Sýgir Begendikúly 1894 jyly Manghystaudyng Ógiz-Óreuli degen jerinde dýniyege kelgen. Ol alghash ret  16 jasynda  topqa týsip  elge tanylghan. 1930 jylghy «Aday kóterilisine» belsene aralasyp, kenestik qyzyl qyrghynda atameken Manghystaudan eriksiz kóshken. 1930-1968 jyldar arasyndaghy 38 jyl ómirin týrikmen, ózbek, qaraqalpaq jerinde ótkizgen. Sýgir Begendikúly Horezm elinen 1968 jyly Manghystaugha kóship kelip, 1974 jyldyng 30 mausymynda seksen jasynda tughan topyraghynda kóz júmady, ziraty Manghystaudyng Shopan ata qorymynda.

Sýgir atamyz «Bissimilasyz» sóz bastamaghan jәne sopylyq ilimning Tarihat jolyn asa joghary dengeyde mengergen. Tolghau-jyrlarynyng bәrinde derlik Adam ata men Aua anany úlyqtaumen bastalyp, adamzattyng shejire-tarihy terennen zerdelenip, úrpaqqa ýlgi retinde úsynylyp otyrady.

 Shejire-tarih pen din jayly kóne jazbalardyng biri «Avestanyn» - ózimizding Ábespe degen sózimizden shyqqanyna qazirgi Kaspiy tenizining ejelde «Ábeskýn tenizi»  dep atalghany jәne qazaq balasynyng kýndelikti qoldanysynda jýrgen «әbes», «әbes is», «әbestik», «múnynyz әbes is boldy»,  «әbestik jasama» degen siyaqty eskertu sózderi tolyqtay dәlel bola alady.

Sol «Avestanyn» basty keyipkeri  Zaratushtra -  Irannyng Shyghysyndaghy kóshpendi elding úrpaghy әri onyng dinin qabyldaghan Shyghys Irannyng patshasy Kaviy-Vishtaspy;  ghalymdar búl aimaqty býgingi Orta Aziya jeri dep sanasa, biz ony býgingi qazaq dalasy dep batyl aita alamyz.

 «Avesta» býkil әlem elderi arasynda eng ejelgi tarihi  derek kózderding qataryna jatady.

Mine osy «Avestada» Turlar (Týrikter, Túrandyqtar M.Q.) men ariyler (Arystar M.Q.)) arasyndaghy shym-shytyryq oqighalar Ámudariya men Syrdariya, Kaspiy men Aral, Edil men Kama ónirlerinde órbiydi. Búl «әnúrandaghy» keyipkerler donghalaqty arbalargha mingen. Olardyng qarulary — sadaq pen jebe, nayza, aibalta, kәsibi — mal ósiru (ógiz, jylqy jәne týie), tamaghy — et pen sýt, Qúdaygha qúrbandyqqa shalugha jylqy, siyr, qoy әkeletindigi bayandalghan.

«Avestadaghy» Qúday әnúrandary Ortalyq Aziya men onyng soltýstiginde japsarlas jatqan Qazaqstannyng baqtashy-eginshi taypalarynyng ruhany ómiri turaly qúndy material beredi. Ariylerding Qúdaygha qúrbandyq shalyp, onyng atyna madaqtau aitatyn jerleri arheologiyalyq derektermen de rastalyp otyr» (Kóne parsy derekteri. «Ejelgi Qazaqstan tarihy jazba derekterde»).

 Shumerlerding ómir salty, kәsibi, qaru-jaraghynda, dini men diny ghúryptarynda, tilinde qazaqtardan esh qanday aiyrmashylyqtary joq. Shumerler ózderin Qarabas dep ataghan. Osy Qarabastyng basy da, ayaghy da, ortasy da Manghystauda tolyqtay saqtalghan. Mysaly, Qaralardyng shyqqan týbi Týpqaraghan (Qaraghantýp) bolsa, basy Qaramandybas, ortasy Qaraman jәne Adaydyng Múnalynda Qarabas (bes Qarabas) atty ru kýni býginde de bar.

«Avesta» jyry qazaqtyng Batyrlar jyry, shejire, ósiyet, tolghaulary siyaqty jatqa aitylyp, úrpaqtan úrpaqqa jalghasyp kelgen. Shejire-tarihty jyrmen jazu qazaqtyng ejelden kele jatqan Ata salty.

Bizding jyl sanauymyzdyng jetinshi, segizinshi ghasyrlarynda Iran men Orta Aziyada  islam dini qabyldanyp, Zaratushtranyng ornyn basty. Búl dinge tabynushylar qughyngha úshyrap, Ýndistangha jer audy, osy zamanda ol dindi ústaytyndar Ibra atalady. Biz búl ataudan Ibrahim (Ybyrayym) payghambardyng esimin kóremiz. Ybyrayym Atamyz jayly derekter Manghystaudyng shejire-dastandarynda kóptep saqtalghan.

Búl jayynda Cýgir atamyz ózining «Shejire jyr» dastanynda bylaysha suretteydi:

«Ybyrayym, Kenghan eki auyl (1).

Aljasyp dinge talasqan,

Kenghannyng bir әuleti (2).

Ishe bergen araq-sharaptan.

Ybyrayymnyng әuleti

Kelemesin qayyryp

Aqan taudyng etegi (3).

Arapa bizge bolsyn dep (4).

Alty taqta araptan (5).

Áji baryp dәm tatty

Áji bilimdi búlaqtan (6).

On segiz myng ghalamdy

Sonda Sýleymenge súratqan (7).

Músylman, kәpir birigip

Aralasyp jýrgende

Qúlshylyq ýshin Qúdaygha

Múhambetke ýmbet bolghanda

Bir dindegi halyqpyz,

Atamyz Ánes sahaba,

Músylmannyng balasy

Jýz jiyrma bes tanbaly (8).

Osy otyrghan kópshilik

Sol Ánesting aumaghy («Jyr dariya», 448-449 better).

Týsinikteme:

1. Qasiyetti Qúranda Ybyrayym atamyzdyng esimi Ibrahim dep beriledi.  «Negizinen Allah Adam men Núhty jәne Ibrahim men Imrannyng júraghatyn әlemderge ardaqty qyldy» (3.Aly Imran-33).

2. Araq-sharap ishe beretin auyldyng úrpaqtary da (Evropalyqtar) әlige deyin araq ishulerin qoya almay keledi. Qaz Aday shejiresinde Bekarystyng eki balasy bar, ýlkeni Alshyn, kishisi Kenshin deushi edi ghoy. Kenghan, Kenshin bәri bir auyl. Olardyng da shyqqan jeri Manghystau, ol býgingi Kendirli shyghanaghy atauymen saqtalghan. Bәrining «Ken» degen bir týbirden bolatyny osydan. En, Ken, Kendirli, Keneges, Kentau, Kenish, Kenshi, En, En dala, Ken, Keng dala  t.t. ataularda sol kenshinderding avtorlyq qúqy saqtalyp túr.

3. Aqtau (Aq Man) tauy;

4. Ardyng apasy (anasy) bolsyn dep, yaghny araptar qazaqtyng jiyeni;

5. Qazirgi Arap júrty (Arabiya);

6. Áji – Manghystauda Áji baba, Ájibay atty birneshe alqap (jer), ejelgi qorymdar bar. Sonymen qatar Áji atty Ereymentau tauynyng soltýstik-shyghysynda tau bar.

7. Dәuit payghambardyng úly on segiz myng ghalamnyng biyleushisi Sýleymen patsha.

8. Ol kezde qazaq qaghanaty 125 tanbaly rulardan túrghan. Qazirgi qazaqta 105 tanbaly ru bar delinedi.

Bissimilla – sózding danasy,

Qúrannyng Alham anasy.

Yhsandy jaman demeniz,

Yhsandy jaman deseniz

Abyl men Qabyl ekeui,

Bir ananyng balasy.

Aljastyng basyn aitayyn:

Ázәzil shaytan azghyryp,

Abyldy Qabyl óltirip

Músylman men kәpirdin,

Ayyrylghan eken arasy.

Sodan beri taraldyq

Atamyz Ánes – Jabaldan,

Maghyraj benen Jarazdan.

Tughanda Alshyn – Alaudan

Ýsh ananyng balasy,

Alys emes arasy.

Joghary túrghan Nәdirden,

Saryýisin men Dulatym

Alatau jaghyn jaylaghan.

Eregesken dúshpanyn,

Auyzgha salyp shaynaghan» — dep qazaqtyng ýsh jýzden taraghan ýsh balasynyng úrpaqtaryn sipattap, qayda qonystanghanyn taldap aityp shyghady. (https://mangystaumedia.kz/30/21878/).

 Qúnanorys ishinde,

Bes Qojamshar Kenjebay,

Ýstine әsem ýy tigip,

Nar asylyn aldyryp,

Kýmisten múryndyq saldyryp,

Jýz týie tirkep qyz bergen.

Sahy Erpan sol eken,

Túsynda bolghan kisiler,

Erpanday bolsaq der eken.

Qyz úzatu jóninde,

Qara ýili Qazaqta,

Aday týgil Alashta,

Óz erkimen qyz berip,

Tenine qosqan jylatpay,

Ýlgi salghan sol eken – dep, jaqsy iste kimder ýlgi bolghanyn aishyqtap atap jyrgha qossa, «Nasihat» tolghauynda Ýsh analy qazaqtyng bir әkening úlynday, bir anadan tughanday boluyn ósiyet etedi.

Jalpy qazaq balasy.

Nasihat aittym qarttyqta

Mening tiler tilegim:

Men qazaqtyng balasy

Bir anadan tughanday

Tabylsa tagham bólip je

Bir әkening úlynday,

Jyrtyghyn tapsang eger de

Birindi biring qamdap jýr.

Bayqaymyn týrin zamannyn

Ázәzil shaytan andap jýr.

Biz dýniyeden ketken son

Patsha bolar ózgergen,

Han balasy kem edi

Shalqyghan shalqar kólderden,

Horezm men Hiuadan,

Týrkistannyng ýstinen

Áulie - Pirler ketedi,

Jetimderdi qamdaghan

Naghyz ishan bilgirler

Bәri de óter dýniyeden.

Sóz jauabyn tolghaghan

Múp-músylman qazaghym

Birindi biring nalytpa.

Qaptaghan jauda qalsang da.

Qaptaghan jauda da qalsang da

Sen de tudyng er bolyp

Eniregen el ýshin,

Qynay beldi buynyz,

Adal jýrip, aq sóile,

Jibermeniz halyqtyn

Aldaghy alar jemisin.

Orta Jýz ben Kishi Jýz

Degen sózdi qoyyndar,

Birine biring tatu bop

Qamqorlyq jasap qamdap jýr,

Ázәzil - shaytan aldynnan

Bәrindi de aldap jýr,

Jas jetim men mýsәpir,

Jarly menen Jaqybay

Jaghdayyn aitsa nalytpa.

Ósiyet aittym azdaghan

Baytaq qazaq halyqqa... (Nasihat sózi).

 

Balannyng jaman bolghany,

Jaqynyn jatqa sanasa.

Qyzynnyng jaman bolghany,

Ata menen Anasyn,

Syilamasa aghasyn.

Kelinning jaman bolghany,

Kelgen jerge jaghdaysyz,

Jaqsynyng ashsa arasyn – dep, jaqyn men alystyn, әdepti menen әdepsizdin, jaqsy menen jamannyng ara jigin ajyratyp әdil baghasyn beredi.

Sýgir Múryn, Qashaghan, Sәttighúl jyraularmen zamandas, túz-dәmdes bolghan. Sýgir jyrau Abyldyn, Aqtannyn, Núrym men Qashaghannyn, Ábubәkir men Sәttighúldyn, taghy da basqa aqyn-jyraulardyng shygharmalaryn elge tanystyrumen qatar, olardy óz shygharmalarynda madaqtap jyrgha qosqan. Qyrymnyng qyryq batyry», «Qarasay-Qaziy», «Oraq-Mamay», «Múnlyq-Zarlyq», «Er Edige» t.b  batyrlar turaly, noghaylyq jyrlar men úzaq dastan-jyrlardy san týrli maqam-sazdargha salyp qúbylta jyrlaghan jәne sol mol múrany býgingi úrpaqqa amanat etip tabystap ketti.  Jyraudyng ózi shygharghan «Horezm elimen qoshtasuy», «Múshtariyh», «Ómir syry», «Rizamyn halqym», “Arman”, “Eldi saghynu”, ”Qoshtasu”, ”Terme” “Betashar”, ”Toybastar”, “Sәttighúl aqyngha”, "Attandyru”, ”Amanat”, ”Joqtau” atty tolghau jyrlary el arasynda keninen taraghan.

Ýlken jiyn ýstinde ýlkender Sýgirding jyryn tyndaugha qúlyq bayqatypty. Bir syily kisi otyryp: «Kәne, Sýgir, sen bizge biletin jyr-dastandarynnyng attaryn aityp tanystyrshy, sonyng ishinen ózimiz bireuin qalap aittyrarmyz», – depti. Sonda Sýgir ózi biletin dastandaryn bylaysha tanystyrypty:

Jasy ýlken jenge-aghalar,

Jasy kishi ini-balalar,

Kelinder, qyzdar, analar,

Sizder sóile degende

Sóilemeytin Sýgirde

Álde qansha shama bar?

Mening aitqan sózimdi

Zeyin qoyyp esitip

Ýilerine ala bar.

Sizder alyp ketkenmen

Ózime ermek jәne bar.

Qúlaq salyp tyndasan,

Tang atqansha ketetin,

Kýn shyqqansha jetetin

Kishi jýzding ishinde

Kerderi degen auyl bar –

Búlbúlday tili sayraghan

Ábubәkir búlbúl bar,

Tausylmaytyn qúrghyr bar.

Múny qalay kóresiz –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

«Búl bolmaydy» deseniz,

Múnan uayym jeseniz,

Habarynyzdy beresiz.

Ámirdi etpey bola ma,

Jyinalghan elim, tóresiz?!

Odan bylay sóilesem,

Áruaghy órttey qaulaghan,

Ata jauyn jaulaghan,

Atasynyng armanyn

Bitirem dep Qyrymnan

Qyryq myng әsker qamdaghan;

Er Oraqtyng baldary

Qarasay, Qazy – qos batyr,

Ádilqanmen ýsh batyr –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

Ádildi kim dep súrasan,

Taqqa minip han bolghan,

Qaranghy jerde sham bolghan.

Búiryghymen Ádildin

Qyryq myng әsker jan bolghan.

 

Bes jasynda belsengen,

Ósken sayyn órlengen,

Alty jasta oq atyp,

Jeti jasta jeldengen.

Jeti jasqa kelgende

Qyyalay qylysh sermengen.

Alysqa baryp kórmegen,

On jasyna kelgende

Han bolyp halqyn mengergen –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

«Búl da bolmaydy» desender,

Múnan uayym jesender –

Jaghalbayly eli bar.

Jaz jaylauyn súrasan,

Kók tenizding jaghasy,

Úlan-baytaq jeri bar.

Bazarbay atty bayy bar,

Bazarbaydyng balasy

Tólegen myrza taghy bar.

Aq Jayyqqa ketetin,

Qyz Jibekke jetetin,

Qosyla almay ómirden

Armanda bolyp ótetin –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

Odan bylay sóilesem,

Qara qasqa atty Qambar bar,

Aytylmay jatqan jandar bar.

Qyz Nazymy búlanday

On segizge tolghan jasynda,

Kәmshat bórki basynda,

Qara men tóre qayghyrdy:

«Bolmadyq, – dep, – ashyna», –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

Qaldyghayty, Búldyrty

Kódesining týbin qarasan,

Jayylyp jatqan qoy-jylqy.

Qara Qypshaq Qobylandy

Túlpar atqa mingen jer,

Tu alyp qolgha jelgen jer –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

Taghy bir jyrym qalypty,

Kópshilikke anyq-ty.

Jiydeli-Baysyn jerinde,

Qonyrat degen elinde

Baybóri degen bay eken,

Baq dәuleti say eken,

Tórt týlik maly bar eken,

Bir perzentke zar eken.

Áulie qoymay at aityp,

Qartayyp kelgen shaghynda

Tilep alghan Alladan

Alpamys qyran bar eken –

Bir tyndaugha búl qalay?

 

«Búl da bolmayd» deseniz,

Múnan uayym jeseniz,

Ámirindi etpey bola ma

Habaryndy beresiz?!

El-júrtym, halqym astana,

Jyinalghan bәring tóresiz…

«Zúlqarnayyn Eskendir»,

«Áziret Áli», «Shynghyshan»,

«Qyryq tarau noghaylyq»

Dastandarym taghy bar,

Bәri bizden tabylar.

«Búl da bolmayd» deseniz,

Myna otyrghan jyrshynyz

Jan qaltasyn qaghynar.

Ózderinnen ayaytyn

Jyrshynyng ne jany bar?! («Bir tyndaugha búl qalay?»). Atamyz joghary da

attary atalghan batyrlarmen qatar «Zúlqarnayyn Eskendirdi de», «Áziret Álini de», «Shynghyshandy da», «Qyryq tarau noghaylyq (Qyrymnyng qyryq batyrynda» bәrining tegin qazaq dep otyr. Áytpese, ol dastandardy jyrlap ne istesin, jyrlaghanda da ony kim tyndar edi. Mysaly, Siz óziniz orystyng birinshi Petri jayly jyr jazyp ony jyrlar ma ediniz. Áriyne, joq dep jauap bereriniz sózsiz.

El arasynda adamzattyng shejire-tarihy jayly Sәttighúl men Sýgirding júmbaq aitysy saqtalghan.

Eskeldi Sýgir men edim,

Qaynarly búlaq, kól edim,

Aldyma shyqsa bireuler

Tilmenen talay bógedim,

Men tizginimdi bermedim, degen jyr shumaqtarynan jyraudyng suyryp salma aqyndyq óneri de asa joghary dengeyde bolghanyn kóremiz.

Sýgir jyrau tek qana óz elinde emes, Qaraqalpaqstan, Týrikmenstan, Ózbekstannyng batys oblystaryn aralap, halyq arasynda óner kórsetuge jarty ghasyrlyq ghúmyryn arnaghan jәne ózining asqan ónerpazdyghyn jýrgen jerining bәrinde eriksiz moyyndatqan. «Sýgirding termesi” ,”Sýgirding әni”, ”Sýgirding jyr-sazy” tәrizdi әuenderi eldi kýni býginde de baurap alady. Sýgir bir shygharmanyng ózin, ózi shygharghan birneshe әuenmen qúbylta oryndap, tyndaushyny baurap alatyn qasiyetke ie bolghan, jyrshylyq, aqyndyghymen qosa kompozitorlyq dәrejege kóterilgen asa daryndy óner iyesi. Sýgir atamyzdyng zamandasy Úzaqbay jyrau:

Sóz jauaby órlengen.

Jeti qabat sazyng bar – dep, Sýgir atamyzdyng óz jyryn jeti týrli әuen-sazben qúbylta jyrlaytynyn erekshe aityp ketken eken.

Qazirgi belgili jyrshylar qyryqmyltyq Býrkitbaygha, Jaqsylyq Eleusinúlyna batasyn berip, olargha ústaz bolghan. Sýgirding úrpaqtary turaly sóz etsek, túla boyy túnghyshy Esquat Úly Otan soghysy kezinde Stalingrad týbinde shayqasta qaza bolghan, ekinshi úly Ótelgen qazir zeynetker. Janaózen qalasynda túrady, balaly-shaghaly.

 Sýgir «Tektiden tughan tekti». Ol әlemge qazaqtyng úly qaghany Shynghys handy bergen Adaydyng Múnaly, onyng ishinde Jaulydan taralatyn Eskeldi auylynyng perzenti.

Sipattap aitsam Sýgirdi,

Múnaldan edi ruy.

Asyl erding qúlyny,

Aq zәmzәmning túnyghy.

Almastyng qalghan synyghy.

Ýlgi alghan jerin aitayyn

Abyl, Aqtan, Qashaghan,

Shyrshyghúldyng Núrymy,

Qúlaghymnan ketpey jýr

Ýsh bunaqtan qaytarghan

Sýgirding әn men qúnyghy,

...Maqtansa da bir jigit

Sýgirden artyq neghyldy.

Dýniyede kemi joq

Han, tóredey baghyldy

Qúdiretke ne shara

Artynda halqyng saghyndy.

Orda kórgen ýlgilim,

Molda kórgen bilgirim,

Qarshyghaday ilgirim,

Qayrattydan qaymyqpay

Qayyspaytyn dýldilim,

Shabysynnan toqtadyn

Bayraq alghan jýldelim,

Tauysqan topty jorghalap,

Tabany taypaq sýrginim.

Qinalghannan ne payda

Endi ainalyp kele me

Ótip ketken bir kýnin?

Arqa sýier er edin,

El bastaytyn kósemim,

Sóz bastaytyn sheshenim,

Sen qúraldyng esi edin

Senen ýlgi alsam dep

Joldas boldym neshe kýn. Búl Ybyrayym aqún Qúlbayúlynyng «Sýgir jyraugha arnaghan

joqtau tolghauynan» alynghan ýzindi. Songhy ghasyrlarda qazaq jyraularynyng ishinde múnday madaqqa ie bolghan adam kemde-kem.

Býginde kózi tiri Sýgir jyraudyng shәkirti Jaqsylyq jyrshynyng aituynsha Sýgirding әkesi Begendik qajy sharighatqa jýirik, dinning tereng qúpiya syrlaryn meyilinshe jetik mengergen taqua adam bolghan. Ákesi Begendik diny sauatty, eki ret Mekkege baryp “Qajy” atanghan kisi. Ol kisiden mynaday kóripkeldik sóz qalghan:

Músylman araq iship, dinin satar.

Qatyn-qyzdar betin boyap, inin satar.

Qazaqtyng auzy ala bolady,

Ghylymy shala bolady.

Ata-ananyng kókiregi jara bolady.

Jas balalar nekesiz qatyn alady.

Aynalghanda sol baladan

Ózi bәlege qalady, - degeni aina qatesiz kelip túrghan joq pa?!

2014 jyly Sýgir atamyzdyng  120 jyldyq merey toyy Ata úrpaqtary jәne tuys aghayyndarynyng úiymdastyruymen Manghystauda keninen atalyp ótti. Enbekteri jinaqtalyp kitap bolyp basylyp shygharyldy. 1. Salqynúly S. «Jýirigi eding Adaydyn»  Almaty 2008 jyl.

1. «Men qashanghy jýirigin. Manghystau jyr-termeleri». 2 kitap (qúrastyrghan, notagha týsirgen A. Janbyrshy) Almaty «Núrly Álem», 2008 – 416 b. Aqtau, 2014j.

Sýgir Begendikúlynyng «Auylgha Sýgir keldi» dep bastalatyn termesin estimegen qazaq kemde-kem bolar. Osy terme oryndalghan sәtterder de tyndarman qauymnyng arqasy qozyp, oryndarynan túryp, qúrmet kórsetkenderining de talay jerde kuәsi boldyq.

Sýgir jyry әlemdi sharlap ketti. Oghan dәlel әlem ónerpazdarynyng Amerikada (2001) bas qosqan bayqauynda Qydyrәli Bolmanov «Sýgirding termesin» oryndap bas bәigeni jenip alsa, «Kesh yoy» toby Týrkiyada ótken halyqaralyq festivalida «Auylgha Sýgir keldi» termesin oryndap bas jýldege ie boldy. Búl qazaq muzyka ónerining qúdireti jәne  Sýgir atamyzdyng asqan daryn iyesi ekendigining aiday aighaghy bolyp tabylady.

Qansha jerden birinshi oryn aldy desek te dombyramen aitylatyn týpnúsqasyna eshtene jetpeydi. «AUYLGhA DA SÝGIR-AY KELDI DEP»...

Múhambetkәrim Qojyrbayúly

Abai.kz