Ol әkeme úqsaytyn

- Aysúlu apay, Bolathan agha­nyng kózi ketkenmen, kókire­gi­nizde ózi, el ishinde sózi qalghan arda azamat edi, esimi janghyra jýrsin dep, sizden estelik-әngime tyndaghymyz keledi...

- Raqmet! Maghan ol kisi jayynda estelik aitu qiyn... Degenmen halyq­tyng úly bolghan Bókenning sózin halqyna, qazaghyna jetkizudi artynda qalghan jesiri retinde ózime paryz sanaymyn.

- Últ ýshin úmytylmas qyzmet qylghan azamattyng 70 jyl­dy­ghyna oray Syrtqy ister miy­nistrligi men el ýkimeti tarapynan qanday da bir iygi sharalar atqaryluy kerek edi...

- Joq, onday sharalar turaly sóz estimedim. Biylik tarapynan eshqanday yqylas-peyil bayqalmaydy. Biz de olardan esh nәrse dәmetpeymiz. Bar­lyq sharuany úly Múhtar jasap jatyr. Men shamamnyng kelgenshe kó­mek­tesip jýrmin.

- Búlary abyroy bolmaghan eken... Basqa enbegin bylay qoyghanda, Bókeng tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda eline eseli enbek etken azamat edi ghoy?

- Ol enbekti elegen eshkim bolmay túr emes pe. Rasynda, qúlaghan KSRO-dan Qazaqstan óz enshisin bólip alar kezde, Bolathannyng jar qúlaghy jas­tyqqa tiymey, memleketaralyq kelis­sózderding ortasynda jýrip edi.

Ol әkeme úqsaytyn

- Aysúlu apay, Bolathan agha­nyng kózi ketkenmen, kókire­gi­nizde ózi, el ishinde sózi qalghan arda azamat edi, esimi janghyra jýrsin dep, sizden estelik-әngime tyndaghymyz keledi...

- Raqmet! Maghan ol kisi jayynda estelik aitu qiyn... Degenmen halyq­tyng úly bolghan Bókenning sózin halqyna, qazaghyna jetkizudi artynda qalghan jesiri retinde ózime paryz sanaymyn.

- Últ ýshin úmytylmas qyzmet qylghan azamattyng 70 jyl­dy­ghyna oray Syrtqy ister miy­nistrligi men el ýkimeti tarapynan qanday da bir iygi sharalar atqaryluy kerek edi...

- Joq, onday sharalar turaly sóz estimedim. Biylik tarapynan eshqanday yqylas-peyil bayqalmaydy. Biz de olardan esh nәrse dәmetpeymiz. Bar­lyq sharuany úly Múhtar jasap jatyr. Men shamamnyng kelgenshe kó­mek­tesip jýrmin.

- Búlary abyroy bolmaghan eken... Basqa enbegin bylay qoyghanda, Bókeng tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda eline eseli enbek etken azamat edi ghoy?

- Ol enbekti elegen eshkim bolmay túr emes pe. Rasynda, qúlaghan KSRO-dan Qazaqstan óz enshisin bólip alar kezde, Bolathannyng jar qúlaghy jas­tyqqa tiymey, memleketaralyq kelis­sózderding ortasynda jýrip edi.

Ásirese Reseymen jaghalasyp, qa­zaq elining nesibesin daulap alu onay bolmaghanyn bilemin. Endi ony kim eskerip jatyr deysiz?! Biz­de bir adamnan basqanyng enbegi esh bolghan zaman ornady ghoy, qalqam... Ókinishti-aq!

- Ángimeni әriden bastasaq, Bolathan aghamen alghash qalay tanysqan ediniz?

- Ol bir baqytty kezimiz eken ghoy. Esten qalay ketsin?! (Kózine jas aldy). 1984 jyl bolatyn. Ol kezde men 37-de, Bókeng 43 jasta bolatyn. Bizding tany­suymyzgha mening qúrbym, Bókenning tuys­qan qaryndasy sebepker boldy. Sol kýni onyng tughan kýni edi. Ol kez, Bókeng siyaqty, mening de otbasylyq ómirde jolym bolmay jýrgen uaqyt edi...

Sol jyly men doktorlyq júmy­symdy qorghau ýshin Mәskeuge bardym. Men dissertasiya qor­ghaytyn kýni Bókeng artymnan izdep kelip, ghalymdar kene­sinde otyryp, basynan-ayaghyna deyin qa­tysty. Sóitip, biz Mәskeude tabystyq, sodan jiyrma bes jyl boyy birge túrdyq. Búryn men kýieuimning әkem siyaq­ty turashyl bolghanyn qalaytyn edim. Ákem salauatty, әdildikti jaq­taytyn adam bolatyn. Bókeng de sonday adam bolyp jolyqty. Ol kisi kezdespegende, erkek bitkennen kónilim qalyp, ómirden jal­ghyz ótuge bel buyp jýrgen edim...

- Bolathan agha siyaqty ýlken azamatqa jar boludyng jauapkershiligi de onay bolmaghan shyghar?

- Áriyne! Bókeng - birtuar jan edi. Adal jar, senimdi joldas, bilikti azamat bolatyn. Býginde ol kisini balasy Múh­tar ekeumiz qatty saghynamyz... Boyynda tua bitken mәmilegerlik qasiyet bar edi. Sol qasiyeti diplomattyq qyzmette kóp kómegin tiygizdi. Kәsiby elshi retinde әriptesimen qalay sóilesudi, ózin qalay ústaudy, qalay jýrip-túrugha deyin mә­de­niyet retinde qabyldaytyn. Kóp oqityn.

Bókeng kózi tirisinde ziyaly qauymmen kóp aralasyp túrdy. Sondaghy әngime­leri qazaq mýddesi, últ taghdyry turaly bolushy edi. Kózi tirisinde biylikte de, oppozisiyada da jýrgen biraz azamattardy bóle-jarmay, jaqsy baghalaytyn. Mysaly, Jarmahan Túyaqbaydy, Dos Kóshimdi, Sergey Duvanovty bilikti azamattar dep aityp otyratyn. Onyng ómir­degi eng bir qasterli armany - tәuelsizdik edi. Ol sony kórip qana qoyghan joq, elding erkin tirligine óz ýlesin qosyp ketti.

- Bókenning ayaqasty jýrek auruynan ketkeni belgili. Degenmen oqys qazagha kýdikpen qaraytyndar da bar...

- Júrt arasynda aluan týrli әngi­meler aitylady. Mәselen, Bolathan­nyng ólimin qúpiya nemese ol óz ajalynan ólgen joq degen siyaqty sózderdi biz de estidik. Áriyne, onday әngimelerding tuuy - zandylyq. Óitkeni Bókeng qaytqan jyldary qazaqtyng ýlken azamattary saya­sattyng qúrbany bolyp jatty. Áke­jan Qajygeldinning kómekshisining de Bókeng siyaq­ty kenet qaytys bolghanyn estidik. Núr­bolat Masanovtyng qazasy da qapyda boldy.

Al men ózim dәrigermin ghoy, Bó­ken­ning qazasy turaly bóten sóz aita almaymyn. Ol kisining búrynnan jýregi auyratyn. Biraq oghan mәn bermeytin, emdeluge uaqyt tappady. Ol kisi jýre­gining auyratynyn bizge sezdirgisi kel­mey­tin, biraq men bilip jýrdim.

Bókeng óte sezimtel edi ghoy. Qazaq mýd­desi degende, týn balasy kirpik il­meytin. Qaytys bolatyn týni ertengi jú­mys josparyn qoyyn dәpterine týrtip qoyypty. Sóitsek, ol kisi jýregi toqtap qalmaghanda, qiraghan Shanyraqqa bar­maq eken ghoy...

«Shevronnan» shy shyqqan

-Jalpy, Bókeng qyzmetten shettetilgen son, ol kisini ne biylik partiyasy, ne oppozisiya, ne últ patriottary týsinbedi. Yaghny ol óz oiyn ne ótkize, ne jetkize almaghan siyaqty. Jýregine osy mәsele de kýsh týsirgen joq pa?

- IYә, ol kisi qatty ókinip jýretin. Bas­qalardyng onyng oiyn qabylday almay­ty­nyn aityp qamyghatyn. Mysaly, «Otan» partiyasyna bardy, biraq onda­ghylar Bókenning últtyq baghyttaghy kóz­qarasyn qabylday almady. Keyinnen Túyaqbaygha - «Ádiletti Qazaqstan» qoz­ghalysyna bardy. Oppozisiya men últ patriottarynyng arasyn jaqyndas­tyrugha kýsh saldy. Biraq Bókenning oiyn eki jaq ta týsinbedi. Sonyng bәrin jýre­gimen qabyldady. Biraq ol bәrinen týni­lip jýrse de, esh nәrseden ýmit ýzbeytin. Maghan: «Qazaqstan týpting týbinde saliy­qaly el bolady!» - deytin...

Bókeng elin, últyn sheksiz sýidi. Mәs­keude, ne basqa shetelderde qalu - onyng oiynda eshqashan bolghan emes. Diplomatiyalyq sheberligine qyzyqqan Mәskeu mamandary ony alyp qalu ýshin, bir mәskeulik qyzgha ýilendiruge tyrys­qan qyzyghy da bar... Biraq Bóken: «Orysqa qyzmet etip, qazaqqa qastyq jasay almaymyn», - deytin.

- Qatelespesek, Bókeng diplomattyq qyzmetin ótep, elge songhy ret Malayziyadan qaytty ghoy. Ol júmystan óz erkimen ketti me, joq әlde biylik ketuge mәjbýrledi me?

- Óz erkimen ketti dep aita almaymyn, jasy zeynetkerlikke tolugha ýsh jyl uaqyt bar bolatyn. Soghan qara­ghanda, biylik ony ketuge mәjbýr etken siyaqty. Bókenning últtyq memleket qúru jónindegi iydeyasy Aqordagha jaqpaghan-au.

Qazir, jasyratyny joq, parlamentte jasy jetpisten asqan adamdar da otyr. Óitkeni olar biylikke mynauyng qisyq dep aitpaydy. Sondyqtan otyra beredi. Olarmen salystyrghanda, Bó­ken­ning últqa qyzmet eter mýmkindigi kóp edi.

Qazaqstannyng Syrtqy ister miniys­trligi Bókendi otstavkagha ketirgen son, ministrding orynbasary Erlan Ydyrysov qabyldady. Bókeng elshi bolyp jýrgende, Erlandar bala edi ghoy. Ol Bókene biylikting qiyanatyn juyp-shay­ghysy keldi me: «Bóke, eger júmys kerek bolsa, habarlasarsyz», - degendey ishara jasaghan eken. Oghan Bóken: «Raq­met! Men júmyssyz qalmaymyn jәne senderden júmys súramaymyn!» - dep kesip aitypty.

Bir jyldary Diplomatiyalyq akedemiya degen ashyldy. Sonda: «Diplomatiya salasynda Bókennen artyq qanday maman bar edi», - dep oiladym. Ol - kәsiby elshi, onday maman bizding elde qazirding ózinde az. Biraq olar Bókendi júmysqa shaqyrmady. Áytpese ol kisining artynan ergen jas mamandargha beretin bilimi, tәjiriybesi mol bolatyn. Amal qansha, eshkim kerekke jaratpady. Bókeng arab elderining biraz memleket­terinde - Mysyr, Aljiyr, Tuniys, Iordaniya, Marokko, Liviya, Malayziya jәne Islam konfederansiyasy úiymynda elshi boldy. Búl az tәjiriybe me edi?

- «Kesip aitty» degennen shyghady, Bolathan agha KSRO men Qazaqstan arasyndaghy bólisting biraz qúpiyasyn bilgen eken, bәlkim, sonyng da әseri boldy ma eken?

- Ábden mýmkin! Sovet Odaghy ydy­raghanda, әrkim óz menshigin bólip alyp jatty. Mәselen, múnaydaghy, syrtqy ekonomikadaghy, saudadaghy ýlesterdi bóli­su onay bolghan joq. Bókeng sol talas-tartystyng ortasynda jýrdi. Sonday tartysty әngimelerding biri - Teniz múnay kenishine auyz salghan Amerikanyng «Shevron» kompaniyasyna qatysty boldy. Búl arada Reseyding de kózdegen mýddesi bar-tyn. Kenishti Qazaqstan «Shev­rongha» bergenimen, Bókeng búl jekeshelendiruge de qatty qarsylyq bildirdi. Bәlkim, osy «Shev­rongha» qatysty qarsylyghy biylik ba­synyng jýreginde qalyp qoyghan siyaqty. Sebebi, keyinnen Qazaqstan biyligi Bó­kendi komissiya qúramynan shygharyp tas­tady. Kenishti «Shevrongha» beru jó­nin­­degi kelisimderge kimderding qol qoy­ghany qazir belgili. Qol qoymaghandar - Bókeng men Halyq Abdullaev qana.

Keyinde Bókenning maghan birde: «Ayke, mynaday súmdyqty ja­saghandargha qazaq keyin laghynet aitady!» - dep aitqany bar. «Ol kezde men tiri bolamyn ba, bolmaymyn ba, bilmeymin, biraq osy jaghday ashylar kýn tughanda, qazaq osy kelisimdi jasaghandargha qarghys jaudyrady», - dep kýrsindi. Osy kýni oilaymyn, Bókendi zeynetke erte shygharuy - osynday memlekettik kóptegen qúpiya­lardy bilgendiginde eken ghoy. Tәuel­sizdikten keyin Ontýstik Aziya elderine Qazaqstannyng kapitaly aghyla bastady. Sonyng bәrin Bókeng kórip-bilip jýrdi.

- IYә, biylik basyndaghylardyng kapitaly sol elderding bankteri arqyly keyinnen aty ózgergen kompaniya bolyp, Qazaqstangha qayta oraldy. Búl eldi talan-tarajgha týsiruding bir amaly edi. Bolathan agha osy qúpiyalar turaly sizge eshteme aitqan joq pa?

- Shynymdy aitayyn, onday qúpiyalardy Bókeng bile jýrse de, maghan esh nәrse aitpady. Biraq Qazaqstangha Malayziyadan bir kompaniya investor bolyp kelse, búnyng iyesi pәlenbay dep, biylik basyndaghy bir dókeydi ataytyn.

- Aytpaqshy, Bolathan aghanyng diplomatiyalyq qyzmeti qalay bastalghan edi?

- Bókenning eng alghashqy elshilik qyzmeti 1963 jyly Mәskeudegi Halyq­aralyq qarym-qatynastar institutynda oqyp jýrgende-aq bastalghan. Sabaq­ty ýzdik oqityn studentterding arasynan Mәskeudegi KSRO-nyng Syrtqy ister ministrligi óz shtatyna alyp, Bolathandy Mysyrgha kishi diplomat qyzmetine jiberedi. Sol kezding ózinde student Bolathan halyqaralyq joghary mәrtebeli qonaqtardyng arasynda tilmashtyq qyz­met atqarghan.

Tipti Mysyr preziydenti Galali Abdeli Nasyr men SOKP-nyng bas hatshysy Nikita Hrushevting arasyndaghy kelissózderin, bayandamalaryn audar­ghan. Bir jylgha Mysyrgha júmysqa jiberilgen Bolathandy Sovet elshisi keler jyly taghy da júmysqa qaldyrghysy kelip: «Seni jibermeymin, ózim ketkende birge qaytamyz», - deydi eken. Sol jyly Hrushevting Mysyrgha kelgen sapary sәtti bolyp: «Bolathan, qanday ótinishing bar?» - dep, әngime barysynda súraydy. Sonda Bóken: «Elshi meni Mәskeuge qaytarsynshy, oquymdy jal­ghas­tyryp, diplomymdy alayyn, sonan song qansha uaqyt qal dese de, bas tartpaymyn!», - degen. Sonda Hrushev syrt­qy ister ministri Gromykogha: «Andrey, jigitti bosat, oquyn bitirsin!» - depti.

Múhtar әkesine jete tudy

-Bókenning úly Múhtar osy kýni tәuelsiz oily azamattardyng ishinde bilimi de, biligi de, últshyldyghy da oq boyy ozyq kórinip jýr. Onysy Múhtardyng әkege tarta tughan tektiliginen be, joq әlde Europalyq bilimining nәtiyjesi me?

- Qazir Europada kim oqymay jatyr? Aqshasy bar adamdardyng bәrining balalary Europada oqyp jýr. Biraq aralarynda auyzgha alarlyq kim bar? Al Múhtar Europada bilim alghandyghynan ghana bilikti bop jýrgen joq. Oghan aldymen әke boyyndaghy tektilik, sonan song әke tәrbiyesi әserin tiygizdi dep oilaymyn. Múhtar bala kýninen әkesimen dos boldy, ýnemi pikirlesip otyratyn. Birde teledidargha qarap otyryp: «Osy biz qashan basqa últtardy (orystardy aitady. - Avt.) tek teledidardan ghana kóre alamyz, sonday uaqyt tua ma?» - deydi. Biz kýldik. Aytayyn degenim, Múhtar jasynan oily bala bolatyn.

Bókeng 14 balaly otbasynyng kenjesi bolypty. Oghan anasy: «Bilim izde, aqiy­qat­ty jaqta, janyng kýiip ketse de, shyn­dyqqa kýie jaqpa», - deydi eken. Qanday dana adamdar desenizshi! Anadan singen qasiyet balagha, nemerege jetti! Al Bó­kenning óz kindiginen bir úl, bir qyz bar.

Osy kýnderi Bolathan jazghan kitap­tardy qarap otyrsanyz, býgingi kýnning bet-beynesi kórinip túrady. Keyde keshe keshkisin ghana jazyp tastap ketken siyaqty seziledi. Mysaly, til mәse­lesin aitsaq, bú­ryn­ghydan keri ketpese, ilge­rilegen joq qoy. Ol Nazarbaevtyng shetelderge bar­ghanda orys tilinde sóiley­tinine qatty qamyghatyn.

- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

Aysúlu Tayjan, medisina ghylymdarynyng doktory:

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 09 (92) 09 nauryz 2011 jyl