Ómir men ólim. Jazmysh, taghdyr. O dýnie men bú dýniye. Ghylym osy mәseleni jazushylardyng enshisine qaldyrghaly qashan. Fizika ghylymyndaghy kvant teoriyasy boyynsha fәny men baqy eki bólek efiyr. Áriyne, tiri men óli eki efirde túrghandyqtan, bir-birin kórmeydi, tildespeydi. Osydan artyq ghylym jarytyp eshtene aitpaydy. Ary qaray múnymen óner, әdebiyet, din, filosofiya salasy ainalyssyn dep bizge ysyra salatynday kórinedi.

Mәsele osydan bastalsa kerek. Talay anyz-әpsana, diny qissalar jazylghan shyghar. Biraq, dәl qazirgi zaman jazushylarynyng tuyndylarynan eki dýniyedegi jandardyng yaghni, óli pen tirining tildeskenin óte siyrek kezdestirip jatamyz.

Ótken jyly japon jazushylarynyng tandauly әngimelerining jinaghy qolyma týsti. Sonyng ishinen  Asay Ryooiy degen bir ataqty qalamgerding «Shoqtay qyzyl belbeu» degen әngimesi óte әserli әri tosyn kórindi. Bir demmen qazaqshagha audaryp ta tastadym. Jazushy psihologiyalyq kýrdeli shytyrman oqighamen órnektep, barynsha qyzyqty bayandaydy. Bala kezinen atastyrylghan sýigen jigitin jyldar boyy saghyna kýtken qyzdyng o dýniyege attanyp ketkenin bilgen song kýieu jigit Heyjy uaqyt pen kenistikten tys ózgeshe әlemge (transqa) dushar bolady.

Ezoterika ghylymy boyynsha, o dýniyege attanghan adamnyng tәninde tirshilik belgisi toqtaghanymen, 40 kýnge deyin mentaldyq jәne astraldyq deneleri boyynan tolyq shyghyp ýlgermeydi. Osyny negizge alghan japon jazushysy qyz ben jigitting arasynda «baylanys» ornatyp, jigit transqa týkenin әngime jelisine arqau etedi. Ángimede avtordyng «jigit asyghyp jetip kelgende qyzdyng bir ay búryn ghana dýniyeden ótkenin» naqtylauy da kezdeysoqtyq emes.

Qayghydan qan jútqan Heyjy saghyna sarghayghan ghashyghymen gharyshtyq baylanysy kýrdeli bola týsedi. Negizi, qyzdyng ózi de saghynyshtyng saldarynan nauqasqa úshyrap, qúsa bop qaytys bolghan edi. Kýieu jigitting «ózgeshe әlemde» jýrgen kezde qalyndyghynyng týnde oghan tughan sinilining keypine enip, eles bop keluinen oqigha shiyrygha týsedi.

O dýniyedegi qyzdyng әruaghy sýigen jigitine qosylghanda ghana jany jay tabatynyn, sinlisining fizikalyq tәni arqyly óz dauysymen habardar etedi. Jaratushygha jalbarynghan aq adal tilegin sinirgen shoqtay janatyn qyzyl belbeuding jәne atastyrylghan qyzdyng túnghiyq terenindegi sentiymentaldyq sezimining qúdirettiligin japondyq jazushy Asay Ryooy oqyrman kóniline qonymdy etip, әserli beyneleydi. Múndaghy oqigha tek qos ghashyqtyng balday tәtti ómirin ghana beyneleydi.

Japon halqynyng auyz әdebiyetinde «Erey» yaghni, kýngirt, kómeski  degen maghyna beretin әruaqtardyng kórkem obrazy ejelden bar kórinedi. Onyng mәni oi-sanasy óshkindelgen, shirigen degenge kelip sayady. Japondar da, qytaylardaghyday nemese Batys әdebiyetterinde suretteletindey әruaqtar o dýniyege barghan song jandary jay tauyp, mamyrajay kýy keshedi dep esepteydi. Qysqasy, kórkem obraz somdaudyng atalmysh tәsili әlem әdebiyetinde birshama keng taraghan. Búl jayynda sәl keyinirek aitarmyz.

Jalpy, fәny men baqidy baylanystyra otyryp, kórkem әdebiyetting eng basty nysany - adam men onyng ishki ómirining qúpiya syrlaryna terendep ýnilgen shygharma dәl qazirgi qazaq әdebiyetinde bar-joghynan beyhabar edim. Juyqta qolyma bir miniy-roman týsti. Atauy: «Kólenke – kelinshek» (Baqidan kelgen kelinshek). Avtory – Joltay Júmat-Álmashúly. Keshkisin qarap shyghayyn degen oimen qolyma alghanmyn. Sol kýii bas almastan týnimen oqyp, tangha jaqyn bitirip baryp, kitaptyng betin japtym. Shynymen, qayran qaldyrdy. Tartymdy jazylghan tuyndy eken, túshynyp oqydym. Oqighasy býgingi zaman taqyrybyn qauzaghandyqtan da bolar, jalyqtyrmaydy. Shygharmanyng tili de jatyq, birden baurap әketedi. Oqy bastaghanda-aq, odan ary qyzyqtyryp, eriksiz algha qaray toqtausyz jetelep otyratyny, romannyng negizinen dialogtan qúrylghandyghynda bolsa kerek.

Qazaqta «orta jolda atynnan aiyrmasyn, orta jasta qatynynnan aiyrmasyn» degen sóz bar. Úshaq apatynan mezgilsiz qaza tapqan әielining jyldyghyn ótkizgennen keyingi Bayjúmannyng ómirinde kýtpegen ózgeris payda bolady. Búl ózgeris ymyrt ýiirilisimen jatyn bólmesine keletin marqúm әielining elesi. Fәniydegi Bayjúman men baqidaghy Bijamal ekeuining dialogy arqyly romannyng oqighasy satylap órbiydi. Týnimen syrlasqan song tang qylang bere eles әiel izim-ghayyp joghalady da, bas keyipkerimiz kýndelikti kýibing tirshiligine oralady.

Barlyghy 27 týnge sozylghan eki dýniyedegi erli-zayyptylardyng dialogy arqyly qazirgi qazaq qoghamynda ózindik orny bar, iri mekemening basshysy Bayjúmannyng tiptik obrazy jasalady әri erekshe nanymdylyghymen nazar audartady. Ár týn sayyn kólenke keypinde kelip kýieuimen әngime-dýken qúratyn Bijamal keyipkerimizding ótken ómirimen qatar alda bolatyn jaylardy da aina-qatesiz boljap beretindigi, obrazdy tolyghymen ashyp, jan-jaqty somdaugha eleuli ról atqarghanyn erekshe ataghan jón. Eger әdettegidey monolog týrinde bayandap shyqsa, bayaghy eski tәsilden alystap ketpegen bolar edi. Romandy jazuda avtordyng tyngha týren salghan janasha tәsili de dәl osy jerde bolyp otyr.

Baqidaghy jandardyng qyzghanyshtan ada bolatyndyghy, fәny jalghannyng barlyq kórinisterine, sonyng ishindegi opasyzdyqqa, satqyndyqqa, tipti, kózge shóp salugha da qapalanbay salqyndylyq tanytatyny, әielining kýieuine ózining úmyta jazdaghan kýnәlarynyng ózin bayyppen aityp, esine saluy jәne osy kýnge deyin bilmey kelgen qúpiya syrlaryna tereng boylap, bәrin egjey-tegjey ashyp berui – jazushynyng tapqyrlyghy dep bilemiz.

Bas keyipker Bayjúman әjeptәuir lauazym iyesi. Úlyn ýilendirgen, qyzyn Londonda oqytyp jatqan, eki qabatty kottedji bar, ýiinde qyzmetshi ústaytyn әl-auqatty adam. Biraq, ony tórt qúbylasy týgel baqytty adam dey almaysyn. Problemasy da bir basyna jetip artylady. Qyzy bóten últtyng ókiline túrmysqa shyqpaqshy bolady. Oghan kese kóldeleng túryp jol bermeu ýshin de biraz bas qatyrady. Degenine jetip, qyzyn ainytady. Onyng kelesi joly júptaspaq bolghan qazaq jigiti Bayjúmannyng búrynyraqta jol apatynan qaza tapqan inisi Erjúmannyng úly bolyp shyghady. Erjúmannyng  ýilenip ýlgermegen qalyndyghynyng ayaghy auyr bolyp, úl tapqanyn taghy da o dýniyedegi kólenke әielinen biledi. Jastar búl jaydan habardar bolghan kezde qyzy ózine qol salmaqqa úmtylady. Jigitting ókinishten ókirip jylaytyny óz aldyna. Nekelesip ýlgermey jatyp, tósek qatynasqa barudyng sony qanday auyr qasiretke әkeletindigin jazushy osy bir shaghyn detalmen-aq sәtti aishyqtap bergen.

Aqyry, qyzyna qashanghy kedergi jasasyn, kelesi joly japon jigitin tandaghany, jahandanudyng alapat tolqynyna bizding de jútylyp bara jatqanymyzdy eskertip, «qyzgha qyryq ýiden tiym salatyn» ejelgi dәstýrimizdi joghaltyp bara jatqanymyzgha qynjylghan jazushy dabyl qaqqanday kórindi.

Bәrinen de, Bayjúmannyng óz basynyng da etegine namaz oqyp jýrmegenin, o dýniyedegi jarynyng auzynan estui bylay túrsyn, on jasar úlynyng әkesiz ósip, túrmystyng tauqymetin tartyp jýrgenin bilgende tipti janyn qoyargha jer tappay oqigha odan ary shiyrygha týsedi.

Ary qaray Bayjúman neshe jerden bay-quatty jigit bolghanymen, tabighy bolmysynda sarandyq pen qaraulyqtyng da baryn kórsetkende avtor oqighany sharyqtau shegine jetkizip, oqyrmanyn kýtpegen jaghdaymen tanday  qaqtyryp, qayran qaldyrady.

Ýy qyzmetshisi Aysaranyng jalghyz әpkesi qaytys bolghan song odan qalghan oiyn balasyn Bayjúman joqta kottedjige ertip әkelip, tamaqtandyryp, baghyp-kýtip jýretinin de týnde syrlasqan kólenke-әielden estiydi. Onymen qoymay әlgi jetimegi iyen ýide asyr salyp oinaydy jәne ózinen basqa tiri jandy manyna jolatpaytyn pianinosyn da «baqyrtatyn» kórinedi. Bayjúman ony tekserip kórmekke qyzmetke bara salyp qayta oralghanda әlgi balany kezdestiredi. Onymen shekisip qalady. Balanyng ótkirligi men qaysarlyghy Bayjúmannyng әbden jynyna tiyedi. Jelkesinen ústap alyp, júlqylasa da, taysalmay qasarysqan әlgi úldyng shyn mәninde, bayaghydan beri sharq úryp izdep tappay jýrgen, ózining bel balasy ekenin sol sәtte bilmey ýiinen qyzmetshisimen birge quyp jiberuge sheshim qabyldauy oqighany sharyqtau shegi bolsa kerek.

Adam balasynyng tym ózimshildigin, meyrimsiz qataldyghyn búdan artyq kontraspen qalay suretteuge bolady? Jazushynyng sheberligi de osy tústa әdemi aishyqtalghanday kórindi. Ol balanyng óziniki ekenin týn sayyn keletin kólenke-әieli aityp beredi, biraq, dereu emes. Aldymen, bala ataulygha qatygezdik tanytpaudy alystan oraghytyp, astarlap әngime aitady. Endi, birdemening shetin shygharyp, aitpaq bolghanda, tang atyp ketedi de o dýniyelik әieli ghayyp bolady. Kelesi týnde kelgen kezinde de, «әlgi ózing yzalanyp, jatyp kep júlqylaghan búzaqy jýgirmek sening balan» dep laq etkizip taghy aita salmaydy. Aldymen, ýy qyzmetshisi Aysaranyng Bayjúman saryla kýtip izdep jýrgen Biybisaranyng tughan sinilisi ekenin aitady. «Sonda, әlgi bala?» dep súrauly jýzben qaraghanda ghana «Sening úlyng – Saghynay. Óz úrpaghyn...» degende janyn qoyargha jer tappay basyn úrghylaghan Bayjúmandy kinodan kórgendey-aq etip, kóz aldyna elestetedi. Búl qalay desek te, shygharma keyipkerin somdaudaghy jazushy Joltay Júmat-Álmashúlynyng psihologiyalyq tyng izdenisi.

Al, endi әdebiyette kórkem obraz somdaudaghy eles, aruaq deymiz be, jalpy, o dýnie nysandaryn qoldanudy keybir әlemdik kórinisterine, jazushylardyng erekshe tәsilderine  nazar audarsaq deymin.

Zigmund Freyd «Psihoanaliyz» atty әigili enbeginde «Adam degenimiz biohimiyalyq ýzdiksiz ýderis ayasyndaghy shaghyn óndiris ispetti.  Atalmysh óndiristen sheksiz kóp energiyalyq kýsh-quat bólinetindikten biz tiri jýrmiz» - deydi. Freyd búl tújyrymy arqyly erik kýshting qúdiretin menzep,  ony «libido» dep ataghanyn da eskeruge tiyispiz.

Álem әdebiyetinde aruaq obrazy jii kezdeskenimen kóbinese, ýrey tudyru jaghy basym týsip jatady. Ejelgi әdeby múralarda aruaqtar o dýniyeden oralghanda, kóbinese fәny ómirde arazdasqan adamdardan kek alu ýshin keletindigi surettelip jatady. Búghan alysqa barmay-aq, Shekspirding Gamletin eske týsirsek te jetkilikti. Sonday-aq, «Makbet» atty shygharmasyndaghy ólip qalghan Vaynkting aruaghy qayta oralghany aitylady emes pe.  Jonn Dy jәne Eduard Kely de ólgenderding aruaghyn shaqyratyny bar. Qazirgi kýni de triller filimderde aruaqtardyng qaharly keyipteri men qatygezdikteri asqan qorqynyshty sipatta kórinis tauyp jatady.

Baqilyq bolghan aruaqtyng obrazyn somdaghan japondyq jazushy Asay Ryooy salt-dәstýrge berik, mahabbatqa adal qyzdyng ghashyq jigitine degen qimastyq sezimin arqau etedi. Qazaq jazushysy Joltay Júmat-Álmashúly qala túrghyndarynyng qazirgi shynayy ómiri men әjepteuir shendi azamattyng nyqty obrazyn o dýniyelik bolghan әielding kózqarasymen sabaqtastyryp órnekteydi. Bas keyipker Bayjúmannyng psihologiyalyq kýizelisteri men qaytys bolghan zayybynyng elesi arqyly sana terenindegi ishki syrlaryn ashyp kórsetuge miniy-romannyng barlyq mazmúny tolyqtay baghyttalady. Romannyng sәtti shyghuynyng da týp tórkini oqighanyng birinen biri tuynday kele logikalyq sabaqtastyghynyng ýzilmeuinde bolyp otyr.

Eki jazushynyng da basty jetistigi - adam sanasyndaghy barlyq aspektilerdi, psihologiyalyq iyirimder men terbelisterdi tereng zerttegenderi, әdebiyetti psihologiyamen jiti baylanystyra otyryp, úshtastyra alghandyghynda. Sonday-aq, subekining estetikalyq sipattaryn oqyrmannyng qyzyghushylyghymen qoyan-qoltyq qabystyra otyryp, jan-jaqty kórsete biluleri de atalmysh eki jazushynyng qarym-qabiletterining myghym ekendigin kórsetedi.

Quandyq Shamahayúly

Abai.kz