ءبىز قازىر قازاقشا ەمەس، وزبەكشە سويلەپ ءجۇرمىز
بىزدەگى شالاقازاقتاردىڭ قازاقشا سوزدەردى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتاتىنىن اڭعارا بەرمەيتىن بولدىق. مۇنى اڭعارۋ ءۇشىن وزبەك ءتىلىنىڭ الىپپەسىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. وزبەك حالقى دا، قازاق حالقى سياقتى تۇركى تىلدەس حالىق بولعانىمەن، ەكى ۇلتتىڭ تىلدەرىندە ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار. وزبەك تىلىندە 35 دىبىس ء(ارىپ) بار. ءارىپ دەگەنىمىز – سول دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋى. قازاق تىلىندە 42 دىبىس بار. وزبەك الىپپەسىندە ءى، ڭ، ى، ۇ، ءۇ، ءو، شش سياقتى ارىپتەر (دىبىستار) جوق. شالا قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن ۇمىتۋلارىنا بايلانىستى، وسىنداي دىبىستار بۇلاردىڭ تىلدەرىنەن جويىلىپ كەتكەن. ءسوز ىشىندە كەزدەسەتىن وسى دىبىستاردى دۇرىس ايتا المايدى. بۇلاردىڭ تىلدەرىندە وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى قالىپتاسقان دەۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى.
وعان بۇلاردىڭ كەز كەلگەن ءسوزدى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتىپ بۇزاتىندىعىنان كوپ مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى مىنا سوزدەردى (مەن، سەن، ول، ولار، ءبىز، مەن بە؟، ءسىز بە؟، بىرەۋى، بالالار) شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندە قالاي ايتىلاتىنىن جانە وزبەك تىلىندە قالاي ايتىلاتىنىن سالىستىرايىق:
شالا قازاقشا وزبەكشە:
مەنشى، سەنشى، ولشى، ولارشى مەنچي، سەنچي، ۋچي، ۋلارچي
بىرەۋسى، ەكەۋسى بيتتاسي، ەككالوسي، ەكوۆي
كەلەسىن، قالايسىن قالايسان، كەلاسان
نە دەيسىن نەما دەيسان
بولاد بۋلادي
بىزدەر بيزلار
بالدار، بالادار ءبولالار
مۇنى بۇعان دەيىن دە ايتىپ وتكەنبىز. شالا قازاقتار حابارلى سويلەمدەردىڭ اياعىنا «دا» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتاتىن بولعان. (كىتاپشا «قازاق ءتىلىنىڭ قادىرىن كەتىرمەيىك» 2-ءبولىم) نەگە قوسىپ ايتادى؟ مىسالى مىنا سويلەم: «ايتقان ەدى، ءا». وزبەك تىلىندە قالاي ايتىلادى؟ ولاردا «ءى» دىبىسى جوق قوي. وزبەك تىلىندە «ايتگان ەدي، دا». مىنە شالا قازاقتاردىڭ «ايتىپ ەد، دا»، «كەپ قاپ ەد، دا»، «وتىپ اتقان ەد، دا» دەپ قازاقشا سوزدەردى دۇرىس ايتا الماي جۇرگەندەرى وسى وزبەك ءتىلىنىڭ اسەرى. وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنىڭ اسەرىنەن قازاقشا سوزدەردى بۇزىپ ايتادى.
ەندى سۇراۋلى سويلەمدەردىڭ سوڭىندا قوساقتالىپ ايتىلاتىن «نە» سوزىنە كەلەيىك. مۇنسىز بىردە ءبىر سۇراۋلى سويلەم ايتىلمايدى. «كەلەسىن با، نە؟» وزبەك تىلىندە بۇل سويلەم قالاي دىبىستالىپ ايتىلادى. وزبەكشە «كەلەسانمي؟» وزبەك تىلىندە «ڭ، ءى» ارىپتەرى جوق ەكەنىن ايتتىق. شالا قازاقتاردىڭ «كەلەسىن با، نە؟» دەپ ايتىپ جۇرگەندەرى دە، بۇلاردىڭ تىلدەرىندەگى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنىڭ اسەرىنەن بۇرمالانعان ءسوز. وزبەكشە ءسوزدىڭ اياعىنداعى «مي» بۋىنى، «نە» دەگەن سوزگە اينالعان. وسىلايشا نە وزبەكشە ەمەس، نە قازاقشا ەمەس، ەكى ۇلتتىڭ تىلىنە دە كەلمەيتىن سوزدەردەن، شالا بۇزىلعان ءتىل قالىپتاستىرىپ العان. ال «با» - سى قازاق تىلىندەگى سۇراۋلى دەمەۋلىك شىلاۋ «بە». وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنىڭ اسەرىنەن «با» - عا اينالىپ تۇر. قازاقشا سوزدەردىڭ اياعىندا كەلەتىن "مە", "بە", "پە", "تە" سياقتى «ە» دىبىسىنا اياقتالاتىن قوسىمشالاردىڭ بارلىعى، شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندە "ما", "با", "پا", "تا" بولىپ ايتىلادى. كەشە ما، نە؟ (دۇرىسى: كەشە مە؟), سىز با، نە؟ ء(سىز بە؟), بارۋىن كەرەكسىن با، نە؟ (باراسىڭ با؟), جىگىتشە ما، نە؟ (جىگىتسىڭ بە؟), ەركەكشە ما، نە؟ (ەركەكسىڭ بە؟), كەتتىك پا، نە؟ (كەتتىك پە؟), كوبىنشە ما، نە؟(كوبى مە؟), بىزدەر ما، نە؟ ء(بىز بە؟) ت.ب.
بالدار، بالادار، ودار، بۇدار، سودار، مىنادار، باردىقتارى، كىسىدەر، ۇيدەر دەگەن سوزدەردەن دە، بۇلاردىڭ تىلدەرىندە قازاقشا -لار، -لەر كوپتىك جالعاۋلارىنىڭ بۇرمالانىپ -دار، -دەر، - گە اينالىپ كەتكەنىن كورەمىز. بۇل دا وزبەك ءتىلىنىڭ اسەرى.
ال قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى بويىنشا: بالالار، ولار، سولار، بۇلار، انالار، مىنالار، بارلىعى، كىسىلەر، ۇيلەر، - دەپ ايتىلادى. زاڭ دەگەنىمىز نە؟ ول بۇلجىتپاي، وزگەرتپەي ورىندالاتىن قاتاڭ تالاپتار. شالا قازاقتارعا، وسى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ جونىندە قاتاڭ تالاپتار قويىلماعان. جيىرما جىل بويى قازاق مەكتەپتەرىندە ساباق بەرىپ جۇرگەن شالا قازاق مۇعالىمدەر، ءالى كۇنگە دەيىن «بالالار» دەگەن ءسوزدى، دۇرىس ايتۋدى ۇيرەنبەگەن. «بالدار» دەپ ءجۇر.
ءبىزدىڭ ديالەكتى سوزدەر دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز، وسىنداي ءتىلىن جوعالتىپ العان ادامداردىڭ تىلدەرىندەگى بۇزىلعان سوزدەر. ءجاي عانا جەكەلەگەن سوزدەر ەمەس، سول بۇزىلعان سوزدەردەن قالىپتاسقان ۇلكەن ءتىل. بۇل قازاق ءتىلىن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن تولىق ۇمىتقان، وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن قالىپتاستىرعان، بىراق وزبەك تىلىنە كوشىپ ۇلگەرمەگەن ادامداردىڭ شالا ءتىلى. و ياقتا، ءبۇ ياقتا، مي اقتا، و يەردە، ءبۇ يەردە، كاي يەردە-ءسى قازاقشا ەمەس، وزبەكشە سوزدەر. بۇلاردىڭ تىلدەرىنىڭ سوزدىك قورى نەگىزگى التى توپتان:
1. بۇرمالانعان وزبەكشە سوزدەردەن (وزبەكشەگە كوشىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن)
2. بۇرمالانعان قازاقشا سوزدەردەن (قازاقشاسىن ۇمىتقاندىقتان)
3. وزدەرى ويدان شىعارىپ قالىپتاستىرىپ العان سوزدەردەن
4. شاتاستىرىپ قولدانىپ جۇرگەن قازاقشا سوزدەردەن
5. اۋدارماي (قازاقشا بىلمەگەندىكتەن) اياعىنا قازاقشا جالعاۋلاردى جالعاپ ايتىپ (جازىپ) جۇرگەن ورىسشا، وزبەكشە سوزدەردەن
6. قازاق تىلىنە دۇرىس اۋدارىلماعان (بۇل دا ءتىلدى ۇمىتقاندىقتان) قاتە سوزدەردەن تۇرادى.
قازاقشا سوزدەردى اۋداردىق، ءتىل بولىمىندە بەكىتتىرىپ، قازاق تىلىنە ەنگىزدىك دەگەن كەيبىر سوزدەرىنە قاراي وتىرىپ، بۇلاردىڭ تىلدەرىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى جوق ەكەنىن سەزە قوياسىز. (وليمپيادالىق-وليمپيالىق ت.ب.)
1. بۇرمالانعان وزبەكشە سوزدەر:
1. سىنىپ (وزبەكشە «سينيف») كىلاس
قازاق تىلىندە تۋىندى ءسوز. ءتۇبىرى: سىنۋ
ماعىناسى: سىندى، شاعىلدى، قيرادى نەمەسە سىنىپ قالدى.
2. تاپچان (وزبەكشە تاپچون) قازاقشا: ساكى
3. تۇقىم ء(وزب تۋحۋم) جۇمىرتقا
4. پىستە ء(وزب ءپيستا) كۇنباعىس
5. بادىرەن (بودرينگ) قيار
6. زيات (زيود) ايرىقشا، ەرەكشە
7. باقىر (پاحير) شەلەك
8. تاندىر (توندير) پەش
9. كاۋاپ (كاۆوب) شاشلىق (وتقا قاقتالعان ەت)
10. سامسا (سومسا) وراما نان
11. قۇقىق (حۋحۋق) قاقى
12. ماش (موش) ءدان
13. مەنشى، سەنشى (مەنچي، سەنچي) مەن، سەن
14. بىزدەر ء(بيزلار) ءبىز
15. حالال (حالول) ادال
16. تەلىم (تيليم) بولىم، بولىك، تىلىك، ءتىلىم
زياتكەر قامقورشى
اسكەري (اسكاري) ءتارتىپ اسكەرلىك ءتارتىپ
ادەبي (ودابي) ءتىل ادەبيەتتىك ءتىل
مادەني (ماداني) سالا مادەنيەت سالاسى
ءدىني (ديني) ۇيىم ءدىن ۇيىمدارى
كاسىبي (كاسيبي) ءبىلىم كاسىپتىك ءبىلىم
تەلىم (تيليم-وزبەكشە) بولىم،بولىك،تىلىك.
تەلىم باستىعى – (دۇرىسى: ءبولىم باستىعى).
جەر تەلىمدەرى – (دۇرىسى: جەر بولىكتەرى ،بولىنگەن جەرلەر)
تاماق وبىرى – قىلتاماق اۋرۋى.
18. وبىر –قاتەرلىىسىك اۋرۋى.
19. ۇشاق(ۋچوق) – ايىرپلان
20. بىرەۋسى (بيتتاسي) – بىرەۋى، ەكەۋى ت.ب.
21. مۋباراك بوسىن (مۋبوراك) – قۇتتى بولسىن.
جوعارىداعى مىسالدار ءبىزدىڭ قازىر قازاق ءتىلىن وزبەكشەگە اينالدىرىپ العانىمىزدى ايعاقتايدى.
(جالعاسى بار)
نۇرحالىق ابدىراقىن
Abai.kz
