭىلىن ءبىر جايلى قىلماق بولىپتى.

راسىندا دا، جاقىن ماڭداعى بازاردان ارزانداۋ بولسا دا ءتاپ-ءتاۋىر ليۋسترانى ساتىپ الىپ، ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپ  كىرىپ كەلگەن كۇيەۋىن كورگەندە جەڭگەمىز دە جادىراپ سالا بەرىپتى. تاڭ اتقالى باقىلداعان ەڭبەگىنىڭ از دا بولسا اقتالعانىنا مارقايىپ قالسا كەرەك. جەڭگەمىزدىڭ مارقايعانىن بايقاعان تاكەڭ دە تاڭقيىپ قاپتى. سول ەكپىنىمەن ايەلى مەن اراقاتىناستى ءبىرجولاتا ورنىنا قويىپ، ليۋسترانى ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ءوزى ءىلىپ تاستاۋعا بەكىنىپتى.  

بالا كەزىندە «بىرەۋدىڭ قۇرتىن ۇرلايمىن»، دەپ ءجۇرىپ توكقا ءتۇسىپ قالىپ ءبىراز ۋاقىت ەسىنەن تانىپ قالعان كورىنەدى. تالقانباي اعامىزدىڭ ەلەكتر دەگەن پالەدەن زارە-قۇتى قالمايتىن. ونىسىن بۇرىنىراقتا بىزگە دە ايتىپ بەرگەن. بىراق، جەڭگەمىزدەن ەستىگەن سوزدەردىڭ ۋىتى مەن سونىڭ ىستىق ىقىلاسىنا قايتا بولەنسەم دەگەن نيەتى اعامىزدىڭ ەلەكترگە دەگەن قورقىنىشىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ جىبەرسە كەرەك. كورشى ۇيدەگى پاشانى شاقىرىپ توك وتكىزگىش پاترونداردى شىعارتىپ تاستاپ، ۇلىن سول جەرگە قاراۋىل قويىپ،  داۋ ستولدى ءۇيدىڭ ورتاسىنا دىرىلداتىپ سۇيرەپ اكەلىپ، ۇستىنە شىعايىن دەپ ارەكەتتەنسە شالبارى مۇرشا بەرمەيدى. شالبارعا قارايتىن شاما قايدا؟ جالما-جان شالباردى، ۇستىندەگى كويلەك-مايكىسىمەن قوسا سىپىرىپ تاستاپ، كيىلە-جۋىلا ونىپ كەتكەن قارا ءىش كيىمىمەن، كۇرەسكە ۇمتىلعانداي ستولعا قايتا ۇمتىلعان عوي.

ايتقان ءسوزى جەردە قالماي، ءۇيدى كورىكتەندىرۋگە ىنتالانىپ جۇرگەن كۇيەۋىنە ىشتەي ريزا بولىپ تۇرعان جەڭگەمىز، «بايقاشى، تاكەنتاي!» - دەپ جۇگىرىپ كەپ ستولدىڭ شەتىنەن ۇستاپ تۇرا قاپتى. جەڭگەمىزدىڭ مىنا جاناشىرلىعى كوڭىلىن ءجىبىتىپ جىبەرگەن تاكەڭ ەندى ەلەكتر تۇرماق، قالىڭ جاۋعا دا قايمىقپاي شاباتىنداي شابىتتانىپ ليۋستراسى قۇرعىردىڭ اۋرەسىنە تەرلەپ-تەپشىپ-اق كىرىسكەن ەكەن.    

توبەدەگى ىلمەك تەمىرگە ليۋسترانى ءىلىپ، ەندى ليۋسترانىڭ ەكى سىمىن الگىندە ءوزى قالتىراپ-دىرىلدەپ تۇرىپ ارەڭ ارشىعان سىمدارعا جالعاۋعا كىرىسكەندە بولىپتى عوي بۇل سۇمدىق.

بالا كەزىندە توك سوعىپ ۇمىتىلماستاي بوپ جۇرەگى شايلىققان بايعۇس ءوزىنىڭ ايتۋىنشا اجەپتاۋىر ازاپقا ءتۇسىپتى. قولىن ءبىر سىلتەپ، پاشانى شاقىرىپ جاساتا قويايىن، - دەسە باعانادان بەرگى ايەلىنىڭ الدىندا جيعان ايتارلىقتاي ابىرويعا سول يە بولىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە قالىڭ جاۋعا اتتانعان جارىنا قول بۇلعاعان ارۋداي جارى تۇر تومەن جاقتا ستولدى ۇستاپ جوعارىعا ۇزدىگە قاراپ تەلمىرىپ. وسىلاي  ەكىۇداي سەزىمنىڭ قىسپاعىندا تۇرعاندا...

بۇل كەزدە ستولدى ۇستاپ تۇرعان جەڭگەمىزدىڭ دە ساناسىندا ءارتۇرلى ويلار ءجۇرىپ جاتقان عوي. اۋزى تىنىم تاپقان كەزدەردە ازداپ تا بولسا ويلانادى عوي ايەل دە.  

كىمنىڭ كۇيەۋى ىشپەي ءجۇر ەكەن؟ ەلگە سىيلى بەيباقتى ءبىر ءىشىپ كەلگەنىنە بولا سونشا سىباعانى ءسال اعاتتىق بولعان ەكەن. ەندى وزىنە «قايتسەم جاعام»، دەپ مىنا كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماي تەرلەپ-تەپشىپ، جۋىلا-جۋىلا ابدەن وڭىپ كەتكەن  قارا ءىش كيىمىمەن ليۋسترا ءىلىپ جاتقان جارىنا استىڭعى جاقتان قاراپ تۇرىپ ويعا باتقان جەڭگەمىز باعانادان تاڭ اتقالى بەرى بۇيىدەي شاققان، ءزارلى سوزدەرىن قايىرىپ الىپ، كۇيەۋى مەن اراداعى بەيبىت ءومىردى قايتا ورناتۋدىڭ قانداي مۇمكىندىگى بارىن ىزدەپ تۇرسا كەرەك.  

ەتجەندى كىسى ەكى قولىن جوعارى كوتەرگەندە، قابىرعا تۇستاعى بوكسەنىڭ ەت-تەرىسى قوسىلا كوتەرىلىپ،  ىش كيىمنىڭ ەكى ەتەگى ۇشاتىن قۇسقا ۇقساپ داليا قالعاندا، سول داليعان ەتەكتىڭ قۋىسى ارقىلى جەڭگەمىزدىڭ كوزى ۇياباسار بودەنەگە ۇقساعان الدەنەگە ءتۇسىپ كەتىپتى. اراداعى كيكىلجىڭدى قالجىڭمەن جۋىپ-شايماقتان باسقا ارام ويى جوق اڭقاۋ جەڭەشەم، ءىش كيىمنىڭ دەلديىپ تۇرعان بالاعىنا اقىرىن عانا قولىن سۇعىپ،  بالالى ۇيرەك پەن ورتانى تەرەك اتتى قوس ساۋساعىن ايقاستىرىپ تۇرىپ، «گىدى-گىدى» - دەپ شەرتىپ قالىپتى. جەڭگەيدىڭ كوزدەگەنى بودەنەنىڭ تۇمسىعى ەكەن، جازاتايىم بالالى ۇيرەگى باعىتىنان جاڭىلىپ قوس قاناتىنىڭ بىرەۋىنە سارت ەتە قالىپتى.

ارعى جاعى بەلگىلى عوي; «ويباي!»،- دەپ جان داۋسى شىعا باقىرعان اعامىز،  الىسقا قارعيتىن سپورتشىداي تىزەسىن باۋىرىنا الا تۋلاپ، سەرىپپەلى پرۋجيناداي ءبىر-ەكى ىرشىپ بارىپ ليۋسترانى جۇلا-مۇلا ەدەنگە  قۇلاپ تۇسكەن. بالۋان دەنەلى كۇيەۋىنىڭ ءبىر شەرتىسكە شىداماي مۇرتتاي ۇشقانىنا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەن جەڭگەمىز، كوزى شاراسىنا شىعىپ، اۋزىن الاقانىمەن باسىپ شالقالاعان كۇيى قابىرعاعا شالقالاي وتىرىپ قالىپتى (ەركەك بولماعان سوڭ ءوزىنىڭ شەرتكەن تۇسىنىڭ سونشالىقتى اياۋلى ايماق ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟).

باعانا ءتورت بۇتتىق سالماق توبەنى دىرىلدەتە باستاعاننان-اق، تومەندەگى كورشىلەر توبە جاققا اۋىق-اۋىق قاراپ قويىپ جۇرگەن ەكەن.  ويتكەنى، سونىڭ الدىندا الماتىدا ءۇش-ءتورت باللدىق جەر سىلكىنىسى بولىپ راديو، تەلەۆيدەنيە ارقىلى حابارلاپ، بۇكىل تۇرعىنداردى كوشەگە قۋىپ شىققان. ال، ستول توڭكەرىلىپ، ليۋسترا قۇلاپ، توبە قۇيقانى شىمىرلاتقان ءمادىنىڭ ۇنىندەي زور داۋىس كۇركىرەپ كەلىپ، بۇكىل قابىرعالار سولق ەتە قالعاندا، «اقىرزامان باستالعان ەكەن»، دەپ زارە-يمانى قالماعان بايعۇستار ەشكىمنىڭ ەسكەرتۋىنسىز وزدەرى-اق «ءبىسمىللاسى» مەن «بوجە مويىن» ايتىپ پودەزگە اتىپ-اتىپ شىعىپتى.    

جەڭگەمىز دە قىزىق-ەي! ەركەكتىڭ سول ءبىر مۇشەسىمەن ويناۋدىڭ وتە قاتەرلى ەكەنىن تۇسىنەتىن جاسقا كەلگەن ادام عوي. نەسى بار دەيمىن دە!؟

جاڭا عانا ءبارى جاراسىمىن تاۋىپ، مامىراجاي كۇيگە ەنىپ كەلە جاتقان ءۇيدىڭ اپتەر-تاپتەرى شىعىپ، اعامىز جەدەل جاردەم كولىگىمەن اۋرۋحانادان بىراق شىعىپتى.

كۇيەۋىن نازدى دا جۇمباق قىلىعىمەن قارىق قىلماق بولعان جەڭگەمىز ءوزىن-ءوزى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، اھىلاپ-ۇھىلەپ ءجۇرىپ تۇشپارا ءپىسىرىپ،  ۇلىن ەرتىپ اۋرۋحاناعا بارعان كەزدە كەش بولىپ قالعان ەكەن.

- اكەڭە ايت، مەنى كورسە اشۋلانىپ جۇرە مە، دەپ  كىرمەدىم. مىنا تۇشپارانى جاقسىلاپ ءىشىپ-جەپ، تويىپ السىن، - دەپ ۇلىنان سالەم ايتىپ، ءوزى قابىلداۋ بولىمىندە قالىپتى.

شىن ىقىلاسپەن پىسكەن تاماق ءدامدى عوي. تاكەڭ بابىمەن پىسكەن تۇشپارانى تەرلەپ-تەپشىپ ءىشىپ وتىرىپ، ۇلىنا «شەشەڭ قايدا؟»، - دەسە،

- مەنى كورسە اشۋلانىپ جۇرە مە، دەپ كىرمەدىم. تۇشپارانى جاقسىلاپ جەپ السىن، دەدى عوي مامام، - دەپتى ۇلى. قاسىعىن اۋزىنا جاقىنداتا بەرىپ توقتاپ قالعان تاكەڭ قالاي ويلانسا دا ايەلىنىڭ مىنا جۇمباق ءسوزىن تۇسىنە الماسا كەرەك. قالاي جورىسا دا جوسىعى جوق بولعان سوڭ توق ەتەرىن بىراق ايتىپتى:

- ەسى دۇرىس پا ءوزىنىڭ!؟ وعان نەمەنەگە اشۋلانادى ەكەم مەن؟ و بايعۇستىڭ جازىعى نە؟ ءوزىمدى توك سوعىپ ءولىپ قالا جازداعام جوق پا!؟ ايتىپ بار. ەرتەڭ كەلسە، كىرە بەرسىن. ونىسى نەسى ەي؟

ەرتەسىنە پالاتاعا كىرگەن جەڭگەمىز قىسىلا-قىمتىرىلا وتىرىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تاكەڭە تۇگەل ءتۇسىندىرىپ بەرىپتى. اۋزى اڭقيعان كۇيى، كوزى جەڭگەمىزگە قادالىپ باقىرايىپ ءبىراز جاتقان اعامىز،  «جىندىسىڭ با، ەي سەن!»، - دەپتى. دەگەنمەن سول شەرتىستىڭ استارىندا جاسىرىنىپ جاتقان ىستىق ىقىلاس پەن ىزگى نيەتتى اڭعارىپ، ەمىرەنىپ تابىسىپتى ەكەۋى.

ءبىزدى قىران-توپان كۇلكىگە كومىپ، ءوزى ءبىر ەزۋ تارتپاي، كۇيىپ-ءپىسىپ  وسى وقيعانى اڭگىمەلەپ وتىرعان اعامىزعا:

- اعاتاي-اۋ، جىلانداي سۋماڭداپ كىرىپ كەلە جاتقان جەڭگەمىزدىڭ قولىن شىنىمەن-اق سەزبەدىڭىز بە؟ - دەسەك;

وسى ايتىپ وتىرعانىنا كۇمان كەلتىرىپ وتىرعانداي تاكەڭ بىزگە ەجىرەيە قارايدى:

- قايدان بىلەيىن اتاڭا نالەتتى.  ەسى-دەرتىم، بارلىق نازارىم اناۋ توكتا تۇردى ەمەس پە؟ «اپىر-اي، مىنا سىمداردىڭ بويىندا توك بولسا،  قىلدىرىقتاي سىمعا جابىسقان كۇيى سەسپەي قاتىپ قالام عوي!»، - دەپ قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ەدىم عوي.

- ءدال ءسويتىپ الگى ەكى سىمدى جىلان ۇستاعانداي ەپپەن بۇراپ تۇرعاندا    تۇلا-بويىم جىبىر ەتە قالدى عوي. باياعىدا توك سوققاندا تۋرا سويتكەن بولاتىن. سودان، زارەم ۇشىپ قالعان بايعۇس باسىم ءتىرى قالار ما ەكەنمىن، دەگەن ۇمىتپەن جان-دالباسالاپ سەكىرە بەرىپپىن عوي.

- جەڭگەيدىڭ «گىدى-گىدىسىن»  ەستىمەدىڭىز بە؟

- قايداعى «گىدى-گىدى»! ءوزىم «گىدى-گىدىم» شىعىپ، تايراڭداپ  جۇرىپ ستولدان ۇشىپ كەتكەن جوقپىن با؟ قايتا بەلىمنىڭ ءۇزىلىپ كەتپەگەنىنە ءتاۋبا!  

    ۇزىلۋگە شاق تۇر دەۋگە مۇلدە كەلمەيتىن تاكەڭنىڭ بەلىنە قاراپ شايىمىزعا شاشالا جازدايمىز.  تاكەڭ جىلاعالى وتىرعانداي ءبىر نۇكتەگە قادالىپ ءبىراز وتىردى دا، تاناۋىن ءبىر تارتىپ بىزگە قاراپ:

- وللاھي! ەستىسەم قۇلاعىم ساڭىراۋ بولسىن!—دەدى.

 

يەسى قانداي بولدى ەكەن؟

كورەرمەن قاۋىمعا «وكىرەش» دەگەن اتپەن ايگىلى راحمەتباي تەلەۋباەۆ اتتى اعامىز بولدى. «قىمىزحانا» تەلەقويىلىمىن كورگەن جاندار جاقسى ءبىلۋى ءتيىس. بويى ەكى مەترگە جۋىق الىپ دەنەلى بولعانىمەن، جانى سونداي نازىك، بالاشا اڭقىلداعان، اقىنجاندى كىسى ەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا  
ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار مەن بالالار تەاترىندا قىزمەت ىستەدى. ءوزى جاراتىلىسىنان باۋىرمال اعاعا اكەمدەي ەركەلەپ، سىيلاسىپ كەتتىم. اسىرەسە، گيتاراعا قوسىلىپ ورىنداعان اندەرىمدى قاتتى ۇناتاتىن. بىردە مىناداي قىزىق بولدى.

قىزىلوردا وبلىسىنا گاسترولدىك ساپارمەن بارا قالدىق. قوناق ۇيگە جاڭا عانا ورنالاسىپ، زاتتارىمدى جايعاستىرىپ بولا بەرگەنىمدە كورشى بولمە جاقتان راحاڭنىڭ «بايعالي!» - دەگەن ءۇنى ەستىلدى. بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ باسىمدى شىعارسام، دالىزگە شىعىپ ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپ، ءماز بولىپ تۇر ەكەن. ءبىر قىزىق ايتاردا ءسويتۋشى ەدى. قولىن بۇلعاپ وزىنە شاقىردى. باردىم.

- نە بولدى اعا؟

- قازىر، بىرنارسە كورسەتەم، - دەپ كەڭكىلدەي كۇلىپ ىشكە كىرگىزىپ، اجەتحانانىڭ ەسىگىن اشتى.

- انانى قاراشى.

قاراسام ۋنيتازدىڭ ىشىندە قارايىپ ءبىر زات جاتىر. كولەمى كىشى-گىرىم قويانداي. بۇل نە پالە دەپ انىقتاپ قاراماق بوپ جاقىندادىم. كوزىم تاس توبەمە شىقتى. ەسىمدى بىلگەلى مۇندايدى كورسەم نە قىل دەرسىڭ؟!  كولەمى دوبالداي، ادامنان شىقتى دەسە نانعىسىز، كادىمگى ءناجىس. تىجىرىنا مۇرنىمدى باسىپ، كوزىم الاقانداي بولىپ تەرىس اينالدىم. راحمەتباي اعا كۇلىپ جاتىر. ىشىمنەن وسىنداي دا قالجىڭ بولا ما ەكەن، دەپ ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ قالدىم. بىراق سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ:

- سىزدىكى مە؟ - دەپ سۇرادىم.

- قۇداي ساقتاسىن! - دەپ ازار دا بەزەر بولدى راحا.

- كىرسەم، جاتىر ۇزىنىنان ءتۇسىپ. زارەم قالمادى اتاڭا نالەتتەن.

- اعىزىپ جىبەرمەيسىز بە؟  جاتا ما ەندى وسىلاي؟

- اعىزىپ كور.

الگى بالەنى اعىزۋعا ۋنيتازدىڭ باگىنداعى سۋدىڭ شاماسى جەتپەدى. تىرپ ەتەر ەمەس. «قونىس جايلى بولسىن!»، دەپ ءبىر-ەكى جىگىت كەلىپ ەدى. الگىنىڭ ءتۇرىن كورگەندە بولمەدەن اتىپ شىعىپ ۇركە قاشتى. ءبارى دە العاشىندا سەزىكتەنىپ راحاڭا قارايدى. الپامساداي دەنەسىنە قاراپ كىم-كىمدە سولاي ويلايدى عوي ەندى. ول كىسى ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ،  وعان ءوزىنىڭ ەش قاتىسى جوق ەكەنىن دالەلدەپ قارعانادى. سودان نە كەرەك ەتاجداعى كەزەكشى ايەلدى شاقىرىپ اكەپ كورسەتتىك الگى بالەنى. ول دا بىردەن ەجىرەيىپ راحاڭاقارادى دا:

- داپ-دارداي ادامسىز. جاسارىڭىزدى جاساعان سوڭ اعىزىپ جىبەرمەيسىز بە؟ نە كورىمدىك سۇراپ تۇرسىز با؟ – دەپ كەيىدى. راحاڭ جىلاۋعا شاق قالدى دا كۇڭىرەنىپ كەتتى:

-قارىنداس، نە دەپ تۇرسىز؟ مەنى ۋنيتازعا ون كۇن وتىرعىزساڭىز دا ونداي بالەنى شىعارا المايمىن. قۇداي اقى مەن ەمەس!

شىر-پىرى شىققان جازىقسىز جاندى ءبارىمىز جابىلىپ قورعاپ، ول ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ جاتىرمىز.  ەرسايىن اعا كۇيىپ كەتىپ ۋنيتازدىڭ سۋىن اعىزىپ كورسەتتى.

- مىنە، قاراڭىز، بۇلك ەتپەيدى. ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە بىرەر ساعاتتىڭ عانا كولەمى بولدى. سول ۋاقىتتا تۇسكەن قۇمالاق وسىلاي جابىسىپ قالا ما؟  ويلاڭىزشى ءوزىڭىز،-دەگەن بۇلتارتپاس دالەلدەردى كەزەكشىگە كولدەنەڭ تارتىپ جاتىر. ءتىپتى، «بولمەنى قابىلداپ العاندا اجەتحانانى دا تەكسەرۋ كەرەك قوي!» - دەپ وزدەرىن جازعىردىق. نە كەرەك امالى تاۋسىلىپ ءوز كىنالارىن مويىنداعان كەزەكشى كەلىنشەك كۇيبەڭدەپ، مۇرنىن تىجىرايتا ءجۇرىپ ىسكە كىرىستى.

ءبارىمىز بومبانى زالاسىزداندىرىپ جاتقان ادامنىڭ ارەكەتىن باققانداي الىستان باعىپ تۇرمىز. كەزەكشى كەلىنشەك ءبىراز اۋرەلەنىپ، بولشەكتەپ بارىپ اعىزىپ كوزىن جويدى الگىنىڭ. الدەنەنى ايتىپ بۇرقىلداپ ۇرسىپ ءجۇر. راحاڭا «قورىققان ءتۇبى - قۋانىش بولسىن!» - دەگەن تىلەك ايتىپ تاراسا باستادىق. شىعىپ بارا جاتقانىمدا راحاڭ ماعان «اينالىپ سوق» دەپ ىمدادى.

سالدەن سوڭ كەلسەم، ستولدى جايناتىپ قويىپتى. الماتىدان الىپ شىققاننان، باۋىرساق، قازىمەن قوسا ءبىر بوتەلكە ورىس اراعى تۇر مولدىرەپ.  

- كەل وتىر. جەڭگەڭنىڭ سالىپ جىبەرگەن ءدامى عوي.

جاڭاعى نارسەنى ەسكە تۇسىرمەۋگە تىرىسىپ وتىرىپ تاماقتانىپ جاتىرمىز. راحاڭ، بىركەسىم قازىنى ءبىر ستاكانمەن جۇتتى دا:

- ماعان قاراما. بۇگىن ءبىرتۇرلى تابەتىم بولماي تۇر، -دەپ قولىنا گازەت ۇستاپ قيسايا كەتتى. گازەتتى سىقىرلاتا اۋدارىپ قاراپ جاتقانىمەن، ويى وعان تۇراقتاماي جاتقان سياقتى. ءبىر كەزدە:

- ويپىرم-وي! ويلامايىن دەسەم دە بولار ەمەس. ءوزى سونداي يەسى قانداي بولدى ەكەن؟ – دەدى، ءىشىن تارتىپ. بابىمەن پىسكەن قازىنى نانمەن سوعىپ وتىرعان مەن:

- نەنى ايتاسىز؟- دەپ سۇرادىم.

- جاڭاعى، ۋنيتازداعى بالەنى ايتام ءدا.

- وي، قويىڭىزشى اعا! – دەپ تىجىرىندىم، ىشكەن-جەگەنىم جەلكەمنەن شىعا جازداعان مەن.

راحاڭ وتىرا قالىپ داپتەرگە بىرنارسەنى شيماقتاپ جازا باستادى. سوسىن تاناۋى دەلديىپ كۇلىپ الگى جازعانىن ماعان ۇسىندى.

- داۋىستاپ وقى،- دەدى. ءوزى ءماز. سونداعى جازعانى مىناۋ ەكەن:

قوجايىنىڭ وزىڭدەي مىقتى ما ەكەن؟

تۇيەنى تۇگىمەنەن جۇتتى ما ەكەن؟

بالا تاپقان ايەلدەي باي-بايلاتىپ،

ويپىرم-اي، قانداي جەردەن شىقتىڭ ەكەن!؟

 

بۇل جازعاندارىمىز كوزى تىرىسىندە راحمەتباي اعامىزدىڭ ءوزى ايتىپ بەرگەن اڭگىمەلەردىڭ جەلىسىندە قۇرىلدى.

 

سۇحباتتاسقان، اسەل نازارالى

Abai.kz