سۇگىر بەگەندىكۇلى 1894 جىلى ماڭعىستاۋدىڭ وگىز-ورەۋلى دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول العاش رەت  16 جاسىندا  توپقا ءتۇسىپ  ەلگە تانىلعان. 1930 جىلعى «اداي كوتەرىلىسىنە» بەلسەنە ارالاسىپ، كەڭەستىك قىزىل قىرعىندا اتامەكەن ماڭعىستاۋدان ەرىكسىز كوشكەن. 1930-1968 جىلدار اراسىنداعى 38 جىل ءومىرىن تۇرىكمەن، وزبەك، قاراقالپاق جەرىندە وتكىزگەن. سۇگىر بەگەندىكۇلى حورەزم ەلىنەن 1968 جىلى ماڭعىستاۋعا كوشىپ كەلىپ، 1974 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا سەكسەن جاسىندا تۋعان توپىراعىندا كوز جۇمادى، زيراتى ماڭعىستاۋدىڭ شوپان اتا قورىمىندا.

سۇگىر اتامىز «ءبىسسىمىلاسىز» ءسوز باستاماعان جانە سوپىلىق ءىلىمنىڭ تاريحات جولىن اسا جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن. تولعاۋ-جىرلارىنىڭ بارىندە دەرلىك ادام اتا مەن اۋا انانى ۇلىقتاۋمەن باستالىپ، ادامزاتتىڭ شەجىرە-تاريحى تەرەڭنەن زەردەلەنىپ، ۇرپاققا ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرادى.

 شەجىرە-تاريح پەن ءدىن جايلى كونە جازبالاردىڭ ءبىرى «اۆەستانىڭ» - ءوزىمىزدىڭ ابەسپە دەگەن سوزىمىزدەن شىققانىنا قازىرگى كاسپي تەڭىزىنىڭ ەجەلدە «ابەسكۇن تەڭىزى»  دەپ اتالعانى جانە قازاق بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىندا جۇرگەن «ابەس»، «ابەس ءىس»، «ابەستىك»، «مۇنىڭىز ابەس ءىس بولدى»،  «ابەستىك جاساما» دەگەن سياقتى ەسكەرتۋ سوزدەرى تولىقتاي دالەل بولا الادى.

سول «اۆەستانىڭ» باستى كەيىپكەرى  زاراتۋشترا -  يراننىڭ شىعىسىنداعى كوشپەندى ەلدىڭ ۇرپاعى ءارى ونىڭ ءدىنىن قابىلداعان شىعىس يراننىڭ پاتشاسى كاۆي-ۆيشتاسپى;  عالىمدار بۇل ايماقتى بۇگىنگى ورتا ازيا جەرى دەپ ساناسا، ءبىز ونى بۇگىنگى قازاق دالاسى دەپ باتىل ايتا الامىز.

 «اۆەستا» بۇكىل الەم ەلدەرى اراسىندا ەڭ ەجەلگى تاريحي  دەرەك كوزدەردىڭ قاتارىنا جاتادى.

مىنە وسى «اۆەستادا» Tۋرلار (تۇرىكتەر، تۇراندىقتار م.ق.) مەن اريلەر (ارىستار م.ق.)) اراسىنداعى شىم-شىتىرىق وقيعالار ءامۋداريا مەن سىرداريا، كاسپي مەن ارال، ەدىل مەن كاما وڭىرلەرىندە ءوربيدى. بۇل «انۇرانداعى» كەيىپكەرلەر دوڭعالاقتى اربالارعا مىنگەن. ولاردىڭ قارۋلارى — ساداق پەن جەبە، نايزا، ايبالتا، كاسىبى — مال ءوسىرۋ (وگىز، جىلقى جانە تۇيە), تاماعى — ەت پەن ءسۇت، قۇدايعا قۇرباندىققا شالۋعا جىلقى، سيىر، قوي اكەلەتىندىگى باياندالعان.

«اۆەستاداعى» قۇداي ءانۇراندارى ورتالىق ازيا مەن ونىڭ سولتۇستىگىندە جاپسارلاس جاتقان قازاقستاننىڭ باقتاشى-ەگىنشى تايپالارىنىڭ رۋحاني ءومىرى تۋرالى قۇندى ماتەريال بەرەدى. اريلەردىڭ قۇدايعا قۇرباندىق شالىپ، ونىڭ اتىنا ماداقتاۋ ايتاتىن جەرلەرى ارحەولوگيالىق دەرەكتەرمەن دە راستالىپ وتىر» (كونە پارسى دەرەكتەرى. «ەجەلگى قازاقستان تاريحى جازبا دەرەكتەردە»).

 شۋمەرلەردىڭ ءومىر سالتى، كاسىبى، قارۋ-جاراعىندا، ءدىنى مەن ءدىني عۇرىپتارىندا، تىلىندە قازاقتاردان ەش قانداي ايىرماشىلىقتارى جوق. شۋمەرلەر وزدەرىن قاراباس دەپ اتاعان. وسى قاراباستىڭ باسى دا، اياعى دا، ورتاسى دا ماڭعىستاۋدا تولىقتاي ساقتالعان. مىسالى، قارالاردىڭ شىققان ءتۇبى تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ) بولسا، باسى قاراماندىباس، ورتاسى قارامان جانە ادايدىڭ مۇڭالىندا قاراباس (بەس قاراباس) اتتى رۋ كۇنى بۇگىندە دە بار.

«اۆەستا» جىرى قازاقتىڭ باتىرلار جىرى، شەجىرە، وسيەت، تولعاۋلارى سياقتى جاتقا ايتىلىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن. شەجىرە-تاريحتى جىرمەن جازۋ قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا سالتى.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ جەتىنشى، سەگىزىنشى عاسىرلارىندا يران مەن ورتا ازيادا  يسلام ءدىنى قابىلدانىپ، زاراتۋشترانىڭ ورنىن باستى. بۇل دىنگە تابىنۋشىلار قۋعىنعا ۇشىراپ، ۇندىستانعا جەر اۋدى، وسى زاماندا ول ءدىندى ۇستايتىندار يبرا اتالادى. ءبىز بۇل اتاۋدان يبراھيم (ىبىرايىم) پايعامباردىڭ ەسىمىن كورەمىز. ىبىرايىم اتامىز جايلى دەرەكتەر ماڭعىستاۋدىڭ شەجىرە-داستاندارىندا كوپتەپ ساقتالعان.

بۇل جايىندا Cۇگىر اتامىز ءوزىنىڭ «شەجىرە جىر» داستانىندا بىلايشا سۋرەتتەيدى:

«ىبىرايىم، كەنعان ەكى اۋىل (1).

الجاسىپ دىنگە تالاسقان،

كەنعاننىڭ ءبىر اۋلەتى (2).

ىشە بەرگەن اراق-شاراپتان.

ىبىرايىمنىڭ اۋلەتى

كەلەمەسىن قايىرىپ

اقان تاۋدىڭ ەتەگى (3).

اراپا بىزگە بولسىن دەپ (4).

التى تاقتا اراپتان (5).

ءاجى بارىپ ءدام تاتتى

ءاجى ءبىلىمدى بۇلاقتان (6).

ون سەگىز مىڭ عالامدى

سوندا سۇلەيمەنگە سۇراتقان (7).

مۇسىلمان، كاپىر بىرىگىپ

ارالاسىپ جۇرگەندە

قۇلشىلىق ءۇشىن قۇدايعا

مۇحامبەتكە ۇمبەت بولعاندا

ءبىر دىندەگى حالىقپىز،

اتامىز انەس ساحابا،

مۇسىلماننىڭ بالاسى

ءجۇز جيىرما بەس تاڭبالى (8).

وسى وتىرعان كوپشىلىك

سول انەستىڭ اۋماعى («جىر داريا»، 448-449 بەتتەر).

تۇسىنىكتەمە:

1. قاسيەتتى قۇراندا ىبىرايىم اتامىزدىڭ ەسىمى يبراھيم دەپ بەرىلەدى.  «نەگىزىنەن اللاھ ادام مەن نۇحتى جانە يبراھيم مەن يمراننىڭ جۇراعاتىن الەمدەرگە ارداقتى قىلدى» (3.الي يمران-33).

2. اراق-شاراپ ىشە بەرەتىن اۋىلدىڭ ۇرپاقتارى دا (ەۆروپالىقتار) الىگە دەيىن اراق ىشۋلەرىن قويا الماي كەلەدى. قاز اداي شەجىرەسىندە بەكارىستىڭ ەكى بالاسى بار، ۇلكەنى الشىن، كىشىسى كەنشىن دەۋشى ەدى عوي. كەنعان، كەنشىن ءبارى ءبىر اۋىل. ولاردىڭ دا شىققان جەرى ماڭعىستاۋ، ول بۇگىنگى كەندىرلى شىعاناعى اتاۋىمەن ساقتالعان. ءبارىنىڭ «كەن» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. ەن، كەن، كەندىرلى، كەنەگەس، كەنتاۋ، كەنىش، كەنشى، ەڭ، ەن دالا، كەڭ، كەڭ دالا  ت.ت. اتاۋلاردا سول كەنشىندەردىڭ اۆتورلىق قۇقى ساقتالىپ تۇر.

3. اقتاۋ (اق مان) تاۋى;

4. اردىڭ اپاسى (اناسى) بولسىن دەپ، ياعني اراپتار قازاقتىڭ جيەنى;

5. قازىرگى اراپ جۇرتى (ارابيا);

6. ءاجى – ماڭعىستاۋدا ءاجى بابا، ءاجىباي اتتى بىرنەشە القاپ (جەر), ەجەلگى قورىمدار بار. سونىمەن قاتار ءاجى اتتى ەرەيمەنتاۋ تاۋىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا تاۋ بار.

7. ءداۋىت پايعامباردىڭ ۇلى ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بيلەۋشىسى سۇلەيمەن پاتشا.

8. ول كەزدە قازاق قاعاناتى 125 تاڭبالى رۋلاردان تۇرعان. قازىرگى قازاقتا 105 تاڭبالى رۋ بار دەلىنەدى.

ءبيسسىمىللا – ءسوزدىڭ داناسى،

قۇراننىڭ الحام اناسى.

ىحساندى جامان دەمەڭىز،

ىحساندى جامان دەسەڭىز

ابىل مەن قابىل ەكەۋى،

ءبىر انانىڭ بالاسى.

الجاستىڭ باسىن ايتايىن:

ءازازىل شايتان ازعىرىپ،

ابىلدى قابىل ءولتىرىپ

مۇسىلمان مەن كاپىردىڭ،

ايىرىلعان ەكەن اراسى.

سودان بەرى تارالدىق

اتامىز انەس – جابالدان،

ماعىراج بەنەن جارازدان.

تۋعاندا الشىن – الاۋدان

ءۇش انانىڭ بالاسى،

الىس ەمەس اراسى.

جوعارى تۇرعان نادىردەن،

ءسارىۇيسىن مەن دۋلاتىم

الاتاۋ جاعىن جايلاعان.

ەرەگەسكەن دۇشپانىن،

اۋىزعا سالىپ شايناعان» — دەپ قازاقتىڭ ءۇش جۇزدەن تاراعان ءۇش بالاسىنىڭ ۇرپاقتارىن سيپاتتاپ، قايدا قونىستانعانىن تالداپ ايتىپ شىعادى. (https://mangystaumedia.kz/30/21878/).

 قۇنانورىس ىشىندە،

بەس قوجامشار كەنجەباي،

ۇستىنە اسەم ءۇي تىگىپ،

نار اسىلىن الدىرىپ،

كۇمىستەن مۇرىندىق سالدىرىپ،

ءجۇز تۇيە تىركەپ قىز بەرگەن.

ساحي ەرپان سول ەكەن،

تۇسىندا بولعان كىسىلەر،

ەرپانداي بولساق دەر ەكەن.

قىز ۇزاتۋ جونىندە،

قارا ءۇيلى قازاقتا،

اداي تۇگىل الاشتا،

ءوز ەركىمەن قىز بەرىپ،

تەڭىنە قوسقان جىلاتپاي،

ۇلگى سالعان سول ەكەن – دەپ، جاقسى ىستە كىمدەر ۇلگى بولعانىن ايشىقتاپ اتاپ جىرعا قوسسا، «ناسيحات» تولعاۋىندا ءۇش انالى قازاقتىڭ ءبىر اكەنىڭ ۇلىنداي، ءبىر انادان تۋعانداي بولۋىن وسيەت ەتەدى.

جالپى قازاق بالاسى.

ناسيحات ايتتىم قارتتىقتا

مەنىڭ تىلەر تىلەگىم:

مەن قازاقتىڭ بالاسى

ءبىر انادان تۋعانداي

تابىلسا تاعام ءبولىپ جە

ءبىر اكەنىڭ ۇلىنداي،

جىرتىعىن تاپساڭ ەگەر دە

ءبىرىڭدى ءبىرىڭ قامداپ ءجۇر.

بايقايمىن ءتۇرىن زاماننىڭ

ءازازىل شايتان اڭداپ ءجۇر.

ءبىز دۇنيەدەن كەتكەن سوڭ

پاتشا بولار وزگەرگەن،

حان بالاسى كەم ەدى

شالقىعان شالقار كولدەردەن،

حورەزم مەن حيۋادان،

تۇركىستاننىڭ ۇستىنەن

اۋليە - پىرلەر كەتەدى،

جەتىمدەردى قامداعان

ناعىز يشان بىلگىرلەر

ءبارى دە وتەر دۇنيەدەن.

ءسوز جاۋابىن تولعاعان

مۇپ-مۇسىلمان قازاعىم

ءبىرىڭدى ءبىرىڭ نالىتپا.

قاپتاعان جاۋدا قالساڭ دا.

قاپتاعان جاۋدا دا قالساڭ دا

سەن دە تۋدىڭ ەر بولىپ

ەڭىرەگەن ەل ءۇشىن،

قىناي بەلدى بۋىڭىز،

ادال ءجۇرىپ، اق سويلە،

جىبەرمەڭىز حالىقتىڭ

الداعى الار جەمىسىن.

ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز

دەگەن ءسوزدى قويىڭدار،

بىرىڭە ءبىرىڭ تاتۋ بوپ

قامقورلىق جاساپ قامداپ ءجۇر،

ءازازىل - شايتان الدىڭنان

ءبارىڭدى دە الداپ ءجۇر،

جاس جەتىم مەن ءمۇساپىر،

جارلى مەنەن جاقىباي

جاعدايىن ايتسا نالىتپا.

وسيەت ايتتىم ازداعان

بايتاق قازاق حالىققا... (ناسيحات ءسوزى).

 

بالاڭنىڭ جامان بولعانى،

جاقىنىن جاتقا ساناسا.

قىزىڭنىڭ جامان بولعانى،

اتا مەنەن اناسىن،

سىيلاماسا اعاسىن.

كەلىننىڭ جامان بولعانى،

كەلگەن جەرگە جاعدايسىز،

جاقسىنىڭ اشسا اراسىن – دەپ، جاقىن مەن الىستىڭ، ادەپتى مەنەن ادەپسىزدىڭ، جاقسى مەنەن جاماننىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ ءادىل باعاسىن بەرەدى.

سۇگىر مۇرىن، قاشاعان، ساتتىعۇل جىراۋلارمەن زامانداس، تۇز-دامدەس بولعان. سۇگىر جىراۋ ابىلدىڭ، اقتاننىڭ، نۇرىم مەن قاشاعاننىڭ، ابۋباكىر مەن ساتتىعۇلدىڭ، تاعى دا باسقا اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن ەلگە تانىستىرۋمەن قاتار، ولاردى ءوز شىعارمالارىندا ماداقتاپ جىرعا قوسقان. قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، «قاراساي-قازي»، «وراق-ماماي»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «ەر ەدىگە» ت.ب  باتىرلار تۋرالى، نوعايلىق جىرلار مەن ۇزاق داستان-جىرلاردى سان ءتۇرلى ماقام-سازدارعا سالىپ قۇبىلتا جىرلاعان جانە سول مول مۇرانى بۇگىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ تابىستاپ كەتتى.  جىراۋدىڭ ءوزى شىعارعان «حورەزم ەلىمەن قوشتاسۋى»، «مۇشتاريح»، «ءومىر سىرى»، «ريزامىن حالقىم»، “ارمان”، “ەلدى ساعىنۋ”، ”قوشتاسۋ”، ”تەرمە” “بەتاشار”، ”تويباستار”، “ساتتىعۇل اقىنعا”، "اتتاندىرۋ”، ”امانات”، ”جوقتاۋ” اتتى تولعاۋ جىرلارى ەل اراسىندا كەڭىنەن تاراعان.

ۇلكەن جيىن ۇستىندە ۇلكەندەر سۇگىردىڭ جىرىن تىڭداۋعا قۇلىق بايقاتىپتى. ءبىر سىيلى كىسى وتىرىپ: «كانە، سۇگىر، سەن بىزگە بىلەتىن جىر-داستاندارىڭنىڭ اتتارىن ايتىپ تانىستىرشى، سونىڭ ىشىنەن ءوزىمىز بىرەۋىن قالاپ ايتتىرارمىز»، – دەپتى. سوندا سۇگىر ءوزى بىلەتىن داستاندارىن بىلايشا تانىستىرىپتى:

جاسى ۇلكەن جەڭگە-اعالار،

جاسى كىشى ءىنى-بالالار،

كەلىندەر، قىزدار، انالار،

سىزدەر سويلە دەگەندە

سويلەمەيتىن سۇگىردە

الدە قانشا شاما بار؟

مەنىڭ ايتقان ءسوزىمدى

زەيىن قويىپ ەسىتىپ

ۇيلەرىڭە الا بار.

سىزدەر الىپ كەتكەنمەن

وزىمە ەرمەك جانە بار.

قۇلاق سالىپ تىڭداساڭ،

تاڭ اتقانشا كەتەتىن،

كۇن شىققانشا جەتەتىن

كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە

كەردەرى دەگەن اۋىل بار –

بۇلبۇلداي ءتىلى سايراعان

ابۋباكىر بۇلبۇل بار،

تاۋسىلمايتىن قۇرعىر بار.

مۇنى قالاي كورەسىز –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

«بۇل بولمايدى» دەسەڭىز،

مۇنان ۋايىم جەسەڭىز،

حابارىڭىزدى بەرەسىز.

ءامىردى ەتپەي بولا ما،

جىينالعان ەلىم، تورەسىز؟!

ودان بىلاي سويلەسەم،

ارۋاعى ورتتەي قاۋلاعان،

اتا جاۋىن جاۋلاعان،

اتاسىنىڭ ارمانىن

بىتىرەم دەپ قىرىمنان

قىرىق مىڭ اسكەر قامداعان;

ەر وراقتىڭ بالدارى

قاراساي، قازي – قوس باتىر،

ادىلقانمەن ءۇش باتىر –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

ءادىلدى كىم دەپ سۇراساڭ،

تاققا ءمىنىپ حان بولعان،

قاراڭعى جەردە شام بولعان.

بۇيرىعىمەن ءادىلدىڭ

قىرىق مىڭ اسكەر جان بولعان.

 

بەس جاسىندا بەلسەنگەن،

وسكەن سايىن ورلەنگەن،

التى جاستا وق اتىپ،

جەتى جاستا جەلدەنگەن.

جەتى جاسقا كەلگەندە

قىيالاي قىلىش سەرمەنگەن.

الىسقا بارىپ كورمەگەن،

ون جاسىنا كەلگەندە

حان بولىپ حالقىن مەڭگەرگەن –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

«بۇل دا بولمايدى» دەسەڭدەر،

مۇنان ۋايىم جەسەڭدەر –

جاعالبايلى ەلى بار.

جاز جايلاۋىن سۇراساڭ،

كوك تەڭىزدىڭ جاعاسى،

ۇلان-بايتاق جەرى بار.

بازارباي اتتى بايى بار،

بازاربايدىڭ بالاسى

تولەگەن مىرزا تاعى بار.

اق جايىققا كەتەتىن،

قىز جىبەككە جەتەتىن،

قوسىلا الماي ومىردەن

ارماندا بولىپ وتەتىن –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

ودان بىلاي سويلەسەم،

قارا قاسقا اتتى قامبار بار،

ايتىلماي جاتقان جاندار بار.

قىز نازىمى بۇلاڭداي

ون سەگىزگە تولعان جاسىندا،

كامشات بوركى باسىندا،

قارا مەن تورە قايعىردى:

«بولمادىق، – دەپ، – اشىنا»، –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

قالدىعايتى، بۇلدىرتى

كودەسىنىڭ ءتۇبىن قاراساڭ،

جايىلىپ جاتقان قوي-جىلقى.

قارا قىپشاق قوبىلاندى

تۇلپار اتقا مىنگەن جەر،

تۋ الىپ قولعا جەلگەن جەر –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

تاعى ءبىر جىرىم قالىپتى،

كوپشىلىككە انىق-تى.

جيدەلى-بايسىن جەرىندە،

قوڭىرات دەگەن ەلىندە

ءبايبورى دەگەن باي ەكەن،

باق داۋلەتى ساي ەكەن،

ءتورت تۇلىك مالى بار ەكەن،

ءبىر پەرزەنتكە زار ەكەن.

اۋليە قويماي ات ايتىپ،

قارتايىپ كەلگەن شاعىندا

تىلەپ العان اللادان

الپامىس قىران بار ەكەن –

ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟

 

«بۇل دا بولمايد» دەسەڭىز،

مۇنان ۋايىم جەسەڭىز،

ءامىرىڭدى ەتپەي بولا ما

حابارىڭدى بەرەسىز؟!

ەل-جۇرتىم، حالقىم استانا،

جىينالعان ءبارىڭ تورەسىز…

«زۇلقارنايىن ەسكەندىر»،

«ازىرەت ءالى»، «شىڭعىسحان»،

«قىرىق تاراۋ نوعايلىق»

داستاندارىم تاعى بار،

ءبارى بىزدەن تابىلار.

«بۇل دا بولمايد» دەسەڭىز،

مىنا وتىرعان جىرشىڭىز

جان قالتاسىن قاعىنار.

وزدەرىڭنەن ايايتىن

جىرشىنىڭ نە جانى بار؟! («ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟»). اتامىز جوعارى دا

اتتارى اتالعان باتىرلارمەن قاتار «زۇلقارنايىن ەسكەندىردى دە»، «ازىرەت ءالىنى دە»، «شىڭعىسحاندى دا»، «قىرىق تاراۋ نوعايلىق (قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىندا» ءبارىنىڭ تەگىن قازاق دەپ وتىر. ايتپەسە، ول داستانداردى جىرلاپ نە ىستەسىن، جىرلاعاندا دا ونى كىم تىڭدار ەدى. مىسالى، ءسىز ءوزىڭىز ورىستىڭ ءبىرىنشى پەترى جايلى جىر جازىپ ونى جىرلار ما ەدىڭىز. ارينە، جوق دەپ جاۋاپ بەرەرىڭىز ءسوزسىز.

ەل اراسىندا ادامزاتتىڭ شەجىرە-تاريحى جايلى ساتتىعۇل مەن سۇگىردىڭ جۇمباق ايتىسى ساقتالعان.

ەسكەلدى سۇگىر مەن ەدىم،

قاينارلى بۇلاق، كول ەدىم،

الدىما شىقسا بىرەۋلەر

تىلمەنەن تالاي بوگەدىم،

مەن تىزگىنىمدى بەرمەدىم، دەگەن جىر شۋماقتارىنان جىراۋدىڭ سۋىرىپ سالما اقىندىق ونەرى دە اسا جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن كورەمىز.

سۇگىر جىراۋ تەك قانا ءوز ەلىندە ەمەس، قاراقالپاقستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستاننىڭ باتىس وبلىستارىن ارالاپ، حالىق اراسىندا ونەر كورسەتۋگە جارتى عاسىرلىق عۇمىرىن ارناعان جانە ءوزىنىڭ اسقان ونەرپازدىعىن جۇرگەن جەرىنىڭ بارىندە ەرىكسىز مويىنداتقان. «سۇگىردىڭ تەرمەسى” ،”سۇگىردىڭ ءانى”، ”سۇگىردىڭ جىر-سازى” ءتارىزدى اۋەندەرى ەلدى كۇنى بۇگىندە دە باۋراپ الادى. سۇگىر ءبىر شىعارمانىڭ ءوزىن، ءوزى شىعارعان بىرنەشە اۋەنمەن قۇبىلتا ورىنداپ، تىڭداۋشىنى باۋراپ الاتىن قاسيەتكە يە بولعان، جىرشىلىق، اقىندىعىمەن قوسا كومپوزيتورلىق دارەجەگە كوتەرىلگەن اسا دارىندى ونەر يەسى. سۇگىر اتامىزدىڭ زامانداسى ۇزاقباي جىراۋ:

ءسوز جاۋابى ورلەنگەن.

جەتى قابات سازىڭ بار – دەپ، سۇگىر اتامىزدىڭ ءوز جىرىن جەتى ءتۇرلى اۋەن-سازبەن قۇبىلتا جىرلايتىنىن ەرەكشە ايتىپ كەتكەن ەكەن.

قازىرگى بەلگىلى جىرشىلار قىرىقمىلتىق بۇركىتبايعا، جاقسىلىق ەلەۋسىنۇلىنا باتاسىن بەرىپ، ولارعا ۇستاز بولعان. سۇگىردىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى ءسوز ەتسەك، تۇلا بويى تۇڭعىشى ەسقۋات ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ستالينگراد تۇبىندە شايقاستا قازا بولعان، ەكىنشى ۇلى وتەلگەن قازىر زەينەتكەر. جاڭاوزەن قالاسىندا تۇرادى، بالالى-شاعالى.

 سۇگىر «تەكتىدەن تۋعان تەكتى». ول الەمگە قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىس حاندى بەرگەن ادايدىڭ مۇڭالى، ونىڭ ىشىندە جاۋلىدان تارالاتىن ەسكەلدى اۋىلىنىڭ پەرزەنتى.

سيپاتتاپ ايتسام سۇگىردى،

مۇڭالدان ەدى رۋى.

اسىل ەردىڭ قۇلىنى،

اق ءزامزامنىڭ تۇنىعى.

الماستىڭ قالعان سىنىعى.

ۇلگى العان جەرىن ايتايىن

ابىل، اقتان، قاشاعان،

شىرشىعۇلدىڭ نۇرىمى،

قۇلاعىمنان كەتپەي ءجۇر

ءۇش بۋناقتان قايتارعان

سۇگىردىڭ ءان مەن قۇنىعى،

...ماقتانسا دا ءبىر جىگىت

سۇگىردەن ارتىق نەعىلدى.

دۇنيەدە كەمى جوق

حان، تورەدەي باعىلدى

قۇدىرەتكە نە شارا

ارتىڭدا حالقىڭ ساعىندى.

وردا كورگەن ۇلگىلىم،

مولدا كورگەن بىلگىرىم،

قارشىعاداي ىلگىرىم،

قايراتتىدان قايمىقپاي

قايىسپايتىن ءدۇلدىلىم،

شابىسىڭنان توقتادىڭ

بايراق العان جۇلدەلىم،

تاۋىسقان توپتى جورعالاپ،

تابانى تايپاق سۇرگىنىم.

قينالعاننان نە پايدا

ەندى اينالىپ كەلە مە

ءوتىپ كەتكەن ءبىر كۇنىڭ؟

ارقا سۇيەر ەر ەدىڭ،

ەل باستايتىن كوسەمىم،

ءسوز باستايتىن شەشەنىم،

سەن قۇرالدىڭ ەسى ەدىڭ

سەنەن ۇلگى السام دەپ

جولداس بولدىم نەشە كۇن. بۇل ىبىرايىم اقۇن قۇلبايۇلىنىڭ «سۇگىر جىراۋعا ارناعان

جوقتاۋ تولعاۋىنان» الىنعان ءۇزىندى. سوڭعى عاسىرلاردا قازاق جىراۋلارىنىڭ ىشىندە مۇنداي ماداققا يە بولعان ادام كەمدە-كەم.

بۇگىندە كوزى ءتىرى سۇگىر جىراۋدىڭ شاكىرتى جاقسىلىق جىرشىنىڭ ايتۋىنشا سۇگىردىڭ اكەسى بەگەندىك قاجى شاريعاتقا جۇيرىك، ءدىننىڭ تەرەڭ قۇپيا سىرلارىن مەيىلىنشە جەتىك مەڭگەرگەن تاقۋا ادام بولعان. اكەسى بەگەندىك ءدىني ساۋاتتى، ەكى رەت مەككەگە بارىپ “قاجى” اتانعان كىسى. ول كىسىدەن مىناداي كورىپكەلدىك ءسوز قالعان:

مۇسىلمان اراق ءىشىپ، ءدىنىن ساتار.

قاتىن-قىزدار بەتىن بوياپ، ءىنىن ساتار.

قازاقتىڭ اۋزى الا بولادى،

عىلىمى شالا بولادى.

اتا-انانىڭ كوكىرەگى جارا بولادى.

جاس بالالار نەكەسىز قاتىن الادى.

اينالعاندا سول بالادان

ءوزى بالەگە قالادى، - دەگەنى اينا قاتەسىز كەلىپ تۇرعان جوق پا؟!

2014 جىلى سۇگىر اتامىزدىڭ  120 جىلدىق مەرەي تويى اتا ۇرپاقتارى جانە تۋىس اعايىندارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ماڭعىستاۋدا كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. ەڭبەكتەرى جيناقتالىپ كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعارىلدى. 1. سالقىنۇلى س. «جۇيرىگى ەدىڭ ادايدىڭ»  الماتى 2008 جىل.

1. «مەن قاشاڭعى جۇيرىگىڭ. ماڭعىستاۋ جىر-تەرمەلەرى». 2 كىتاپ (قۇراستىرعان، نوتاعا تۇسىرگەن ا. جاڭبىرشى) الماتى «نۇرلى الەم»، 2008 – 416 ب. اقتاۋ، 2014ج.

سۇگىر بەگەندىكۇلىنىڭ «اۋىلعا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن تەرمەسىن ەستىمەگەن قازاق كەمدە-كەم بولار. وسى تەرمە ورىندالعان ساتتەردەر دە تىڭدارمان قاۋىمنىڭ ارقاسى قوزىپ، ورىندارىنان تۇرىپ، قۇرمەت كورسەتكەندەرىنىڭ دە تالاي جەردە كۋاسى بولدىق.

سۇگىر جىرى الەمدى شارلاپ كەتتى. وعان دالەل الەم ونەرپازدارىنىڭ امەريكادا (2001) باس قوسقان بايقاۋىندا قىدىرالى بولمانوۆ «سۇگىردىڭ تەرمەسىن» ورىنداپ باس بايگەنى جەڭىپ السا، «Kesh yoy» توبى تۇركيادا وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالدا «اۋىلعا سۇگىر كەلدى» تەرمەسىن ورىنداپ باس جۇلدەگە يە بولدى. بۇل قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ قۇدىرەتى جانە  سۇگىر اتامىزدىڭ اسقان دارىن يەسى ەكەندىگىنىڭ ايداي ايعاعى بولىپ تابىلادى.

قانشا جەردەن ءبىرىنشى ورىن الدى دەسەك تە دومبىرامەن ايتىلاتىن تۇپنۇسقاسىنا ەشتەڭە جەتپەيدى. «اۋىلعا دا سۇگىر-اي كەلدى دەپ»...

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى

Abai.kz