Sapakeng maghan bergen bir kitabyna «janyma jaqyn ghalym inime» dep  qoltanba jazyp edi. Aghanyng jyly lebizine marqayyp qalghanym ras-tyn. Janymyzdyng jaqyn bolghany aghayyn tuystyqtan emes, azamattyq ústanymyzdyn, qoghamgha, el men jerge, tilimizge degen kózqarasymyzdyng oi-tolghanymdarymyzdyng ortaqtastyghy, bir nysanadan shyghyp jatqandyghy edi. «Qauqarsyz qazaq mәselelerin» kóteru Sapakene onaygha týsken joq, moralidyq materialdyq jaghynan qiynshylyqtar az bolmady. Biraz zamandas, әriptesteri, jerlesteri Sapakennen alshaqtap, qarym-qatynastaryn ýze bastady. Osyghan mysal retinde bir jaydy aitayyn.

Sapakennin bir ghalym inisi ózining mereytoyyna mynanday aituly akademikter, belgili qogham qayratkerlerin shaqyratynyn aitty. "Sapabek aghamyz da bola ma?" dep edim, "joq, búl joly ol kisini shaqyrmaymyn, mýmkin jeke qonaq qylarmyn" dedi. Úqqanym, Sapakeng sayasatqa barmay, ýnemi «mәdeniyetti» sóileytini belgili akademikter men qogham qayratkerlerining shyrqyn búza ma dep qauiptenedi eken.

Alayda aghamyz el ýshin, jer, ýshin kýresude jalghyz qalghan joq, pikirles zamandastary men inileri Sapekene ýnemi moralidik sýieu bolyp qoldap, qoshtap otyrdy. Aghamyzdyng bir maqalasynda solardyng atyn atap rizashylyghyn bildirgeni bar.

Sapakeng o dýniyege atanghannan keyin kitaptaryn taghy bir oqyp shyqtym. Ghajap dýniye. Túnyp túrghan tariyh. Reseyding qazaq jerin otarlau tarihy mәselesine kelgende "keshegi qojamyz renjip qala ma?" dep aita almay jýrgen shyndyqty jayyp salghan. «Qaterli dert, qauqarsyz halyq» kitabynda Sapakeng Resey imperiyasynyng bodany - qazaq eli qanday kýige týskenin bylaysha suretteydi. "Resey imperiyasynyng otarshyldyq sayasaty qazaq eline qaudan shyqqan órt bolyp keldi. Ol qazaq elining sau jerin qaldyrmay sharpydy. Basynnan biyligindi, qoldan erkindigindi alyp, janyndy bir kýidirse, janylys bassang auyr jazagha tartyp, tәnindi eki kýidiredi. Qatar úshyp qanqyldau qayda? Qazaq bayghústyng tórt qúbylasyn  baqytsyzdyq jaylap, qaranghyda qarmanumen kýn keshti". Resey otarshyldarynyng qylmysqa para-par zúlymdyq sayasatyna búdan artyq qanday bagha beruge bolady.

Jәne de patshalyq әkimshilikting zúlymdyq sayasatyn naqty qújattarmen, derekti kórsetkishtermen dәleldeydi. Qazaqty elinen, jerinen bir jolata aiyrghan patsha әkimshiligining 1822 ,1867-1868 , 1898 jyldary shygharghan jarlyqtaryna tereng tarihy taldau jasaydy.

Tarih shyndyghyn ne ýshin biluimiz kerek? Taghlym alu ýshin, ótken ókinishterdi qaytalamau ýshin  biluimiz kerek. Ásirese jas úrpaqtardyng sanasyna siniru ýshin, Tәuelsizdikting mәn-maghynasyn, paryghyn tereng sezinu ýshin.

Men jurnalist kadrlarynyng birneshe buynyn dayarlaugha ýles qosqan ústaz retinde Sapakenning ghalym, zerteushi jurnalist ekenin erekshe atap ótkim keledi. IYә, naghyz jurnalist qoghamdy tolghandyryp otyrghan ózekti de ótkir mәselelerden tys qala qalmaydy, beytaraptyq oghan jat dýniye. Sapakeng bir súhbatynda Súltanmahmúttyng myna bir óleng joldaryn keltiredi:

"Ógizdey en mayada shópke toyyp

Tamaq kóp dep, qayghynyng bәrin joyyp,

Artyq semirip, baqyt sol dep,

Jýreyin be, basqa oidyng bәrin qoyyp".

Iә ,Sapakeng qayghynyng bәrin joya almady, basqa  oidyng bәrin qoya  almady. Ahan, Jahan, Súltanmahmúttardyng salghan jolymen tughan halqynyng múng - múqtajyn joqtay bildi. Sanaly ómirin úly maqsattargha sarp etti, Áytpese, aghamyzdyng tamaghy da toq,  kóilegide kók  bolyp, nagradalar birinen biri tóske qadalar ma edi. Qalamy úshqyr, tili jýirik aghamyz jaghymdy maqalalar jazyp, kóptegen marapattargha ie bolar edi. Astana tórinen kórikti ýy alyp,  jas júbayy Zinahan jengemizben qol ústasyp, birshama jasamys bop qalghan Qozy men Bayanday, mine baqyt degen osy dep, keshki seruenge shyghar ma edi. Biraq, Sapakeng aghamyz basqa joldy - kýres  jolyn tandady. Tughan halqynyng bar qayghysyn, bar oiyn óz moyynyna artyp, sanaly ómirin eline, jerine qyzmet etuge arnady.  Bәlkim, jurnalist-jazushy, kýresker aghamyz Sapabek  Ásipúlynyng shynayy baqyty osynda bolar.

Aghybay Múqatayúly, tarih ghylymdaryng kandidaty, professor, Gumanitarlyq ghylymdarynyng akademiyasynyng akademiygi

Abai.kz