Biz qazir qazaqsha emes, ózbekshe sóilep jýrmiz
Bizdegi shalaqazaqtardyng qazaqsha sózderdi ózbek tilining dybys ýndestigimen aitatynyn anghara bermeytin boldyq. Múny angharu ýshin ózbek tilining әlippesine nazar audaru kerek. Ózbek halqy da, qazaq halqy siyaqty týrki tildes halyq bolghanymen, eki últtyng tilderinde ýlken aiyrmashylyqtar bar. Ózbek tilinde 35 dybys (әrip) bar. Árip degenimiz – sol dybystardyng tanbalanuy. Qazaq tilinde 42 dybys bar. Ózbek әlippesinde i, n, y, ú, ý, ó, sh siyaqty әripter (dybystar) joq. Shala qazaqtardyn qazaq tilin úmytularyna baylanysty, osynday dybystar búlardyng tilderinen joyylyp ketken. Sóz ishinde kezdesetin osy dybystardy dúrys aita almaydy. Búlardyng tilderinde ózbek tilining dybys ýndestigi qalyptasqan deuimizding sebebi osy.
Oghan búlardyng kez kelgen sózdi ózbek tilining dybys ýndestigimen aityp búzatyndyghynan kóp mysaldar keltiruge bolady. Mysaly myna sózderdi (men, sen, ol, olar, biz, men be?, siz be?, bireui, balalar) shala qazaqtardyng tilderinde qalay aitylatynyn jәne ózbek tilinde qalay aitylatynyn salystyrayyq:
Shala qazaqsha Ózbekshe:
Menshi, senshi, olshy, olarshy menchi, senchi, uchi, ularchiy
Bireusi, ekeusi bittәsi, ekkalosi, ekoviy
Kelesin, qalaysyn qalәisәn, kelәsәn
Ne deysin nema deysәn
Bolad bulәdiy
Bizder bizlәr
Baldar, baladar bolalәr
Múny búghan deyin de aityp ótkenbiz. Shala qazaqtar habarly sóilemderding ayaghyna «da» degen sózdi qosyp aitatyn bolghan. (Kitapsha «Qazaq tilining qadirin ketirmeyik» 2-bólim) Nege qosyp aitady? Mysaly myna sóilem: «Aytqan edi, ә». Ózbek tilinde qalay aitylady? Olarda «i» dybysy joq qoy. Ózbek tilinde «Aytgan edi, da». Mine shala qazaqtardyng «aytyp ed, da», «kep qap ed, da», «otyp atqan ed, da» dep qazaqsha sózderdi dúrys aita almay jýrgenderi osy ózbek tilining әseri. Ózbek tilining dybys ýndestigining әserinen qazaqsha sózderdi búzyp aitady.
Endi súrauly sóilemderding sonynda qosaqtalyp aitylatyn «ne» sózine keleyik. Múnsyz birde bir súrauly sóilem aitylmaydy. «Kelesyn ba, ne?» Ózbek tilinde búl sóilem qalay dybystalyp aitylady. Ózbekshe «kelesәnmiy?» Ózbek tilinde «n, i» әripteri joq ekenin aittyq. Shala qazaqtardyng «Kelesin ba, ne?» dep aityp jýrgenderi de, búlardyng tilderindegi ózbek tilining dybys ýndestigining әserinen búrmalanghan sóz. Ózbekshe sózding ayaghyndaghy «mi» buyny, «ne» degen sózge ainalghan. Osylaysha ne ózbekshe emes, ne qazaqsha emes, eki últtyng tiline de kelmeytin sózderden, shala búzylghan til qalyptastyryp alghan. Al «ba» - sy qazaq tilindegi súrauly demeulik shylau «be». Ózbek tilining dybys ýndestiginin әserinen «ba» - gha ainalyp túr. Qazaqsha sózderding ayaghynda keletin "me", "be", "pe", "te" siyaqty «e» dybysyna ayaqtalatyn qosymshalardyng barlyghy, shala qazaqtardyng tilderinde "ma", "ba", "pa", "ta" bolyp aitylady. Keshe ma, ne? (Dúrysy: Keshe me?), syz ba, ne? (Siz be?), baruyn kereksyn ba, ne? (barasyng ba?), jigitshe ma, ne? (jigitsing be?), erkekshe ma, ne? (erkeksing be?), kettik pa, ne? (kettik pe?), kóbinshe ma, ne?(kóbi me?), bizder ma, ne? (biz be?) t.b.
Baldar, baladar, odar, búdar, sodar, mynadar, bardyqtary, kisider, ýider degen sózderden de, búlardyng tilderinde qazaqsha -lar, -ler kóptik jalghaularynyng búrmalanyp -dar, -der, - ge ainalyp ketkenin kóremiz. Búl da ózbek tilining әseri.
Al qazaq tilining ýndestik zany boyynsha: Balalar, olar, solar, búlar, analar, mynalar, barlyghy, kisiler, ýiler, - dep aitylady. Zang degenimiz ne? Ol búljytpay, ózgertpey oryndalatyn qatang talaptar. Shala qazaqtargha, osy qazaq tilining ýndestik zanyn búljytpay oryndau jóninde qatang talaptar qoyylmaghan. Jiyrma jyl boyy qazaq mektepterinde sabaq berip jýrgen shala qazaq múghalimder, әli kýnge deyin «balalar» degen sózdi, dúrys aitudy ýirenbegen. «Baldar» dep jýr.
Bizding dialekti sózder dep aityp jýrgenimiz, osynday tilin joghaltyp alghan adamdardyng tilderindegi búzylghan sózder. Jәy ghana jekelegen sózder emes, sol búzylghan sózderden qalyptasqan ýlken til. Búl qazaq tilin, qazaq tilining dybys ýndestigin tolyq úmytqan, ózbek tilining dybys ýndestigin qalyptastyrghan, biraq ózbek tiline kóship ýlgermegen adamdardyng shala tili. O yaqta, bý yaqta, my aqta, o yerde, bý yerde, kәy yerde-si qazaqsha emes, ózbekshe sózder. Búlardyng tilderining sózdik qory negizgi alty toptan:
1. Búrmalanghan ózbekshe sózderden (ózbekshege kóship ýlgermegendikten)
2. Búrmalanghan qazaqsha sózderden (qazaqshasyn úmytqandyqtan)
3. Ózderi oidan shygharyp qalyptastyryp alghan sózderden
4. Shatastyryp qoldanyp jýrgen qazaqsha sózderden
5. Audarmay (qazaqsha bilmegendikten) ayaghyna qazaqsha jalghaulardy jalghap aityp (jazyp) jýrgen oryssha, ózbekshe sózderden
6. Qazaq tiline dúrys audarylmaghan (búl da tildi úmytqandyqtan) qate sózderden túrady.
Qazaqsha sózderdi audardyq, til bóliminde bekittirip, qazaq tiline engizdik degen keybir sózderine qaray otyryp, búlardyng tilderinde qazaq tilining dybys ýndestigi joq ekenin seze qoyasyz. (olimpiadalyq-olimpiyalyq t.b.)
1. Búrmalanghan ózbekshe sózder:
1. Synyp (ózbekshe «siniyf») Kylas
Qazaq tilinde tuyndy sóz. Týbiri: synu
Maghynasy: Syndy, shaghyldy, qirady nemese synyp qaldy.
2. Tapchan (ózbekshe tapchon) Qazaqsha: Sәki
3. Túqym (ózb tuhum) Júmyrtqa
4. Piste (ózb pistә) Kýnbaghys
5. Bәdiren (Bodring) Qiyar
6. Ziat (Ziyyod) ayryqsha, erekshe
7. Baqyr (Pahiyr) Shelek
8. Tandyr (Tondiyr) Pesh
9. Kәuap (Kavob) Shashlyq (otqa qaqtalghan et)
10. Samsa (Somsa) Orama nan
11. Qúqyq (Huhuq) Qaqy
12. Mash (Mosh) Dәn
13. Menshi, senshi (menchi, senchi) Men, sen
14. Bizder (Bizlәr) Biz
15. Halal (Halol) Adal
16. Telim (Tiliym) Bólim, bólik, tilik, tilim
Ziatker Qamqorshy
Áskery (Askari) tәrtip Áskerlik tәrtip
Ádeby (Odabi) til Ádebiyettik til
Mәdeny (Madani) sala Mәdeniyet salasy
Diny (Diniy) úiym Din úiymdary
Kәsiby (Kasibi) bilim Kәsiptik bilim
Telim (tiliym-ózbekshe) Bólim,bólik,tilik.
Telim bastyghy – (Dúrysy: Bólim bastyghy).
Jer telimderi – (dúrysy: Jer bólikteri ,bólingen jerler)
Tamaq obyry – qyltamaq auruy.
18. Obyr –qaterliisik auruy.
19. Úshaq(Uchoq) – Ayyrplan
20. Bireusi (bittasi) – Bireui, ekeui t.b.
21. Mubarәk bosyn (muborak) – qútty bolsyn.
Jogharydaghy mysaldar bizding qazir qazaq tilin ózbekshege ainaldyryp alghanymyzdy aighaqtaydy.
(Jalghasy bar)
Núrhalyq Ábdiraqyn
Abai.kz