ءومىر مەن ءولىم. جازمىش، تاعدىر. و دۇنيە مەن بۇ دۇنيە. عىلىم وسى ماسەلەنى جازۋشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرعالى قاشان. فيزيكا عىلىمىنداعى كۆانت تەورياسى بويىنشا ءفاني مەن باقي ەكى بولەك ەفير. ارينە، ءتىرى مەن ءولى ەكى ەفيردە تۇرعاندىقتان، ءبىر-ءبىرىن كورمەيدى، تىلدەسپەيدى. وسىدان ارتىق عىلىم جارىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. ارى قاراي مۇنىمەن ونەر، ادەبيەت، ءدىن، فيلوسوفيا سالاسى اينالىسسىن دەپ بىزگە ىسىرا سالاتىنداي كورىنەدى.

ماسەلە وسىدان باستالسا كەرەك. تالاي اڭىز-ءاپسانا، ءدىني قيسسالار جازىلعان شىعار. بىراق، ءدال قازىرگى زامان جازۋشىلارىنىڭ تۋىندىلارىنان ەكى دۇنيەدەگى جانداردىڭ ياعني، ءولى پەن ءتىرىنىڭ تىلدەسكەنىن وتە سيرەك كەزدەستىرىپ جاتامىز.

وتكەن جىلى جاپون جازۋشىلارىنىڭ تاڭداۋلى اڭگىمەلەرىنىڭ جيناعى قولىما ءتۇستى. سونىڭ ىشىنەن  اساي ريووي دەگەن ءبىر اتاقتى قالامگەردىڭ «شوقتاي قىزىل بەلبەۋ» دەگەن اڭگىمەسى وتە اسەرلى ءارى توسىن كورىندى. ءبىر دەممەن قازاقشاعا اۋدارىپ تا تاستادىم. جازۋشى پسيحولوگيالىق كۇردەلى شىتىرمان وقيعامەن ورنەكتەپ، بارىنشا قىزىقتى باياندايدى. بالا كەزىنەن اتاستىرىلعان سۇيگەن جىگىتىن جىلدار بويى ساعىنا كۇتكەن قىزدىڭ و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەنىن بىلگەن سوڭ كۇيەۋ جىگىت حەيجي ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس وزگەشە الەمگە (ترانسقا) دۋشار بولادى.

ەزوتەريكا عىلىمى بويىنشا، و دۇنيەگە اتتانعان ادامنىڭ تانىندە تىرشىلىك بەلگىسى توقتاعانىمەن، 40 كۇنگە دەيىن مەنتالدىق جانە استرالدىق دەنەلەرى بويىنان تولىق شىعىپ ۇلگەرمەيدى. وسىنى نەگىزگە العان جاپون جازۋشىسى قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىندا «بايلانىس» ورناتىپ، جىگىت ترانسقا تۇكەنىن اڭگىمە جەلىسىنە ارقاۋ ەتەدى. اڭگىمەدە اۆتوردىڭ «جىگىت اسىعىپ جەتىپ كەلگەندە قىزدىڭ ءبىر اي بۇرىن عانا دۇنيەدەن وتكەنىن» ناقتىلاۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس.

قايعىدان قان جۇتقان حەيجي ساعىنا سارعايعان عاشىعىمەن عارىشتىق بايلانىسى كۇردەلى بولا تۇسەدى. نەگىزى، قىزدىڭ ءوزى دە ساعىنىشتىڭ سالدارىنان ناۋقاسقا ۇشىراپ، قۇسا بوپ قايتىس بولعان ەدى. كۇيەۋ جىگىتتىڭ «وزگەشە الەمدە» جۇرگەن كەزدە قالىڭدىعىنىڭ تۇندە وعان تۋعان ءسىڭىلىنىڭ كەيپىنە ەنىپ، ەلەس بوپ كەلۋىنەن وقيعا شيىرىعا تۇسەدى.

و دۇنيەدەگى قىزدىڭ ارۋاعى سۇيگەن جىگىتىنە قوسىلعاندا عانا جانى جاي تاباتىنىن، ءسىڭلىسىنىڭ فيزيكالىق ءتانى ارقىلى ءوز داۋىسىمەن حاباردار ەتەدى. جاراتۋشىعا جالبارىنعان اق ادال تىلەگىن سىڭىرگەن شوقتاي جاناتىن قىزىل بەلبەۋدىڭ جانە اتاستىرىلعان قىزدىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندەگى سەنتيمەنتالدىق سەزىمىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن جاپوندىق جازۋشى اساي ريووي وقىرمان كوڭىلىنە قونىمدى ەتىپ، اسەرلى بەينەلەيدى. مۇنداعى وقيعا تەك قوس عاشىقتىڭ بالداي ءتاتتى ءومىرىن عانا بەينەلەيدى.

جاپون حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە «ەرەي» ياعني، كۇڭگىرت، كومەسكى  دەگەن ماعىنا بەرەتىن ارۋاقتاردىڭ كوركەم وبرازى ەجەلدەن بار كورىنەدى. ونىڭ ءمانى وي-ساناسى وشكىندەلگەن، شىرىگەن دەگەنگە كەلىپ سايادى. جاپوندار دا، قىتايلارداعىداي نەمەسە باتىس ادەبيەتتەرىندە سۋرەتتەلەتىندەي ارۋاقتار و دۇنيەگە بارعان سوڭ جاندارى جاي تاۋىپ، مامىراجاي كۇي كەشەدى دەپ ەسەپتەيدى. قىسقاسى، كوركەم وبراز سومداۋدىڭ اتالمىش ءتاسىلى الەم ادەبيەتىندە ءبىرشاما كەڭ تاراعان. بۇل جايىندا ءسال كەيىنىرەك ايتارمىز.

جالپى، ءفاني مەن باقيدى بايلانىستىرا وتىرىپ، كوركەم ادەبيەتتىڭ ەڭ باستى نىسانى - ادام مەن ونىڭ ىشكى ءومىرىنىڭ قۇپيا سىرلارىنا تەرەڭدەپ ۇڭىلگەن شىعارما ءدال قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە بار-جوعىنان بەيحابار ەدىم. جۋىقتا قولىما ءبىر ميني-رومان ءتۇستى. اتاۋى: «كولەڭكە – كەلىنشەك» (باقيدان كەلگەن كەلىنشەك). اۆتورى – جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى. كەشكىسىن قاراپ شىعايىن دەگەن ويمەن قولىما العانمىن. سول كۇيى باس الماستان تۇنىمەن وقىپ، تاڭعا جاقىن ءبىتىرىپ بارىپ، كىتاپتىڭ بەتىن جاپتىم. شىنىمەن، قايران قالدىردى. تارتىمدى جازىلعان تۋىندى ەكەن، تۇششىنىپ وقىدىم. وقيعاسى بۇگىنگى زامان تاقىرىبىن قاۋزاعاندىقتان دا بولار، جالىقتىرمايدى. شىعارمانىڭ ءتىلى دە جاتىق، بىردەن باۋراپ اكەتەدى. وقي باستاعاندا-اق، ودان ارى قىزىقتىرىپ، ەرىكسىز العا قاراي توقتاۋسىز جەتەلەپ وتىراتىنى، روماننىڭ نەگىزىنەن ديالوگتان قۇرىلعاندىعىندا بولسا كەرەك.

قازاقتا «ورتا جولدا اتىڭنان ايىرماسىن، ورتا جاستا قاتىنىڭنان ايىرماسىن» دەگەن ءسوز بار. ۇشاق اپاتىنان مەزگىلسىز قازا تاپقان ايەلىنىڭ جىلدىعىن وتكىزگەننەن كەيىنگى بايجۇماننىڭ ومىرىندە كۇتپەگەن وزگەرىس پايدا بولادى. بۇل وزگەرىس ىمىرت ۇيىرىلىسىمەن جاتىن بولمەسىنە كەلەتىن مارقۇم ايەلىنىڭ ەلەسى. فانيدەگى بايجۇمان مەن باقيداعى بيجامال ەكەۋىنىڭ ديالوگى ارقىلى روماننىڭ وقيعاسى ساتىلاپ ءوربيدى. تۇنىمەن سىرلاسقان سوڭ تاڭ قىلاڭ بەرە ەلەس ايەل ءىزىم-عايىپ جوعالادى دا، باس كەيىپكەرىمىز كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرشىلىگىنە ورالادى.

بارلىعى 27 تۇنگە سوزىلعان ەكى دۇنيەدەگى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ديالوگى ارقىلى قازىرگى قازاق قوعامىندا وزىندىك ورنى بار، ءىرى مەكەمەنىڭ باسشىسى بايجۇماننىڭ تيپتىك وبرازى جاسالادى ءارى ەرەكشە نانىمدىلىعىمەن نازار اۋدارتادى. ءار ءتۇن سايىن كولەڭكە كەيپىندە كەلىپ كۇيەۋىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن بيجامال كەيىپكەرىمىزدىڭ وتكەن ومىرىمەن قاتار الدا بولاتىن جايلاردى دا اينا-قاتەسىز بولجاپ بەرەتىندىگى، وبرازدى تولىعىمەن اشىپ، جان-جاقتى سومداۋعا ەلەۋلى ءرول اتقارعانىن ەرەكشە اتاعان ءجون. ەگەر ادەتتەگىدەي مونولوگ تۇرىندە بايانداپ شىقسا، باياعى ەسكى تاسىلدەن الىستاپ كەتپەگەن بولار ەدى. روماندى جازۋدا اۆتوردىڭ تىڭعا تۇرەن سالعان جاڭاشا ءتاسىلى دە ءدال وسى جەردە بولىپ وتىر.

باقيداعى جانداردىڭ قىزعانىشتان ادا بولاتىندىعى، ءفاني جالعاننىڭ بارلىق كورىنىستەرىنە، سونىڭ ىشىندەگى وپاسىزدىققا، ساتقىندىققا، ءتىپتى، كوزگە ءشوپ سالۋعا دا قاپالانباي سالقىندىلىق تانىتاتىنى، ايەلىنىڭ كۇيەۋىنە ءوزىنىڭ ۇمىتا جازداعان كۇنالارىنىڭ ءوزىن بايىپپەن ايتىپ، ەسىنە سالۋى جانە وسى كۇنگە دەيىن بىلمەي كەلگەن قۇپيا سىرلارىنا تەرەڭ بويلاپ، ءبارىن ەگجەي-تەگجەي اشىپ بەرۋى – جازۋشىنىڭ تاپقىرلىعى دەپ بىلەمىز.

باس كەيىپكەر بايجۇمان اجەپتاۋىر لاۋازىم يەسى. ۇلىن ۇيلەندىرگەن، قىزىن لوندوندا وقىتىپ جاتقان، ەكى قاباتتى كوتتەدجى بار، ۇيىندە قىزمەتشى ۇستايتىن ءال-اۋقاتتى ادام. بىراق، ونى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل باقىتتى ادام دەي المايسىڭ. پروبلەماسى دا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلادى. قىزى بوتەن ۇلتتىڭ وكىلىنە تۇرمىسقا شىقپاقشى بولادى. وعان كەسە كولدەلەڭ تۇرىپ جول بەرمەۋ ءۇشىن دە ءبىراز باس قاتىرادى. دەگەنىنە جەتىپ، قىزىن اينىتادى. ونىڭ كەلەسى جولى جۇپتاسپاق بولعان قازاق جىگىتى بايجۇماننىڭ بۇرىنىراقتا جول اپاتىنان قازا تاپقان ءىنىسى ەرجۇماننىڭ ۇلى بولىپ شىعادى. ەرجۇماننىڭ  ۇيلەنىپ ۇلگەرمەگەن قالىڭدىعىنىڭ اياعى اۋىر بولىپ، ۇل تاپقانىن تاعى دا و دۇنيەدەگى كولەڭكە ايەلىنەن بىلەدى. جاستار بۇل جايدان حاباردار بولعان كەزدە قىزى وزىنە قول سالماققا ۇمتىلادى. جىگىتتىڭ وكىنىشتەن وكىرىپ جىلايتىنى ءوز الدىنا. نەكەلەسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، توسەك قاتىناسقا بارۋدىڭ سوڭى قانداي اۋىر قاسىرەتكە اكەلەتىندىگىن جازۋشى وسى ءبىر شاعىن دەتالمەن-اق ءساتتى ايشىقتاپ بەرگەن.

اقىرى، قىزىنا قاشانعى كەدەرگى جاساسىن، كەلەسى جولى جاپون جىگىتىن تاڭداعانى، جاھاندانۋدىڭ الاپات تولقىنىنا ءبىزدىڭ دە جۇتىلىپ بارا جاتقانىمىزدى ەسكەرتىپ، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم سالاتىن» ەجەلگى ءداستۇرىمىزدى جوعالتىپ بارا جاتقانىمىزعا قىنجىلعان جازۋشى دابىل قاققانداي كورىندى.

بارىنەن دە، بايجۇماننىڭ ءوز باسىنىڭ دا ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرمەگەنىن، و دۇنيەدەگى جارىنىڭ اۋزىنان ەستۋى بىلاي تۇرسىن، ون جاسار ۇلىنىڭ اكەسىز ءوسىپ، تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ جۇرگەنىن بىلگەندە ءتىپتى جانىن قويارعا جەر تاپپاي وقيعا ودان ارى شيىرىعا تۇسەدى.

ارى قاراي بايجۇمان نەشە جەردەن باي-قۋاتتى جىگىت بولعانىمەن، تابيعي بولمىسىندا ساراڭدىق پەن قاراۋلىقتىڭ دا بارىن كورسەتكەندە اۆتور وقيعانى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزىپ، وقىرمانىن كۇتپەگەن جاعدايمەن تاڭداي  قاقتىرىپ، قايران قالدىرادى.

ءۇي قىزمەتشىسى ايسارانىڭ جالعىز اپكەسى قايتىس بولعان سوڭ ودان قالعان ويىن بالاسىن بايجۇمان جوقتا كوتتەدجىگە ەرتىپ اكەلىپ، تاماقتاندىرىپ، باعىپ-كۇتىپ جۇرەتىنىن دە تۇندە سىرلاسقان كولەڭكە-ايەلدەن ەستيدى. ونىمەن قويماي الگى جەتىمەگى يەن ۇيدە اسىر سالىپ وينايدى جانە وزىنەن باسقا ءتىرى جاندى ماڭىنا جولاتپايتىن پيانينوسىن دا «باقىرتاتىن» كورىنەدى. بايجۇمان ونى تەكسەرىپ كورمەككە قىزمەتكە بارا سالىپ قايتا ورالعاندا الگى بالانى كەزدەستىرەدى. ونىمەن شەكىسىپ قالادى. بالانىڭ وتكىرلىگى مەن قايسارلىعى بايجۇماننىڭ ابدەن جىنىنا تيەدى. جەلكەسىنەن ۇستاپ الىپ، جۇلقىلاسا دا، تايسالماي قاسارىسقان الگى ۇلدىڭ شىن مانىندە، باياعىدان بەرى شارق ۇرىپ ىزدەپ تاپپاي جۇرگەن، ءوزىنىڭ بەل بالاسى ەكەنىن سول ساتتە بىلمەي ۇيىنەن قىزمەتشىسىمەن بىرگە قۋىپ جىبەرۋگە شەشىم قابىلداۋى وقيعانى شارىقتاۋ شەگى بولسا كەرەك.

ادام بالاسىنىڭ تىم وزىمشىلدىگىن، مەيرىمسىز قاتالدىعىن بۇدان ارتىق كونتراسپەن قالاي سۋرەتتەۋگە بولادى؟ جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى دە وسى تۇستا ادەمى ايشىقتالعانداي كورىندى. ول بالانىڭ وزىنىكى ەكەنىن ءتۇن سايىن كەلەتىن كولەڭكە-ايەلى ايتىپ بەرەدى، بىراق، دەرەۋ ەمەس. الدىمەن، بالا اتاۋلىعا قاتىگەزدىك تانىتپاۋدى الىستان وراعىتىپ، استارلاپ اڭگىمە ايتادى. ەندى، بىردەمەنىڭ شەتىن شىعارىپ، ايتپاق بولعاندا، تاڭ اتىپ كەتەدى دە و دۇنيەلىك ايەلى عايىپ بولادى. كەلەسى تۇندە كەلگەن كەزىندە دە، «الگى ءوزىڭ ىزالانىپ، جاتىپ كەپ جۇلقىلاعان بۇزاقى جۇگىرمەك سەنىڭ بالاڭ» دەپ لاق ەتكىزىپ تاعى ايتا سالمايدى. الدىمەن، ءۇي قىزمەتشىسى ايسارانىڭ بايجۇمان سارىلا كۇتىپ ىزدەپ جۇرگەن ءبيبىسارانىڭ تۋعان ءسىڭىلىسى ەكەنىن ايتادى. «سوندا، الگى بالا؟» دەپ سۇراۋلى جۇزبەن قاراعاندا عانا «سەنىڭ ۇلىڭ – ساعىناي. ءوز ۇرپاعىڭ...» دەگەندە جانىن قويارعا جەر تاپپاي باسىن ۇرعىلاعان بايجۇماندى كينودان كورگەندەي-اق ەتىپ، كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. بۇل قالاي دەسەك تە، شىعارما كەيىپكەرىن سومداۋداعى جازۋشى جولتاي جۇمات-ءالماشۇلىنىڭ پسيحولوگيالىق تىڭ ىزدەنىسى.

ال، ەندى ادەبيەتتە كوركەم وبراز سومداۋداعى ەلەس، ارۋاق دەيمىز بە، جالپى، و دۇنيە نىساندارىن قولدانۋدى كەيبىر الەمدىك كورىنىستەرىنە، جازۋشىلاردىڭ ەرەكشە تاسىلدەرىنە  نازار اۋدارساق دەيمىن.

زيگمۋند فرەيد «پسيحواناليز» اتتى ايگىلى ەڭبەگىندە «ادام دەگەنىمىز بيوحيميالىق ۇزدىكسىز ۇدەرىس اياسىنداعى شاعىن ءوندىرىس ىسپەتتى.  اتالمىش وندىرىستەن شەكسىز كوپ ەنەرگيالىق كۇش-قۋات بولىنەتىندىكتەن ءبىز ءتىرى ءجۇرمىز» - دەيدى. فرەيد بۇل تۇجىرىمى ارقىلى ەرىك كۇشتىڭ قۇدىرەتىن مەڭزەپ،  ونى «ليبيدو» دەپ اتاعانىن دا ەسكەرۋگە ءتيىسپىز.

الەم ادەبيەتىندە ارۋاق وبرازى ءجيى كەزدەسكەنىمەن كوبىنەسە، ۇرەي تۋدىرۋ جاعى باسىم ءتۇسىپ جاتادى. ەجەلگى ادەبي مۇرالاردا ارۋاقتار و دۇنيەدەن ورالعاندا، كوبىنەسە ءفاني ومىردە ارازداسقان ادامداردان كەك الۋ ءۇشىن كەلەتىندىگى سۋرەتتەلىپ جاتادى. بۇعان الىسقا بارماي-اق، شەكسپيردىڭ گاملەتىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتكىلىكتى. سونداي-اق، «ماكبەت» اتتى شىعارماسىنداعى ءولىپ قالعان ۆاينكتىڭ ارۋاعى قايتا ورالعانى ايتىلادى ەمەس پە.  جونن دي جانە ەدۋارد كەلي دە ولگەندەردىڭ ارۋاعىن شاقىراتىنى بار. قازىرگى كۇنى دە تريللەر فيلمدەردە ارۋاقتاردىڭ قاھارلى كەيىپتەرى مەن قاتىگەزدىكتەرى اسقان قورقىنىشتى سيپاتتا كورىنىس تاۋىپ جاتادى.

باقيلىق بولعان ارۋاقتىڭ وبرازىن سومداعان جاپوندىق جازۋشى اساي ريووي سالت-داستۇرگە بەرىك، ماحابباتقا ادال قىزدىڭ عاشىق جىگىتىنە دەگەن قيماستىق سەزىمىن ارقاۋ ەتەدى. قازاق جازۋشىسى جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى قالا تۇرعىندارىنىڭ قازىرگى شىنايى ءومىرى مەن اجەپتەۋىر شەندى ازاماتتىڭ نىقتى وبرازىن و دۇنيەلىك بولعان ايەلدىڭ كوزقاراسىمەن ساباقتاستىرىپ ورنەكتەيدى. باس كەيىپكەر بايجۇماننىڭ پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستەرى مەن قايتىس بولعان زايىبىنىڭ ەلەسى ارقىلى سانا تەرەڭىندەگى ىشكى سىرلارىن اشىپ كورسەتۋگە ميني-روماننىڭ بارلىق مازمۇنى تولىقتاي باعىتتالادى. روماننىڭ ءساتتى شىعۋىنىڭ دا ءتۇپ توركىنى وقيعانىڭ بىرىنەن ءبىرى تۋىنداي كەلە لوگيكالىق ساباقتاستىعىنىڭ ۇزىلمەۋىندە بولىپ وتىر.

ەكى جازۋشىنىڭ دا باستى جەتىستىگى - ادام ساناسىنداعى بارلىق اسپەكتىلەردى، پسيحولوگيالىق يىرىمدەر مەن تەربەلىستەردى تەرەڭ زەرتتەگەندەرى، ادەبيەتتى پسيحولوگيامەن ءجىتى بايلانىستىرا وتىرىپ، ۇشتاستىرا العاندىعىندا. سونداي-اق، سۋبەكىنىڭ ەستەتيكالىق سيپاتتارىن وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىمەن قويان-قولتىق قابىستىرا وتىرىپ، جان-جاقتى كورسەتە بىلۋلەرى دە اتالمىش ەكى جازۋشىنىڭ قارىم-قابىلەتتەرىنىڭ مىعىم ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz