2016 jyly 1 qantarda qoldanysqa engen «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Zanynda «Oralman» mәrtebesining merzimi bir jyl dep kórsetilgen. Negizi bir jyldyng ishinde túraqty tirkeuge túryp, azamattyqqa qújat tapsyrugha uaqyt emin-erin jetedi. Sebebi, túraqty tirkeuge túru ýshin (yqtiyarhat alu ýshin)  «Oralman» kuәligining qajeti joq. «Sheteldikterge jәne azamattyghy joq adamdargha Qazaqstan Respublikasynda uaqytsha jәne túraqty túrugha rúqsattar beru qaghidalaryn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ishki ister ministrining 2015 jylghy 4 jeltoqsandaghy №992 búiryghynyng 9-bóliginde «...sonday-aq ózderine berilgen vizanyng sanatyna qaramastan, etnikalyq qazaqtar Qazaqstan Respublikasynda túraqty túrugha rúqsat (búdan әri – rúqsat) alu ýshin ishki ister organdaryna ótinish beredi» dep jazylghan. Qysqasy, «qazaq» ekeninizdi dәleldeseniz, qújat ótkizgen kýnnen bastap, ýsh aidyng ishinde túraqty tirkeuge túryp, yqtiyarhat ala alasyz degen sóz.

Al, «Oralman» mәrtebesi ne ýshin qajet?!

«Oralman» kuәligi, birinshiden, Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alu ýshin kerek! Sebebi, Qazaqstan Respublikasynyng «Azamattyghy turaly» Zanynyng 6-1-babynda Jenildetilgen tәrtippen (tirkeu tәrtibimen) Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna qabyldau sharttary kórsetilgen. Sonda jenildetilgen tәrtippen (tirkeu tәrtibimen) Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna «1) túru merzimine qaramastan, Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda zandy negizderde túraqty túratyn ORALMANDAR;» qabyldanady dep bekitilgen.

Ekinshiden, «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zanynyng 21-babyna say, «Oralman» mәrtebesin alghan etnikalyq qazaqtar ózderin oralmandardy qabyldaudyng ónirlik kvotasyna engizuge jәne Qazaqstan Respublikasynyng zannamasynda aiqyndalatyn sharttarda jәne tәrtippen jenildikter, ótemaqylar jәne әleumettik kómekting basqa da týrlerin alugha ýmitker bola alady.

Demek, qazir qoldanystaghy «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zanyna say,  «Oralman» mәrtebesin alghan etnikalyq qazaqtar osy eki JENILDIKKE ie bolady.

Esimizde bolatyn bir mәsele – «Oralman» mәrtebesi tek shetelden oralghan ÚLTY QAZAQ azamattargha ghana beriledi.

Búl – birinshi Qúdaydyn, Ekinshi Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng shetelden tarihy Otanyna kóship kelip, qonystanghysy keletin  qandastaryna jasap otyrghan eng mol qamqorlyghy men mýmkindigi!

Ókinishke oray, jergilikti atqarushy biylikting (oblystar men respublikalyq manyzy bar qalalardaghy «Oralman» mәrtebesin beretin júmyspen qamtudy ýilestiru jәne әleumettik baghdarlamalar basqarmasynyng kóshi-qon bólimi men túraqty tirkeuge qújat qabyldaytyn Ishki ister ministrligining Kóshi-qon qyzmeti basqarlamalary) «Oralman» mәrtebesin bererde nemese túraqty tirkeuge qújat qabyldarda dúrys týsindermegenining kesirinen, sonday-aq qandastarymyzdyng jogharyda aitylghan Alla men Elbasymyzdyng ózi berip túrghan qamqorlyq men mýmkindikti útymdy paydalana almauynyng sebebinen neshe myndaghan azamattar «Oralman» mәrtebesinin merzimin bir jyldan asyryp aldy. Sóitip, Qazaqstan azamattyghyn  jenildetilgen tәrtippen (tirkeu tәrtibimen) alu orayynan aiyrylyp qaldy.

Osy mәseleni sheshu ýshin qanday qareketter jasaldy?!

Endi osyghan keleyik.

2017 jyldyng 3 qarashasynan bastap «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zany Parlamentte qayta qaralyp, 2018 jyly 16 sәuirde Elbasy qol qoydy. Osy talqylauda men atalghan týiindi sheshuding EKI JOLYN úsyndym.

Onyng birinshisi, Qazaqstan Respublikasynyng «Azamattyghy turaly» Zanynyng 6-1-babyndaghy «1) túru merzimine qaramastan, Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda zandy negizderde túraqty túratyn ORALMANDAR;» degen bóliktegi «ORALMANDAR» degen sózdi «ETNIKALYQ QAZAQTAR» dep ózgertu. Búl ózeris atalghan Zangha engende, qandastarymyz «Oralman» kuәligine baylanbay, tek últynyng «QAZAQ» ekenin dәleldese boldy, birden azamattyqqa qújat tapsyra beretin edi.

Ekinshisi, «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zanynyng 25-babyna 3-1) tarmaq etip, «Oralman mәrtebesining merzimi ótip ketken jaghdayda toqsan kýnge bir mәrte úzartyp beriledi» degen tolyqtyru engizu.

Atalghan eki úsynystyng ekeui de talqygha týsip, birinshi otyrysta úshyp ketti. Qarsy shyqqan Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligine qarasty Kóshi-qon komiyteti tóraghasynyng búrynghy orynbasary Aslan Qarjaubaev!

Júmys tobynyng jetekshisi, deputat Kәribay Músyrmangha «Ashyq hat» (https://abai.kz/post/63484 ) jazyp, «Siz aitqan úsynystardy tiyisti ministrlikterden naqty derekter aldyryp, Ózinizding qatysuynyzben taghy bir qaraytyn bolamyz.» - degenge keltirdik. Deputat Kәribay Imanjanúly uәdesinde túryp, eki úsynyp qayta kýntәrtipke enip, talqygha týsti.

Birinshi úsynysqa   Aslan Qarjaubaev tis-tyrnaghymen qarsy bolyp, sazaryp-kógerip otyryp aldy. Búl jóninde sol kezde «Qarghysqa qalma, Qarjaubaev!» (https://abai.kz/post/63665 ) degen maqala da jazdyq. Soghan qaramastan, «ORALMANDAR» degen sózdi «ETNIKALYQ QAZAQTAR» dep ózgertu turaly úsynysyz ótpey qaldy.

Al,  «Oralman mәrtebesining merzimi ótip ketken jaghdayda toqsan kýnge bir mәrte úzartyp beriledi» degen ekinshi jobamyzdy Aslan Qarjaubaev pen Enbek, әleumettik qorghau jәne kóshi-qon komiytetining tóraghasy Aqmady Sarbasov biri bas bolyp, biri tós bolyp «...oralman mәrtebesi toqtatylghan kýnnen bastap alty ay ishinde ony úzartu turaly ótinish bere alady» dep,  qushityp tastapty.

«Oralman» mәrtebesining merzimi bir jyldan asyp ketken aghayyndarymyzdyng sory bolar, men qyzmet  qarbalastyghy sebepti, dәl sol joba bekitiletin kýni Mәjilistegi Júmys tobynyng otyrysyna qatysa almay qalyp edim, amal ne, deputattar lyp etkizip qabyldap jiberipti...

Nәtje ne boldy?!

«Oralman» mәrtebesining merzimi alty aidan asyp ketken neshe on myndaghan qandastarymyz taghy shulap qala berdi. Qazirge deyin olardyng kóbining Tólqújatynyng ne vizasynyng uaqyty tolyp, әkimshilik qúqyq búzushylyqqa úshyrap jatyr...

Sondyqtan, ol aghayyndardyng obaly men qarghys-silesi bolsa, ol Zang jobasyn úsynyp otyrghan, qabyldanghaly túrghan ong ózgeriske teris shekteu qoyghan, ker baqqan  Aslan Qarjaubaev pen Aqmady Sarbasovtyn moynynda!

Endi búl mәsele qalay sheshiledi?!

Alla qalasa, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrliginde «Halyqtyng kóshi-qony» jәne soghan qatysty birneshe zangha ózgertuler men tolyqtyrular engizu turaly júmys jýrip jatyr. Men osy atalghan ministrlikte qúrylghan «Kóshi-qon prosesterin retteu mәseleleri boyynsha zannamagha ózgerister engizu turaly» zang jobasynyng tújyrymdamasyn әzirleu komissiyasynyng mýshesimin. Orayy kelse, ayanyp túrgham joq! Qazaqstan Respublikasynyng «Azamattyghy turaly» Zanynyng 6-1-babyndaghy «1) túru merzimine qaramastan, Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda zandy negizderde túraqty túratyn ORALMANDAR;» degen bóliktegi «ORALMANDAR» degen sózdi «ETNIKALYQ QAZAQTAR» dep ózgertu turaly úsynysymdy qayta qosyp, Qazaqstan Respublikasynyng «Azamattyghy turaly» zanyna, «Zeynetaqymen qamsyzdandyru turaly» zanyna, «Merekeler turaly» zanyna jәne «Ákimshilik qúqyq búzushylyq turaly»  kodeksine tiyisti ózgertuler men tolyqtyrular engizu turaly taghy onshaqty jobany  sol komissiyagha bayaghyda úsynyp qoydym.

Ótkende Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrliginde komissiyanyng eki otyrysy boldy. Myng bolghyr  Aslan agha Qarjaubaev Qúdaydan qoryqsa kerek, rayynan qaytypty. «Biz qandastarymyzdyng azamattyq aluyn «Oralman» mәrtebesine baylap qoysaq, qandastarymyzdyng teng jarymyn azamatsyz qaldyratyn týrimiz bar. Sondyqtan, «ORALMANDAR» degen sózdi «ETNIKALYQ QAZAQTAR» dep ózgertpesek bolmaydy!» dep, sayrap otyr. Shimirigu degen atymen joq!

Sonymen, búl úsynys Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi jasap jatqan Zang jobasynyng tújyrymdamasyna endi. Ádilet ministrligi tekserip, Parlament talqysyna týsse, Zang dúrystalar edi.

«Oralman» mәrtebesining merzimin ótkizip alghan qandastarymyzdyng qatty qinalyp ketkeni shyn. BAQ kýnde jazyp jatyr. Qoghamdyq úiymdar men úlshyl besendiler Aslan Qarjaubaev pen Aqmady Sarbasovtyn telefonyna tynyshtyq bermey, esigin dýrkin-dýrkin qaghyp jatqan kórinedi.

Biraq, Qazaqstan Respublikasynyng «Azamattyghy turaly» zanyna biz úsynghan joba enbey, búl mәsele sheshimin tappaydy. Ol ýshin Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi Zang jobasyn tezdetip Parlamentting qarauyna ótkizui kerek! Basqa amal joq!!!

Auyt Múqiybek

 17.10.2018

Astana

Abai.kz