Býgin Tәuelsiz Qazaqstannyng ekinshi preziydenti, dәlirek aitsaq, preziydentting mindetin uaqytsha atqarushy Qasym-Jomart Toqaev el-halyqqa qayyrylyp sóiledi. Saylau ótetinin aitty. Kýnin de belgilep berdi. Ol – biylghy jyldyng 9 mausymy kýni.

Biz býgin sol saylau turaly azdy-kem sóz shygharmaqpyz.

Jalpy, Qazaqstanda preziydenttik saylau 2020 jyly ótui tiyis edi. Endigi eks-preziydent Nazarbaevtyng jәne onyng qyzmetin jalghastyrushy qazirgi preziydent Toqaevtyng merzimi sol uaqytta ayaqtalugha tiyis bolatyn.

Alayda olay bolghan joq. Biyl Qazaqstandy (eski odaqtaghy basshylyq qyzmetimen qosa eseptegende) 30 jyl ýzdiksiz basqarghan Núrsúltan Nazarbaev otstavkagha ketti. Onyng ornyn Senat spiykeri bolghan Qasym-Jomart Toqaev basty. 21 nauryz kýni el-halyqtyng aldynda ant qabyldap, qyzmetine kiristi. Tipti, preziydent mansabymen Mәskeuge baryp qaytqanyn da jazdyq.

Mine, preziydenttik qyzmetine kiriskenine túp-tura 19 kýn bolghanda, preziydent Toqaev kezekten tys preziydenttik saylau ótetinin habarlady.

IYә, kezekten tys. Búl sózdi biz alghash ret estip otyrghan joqpyz. Osyghan deyin Qazaqstanda 6 mәrte kezekten tys saylau ótti.

Búl saylaudyng ózge saylaulardan ne aiyrmasy bar? Ázirge aitarymyz jalghyz. Ol – 30 jyl el basqarghan Nazarbaev saylaugha týspeydi. Boldy. Bitti. Al onyng ózi jәne ózi basqaratyn partiyasy kimdi úsynady? Ol óz aldyna bólek әngime.

Jalpy, el-júrt jaqyn arada preziydenttik saylau ótetinin sezip-bilip jýrdi. Boljam jasaghandar da az emes. Bireuler eks-preziydentting әuletindegi Samat Ábish degen balany әkelmek dedi. Endi bireuler túnghysh preziydentting túnghysh qyzy (Darigha Nazarbaeva) taqqa otyrady eken dedi. Al bireuler, qazirgi uaqyttaghy eng ynghayly kandidat – Toqaevtyng ózi dedi. Boljam da, bolady-au degender de jeterlik.

Birinshiden, Konstitusiyasynyng 41-babynyng 2,3,3-1-tarmaqtarynyng negizinde Respublika Preziydenti bolyp tumysynan Respublika azamaty bolyp tabylatyn qyryq jasqa tolghan, memlekettik tildi erkin mengergen, әri Qazaqstanda songhy on bes jyl boyy túratyn Respublika azamaty saylana alady.

Núr Otan úsynsa, Darigha Nazarbaeva saylaugha týsui mýmkin

Boljam dep qaldyq qoy. Júrt auzyndaghy kandidattardyng biri Darigha Nazarbaeva. Býgin Senat spiykeri (Qazaqstannyng zapastaghy preziydenti) Darigha Núrsúltanqyzynyng kómekshisi Sәule Mústafaeva sóiledi.

«Joq. Darigha Núrsúltanqyzy kandidattyqqa týspeydi» dep qysqa qayyrdy.

Al, artynsha Darigha apamyz, saylaugha әr Qazaqstan azamaty týsuge qúqyly ekenin, bir-aq kandidatty úsynu sayasy partiyalar tarapynan bolatynyn ekiúshtylau etip, eske saldy. Tolyq mәtin mine. Aytylghan sózdi audarmay bereyik. "Ballotirovatisya mojet luboy grajdanin strany v sootvetstviy s Konstitusiey y zakonami. Reshenie o kandidatah na vydviyjenie budut prinimati politicheskie partiiy".

Osylay, Darigha Núrsúltanqyzyda "han taghynan" dәmesi barlyghyn bayqatty.

El tilegindegi taghy bir kandidat – Imanghaly Tasmaghambetov. Ol kisi qazir Reseydegi elshilikke egelik qylyp jýr. Eks-preziydent pәrmenimen sol jaqqa uaqytsha qonys audarghan. Al jogharydaghy saylau turaly zanda ýmitker adam kemi 5 jyl Qazaqstanda túruy shart dep kórsetilgen. Búl Zangha talas tudyratyn jalghyz túsy bar. Shet memlekettegi Elshilik ornalasqan territoriya resmy týrde sol memleketting iyeliginde. Yaghni, Reseydegi elshilik ornalasqan territoriya Qazaqstan aumaghy bolyp sanalady.

Tasmaghambetov te saylaugha týse almaydy

Búl turaly aldynghy jyly Ádilet ministri Marat Beketaev aitqan.

«Qazaqstanda túrmaytyn elshilerding preziydenttikke ýmitker bolugha qúqyghy joq. Sebebi Konstitusiyalyq zang talaby boyynsha preziydenttikke ýmitker Qazaqstanda túruy kerek. Al elshiler Qazaqstanda túrmaydy. Sondyqtan olar ýmitker boluy mýmkin emes» degen edi.

Endi qalghany boyynsha saraptap kóreyik.

Birinshiden, Preziydent bolu ýshin songhy bes jylda memlekettik qyzmetker bolugha mindettisin...

Ekinshiden, seni qoghamdyq úiym, yaghny Partiya ghana preziydenttikke úsyna alady.

Osy maqala jazylyp jatqan sәtte Baqytjan Kópbaev deytin adam ózin preziydenttik saylaugha kandidat retinde úsynyp, әleumettik jelige beyne-ýndeu taratty. Ol ózin internasionalister atynan úsyndy. Qazaqtyng Mústafa Shoqay syndy alybynyng әruaghymen alysyp, últshyldarmen kýresip jýrgen azamattyng qanshalyq halyqty artynan erteri әzirge belgisiz.

Kandidattardy tirkeu erteng ayaqtalady

Keshe preziydent Toqaevtyng partiya basshylaryn Aqordagha aldyrtqany da tegin bolmasa kerek. Aldaghy  saylau dodasynda biyliktik partiya ýmitkerimen birge ilesip shabatyn qosymsha kandidattar mәselesi sóz boluy әbden mýmkin.

Endi myna bir qyzyq derekke kóz jýgirtiniz. «Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly» 1995 jylghy 28 qyrkýiektegi № 2464 Konstitusiyalyq Zang bar. Sol Zannyng 51-1 babynda Respublika preziydentining kezekten tys saylauy turaly bylay dep jazylghan:

«Preziydentting kezekten tys saylauy Respublika Preziydentining sheshimimen taghayyndalady jәne taghayyndalghan kýninen bastap eki ay ishinde ótkiziledi».

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev býgin, 9 sәuir kýni kezekten tys saylau ótetini turaly mәlimdedi. Saylau 9 mausym kýni ótedi. Demek, túp-tura eki aidan son.

Dәl sol  Zannyng «Respublika preziydenttigine kandidattar úsynu» turaly 55-bap bar. Ol baptyng 2-tarmaghynda bylay dep jazylghan:

«Preziydenttikke kandidattar úsynu saylau jariyalanghan kýnnen keyingi kýni bastalyp, saylaugha eki ay qalghanda jergilikti uaqytpen saghat on segizde ayaqtalady».

Bizde kezekti saylau túp-tura 2 aidan son, 9 mausymda ótedi. Al kandidattardy tirkeu erteng ayaqtalady. Al zang boyynsha býgin ayaqtaluy tiyis. Nemese saylau ótetin kýn 10 mausymgha belgilenui tiyis. Sonda ghana kandidattardy tirkeuge eng qúryghanda 1 tәulik uaqyt beriledi.

Al endi osy baptyng (55-baptyn) 5-tarmaghynda: «Eger kandidattardy tirkeu merzimi ayaqtalatyn kýni Preziydenttikke ekiden kem kandidat tirkelgen jaghdayda, Ortalyq saylau komissiyasy kandidattardy úsynu merzimin jiyrma kýnnen aspaytyn merzimge úzartady» dep jazylghan.

Demek, ertenge deyin kemi eki adam tabylmaytyn bolsa, kandidattardy tirkeu merzimi taghy 20 kýnge úzartylady.

Al endi, eseptep kóreyikshi, preziydenttikke kandidattardy sayasy partiyalar men qoghamdyq birlestikter úsynady. Kandidatty úsynu ýshin kez kelgen partiya siez ótkizui, ýmitkerding kandidaturasy sol siezde birauyzdan maqúldanuy tiyis. Odan keyin siez sheshimi men kandidattyqqa týsu turaly ótinish Ortalyq Saylau komissiyasyna tapsyryluy kerek.

Al kezekten tys saylau turaly mәlimdeme jariyalanghan sәtten bastap, partiyalardyng nemese qoghamdyq úiymdardyng múnsha sharany ótkizuge uaqyty jete me?  Ol da óz kezeginde bólek talqylanuy tiyis әngime.

Kandidattargha keleyikshi. Preziydent Toqaevtyng mәlimdemesinen keyin әleumettik jelide belgili sayasattanushy Ámirjan Qosanov, Dos Kóshimderdi preziydenttikke úsynushylar boldy. Biz býgin Dos Kóshim men Ámirjan Qosanovtyng saylaugha týsui, ne týspeui turaly óz pikirlerin bildik.

Oppozisiyalyq kýshter birigui tiyis

Ámirjan Qosanov, sayasatker:

- Negizi, túraqty әri óz bolashaghyna senimdi memlekette (bizding qazirgi biylik bizge kýni-týni aityp, nasihattap kele jatqanday-aq) ainalasy 20 kýnning ishinde preziydentter tarapynan eki birdey múnday manyzdy mәlimdeme jasalmaydy. Eki preziydentting de jalma-jan sheshim qabyldap, halyqqa ýndeu jasauy – qazirgi jýiening shatqalaqtay bastaghanyn bildiredi.

Kezekten tys preziydent saylauyn ótkizu turaly aitylatyny әu basta-aq, belgili bolghan. Júrt saylau ótkizu turaly mәlimdemeni kýtip jýrdi. 1995 jyldan beri qaray el Konstitusiyasyn bir adamnyng ynghayyna keltirip kele jatqan jýieni aitamyn. Ángime tipti biylikting preziydenttik saylaudy ýnemi kezekten tys ótkizuinde de emes.

Búl joly shynynda manyzdy sebepteri bar sekildi. Sonyng ishinde, mening oiymsha, uaqyt faktory. Dәlirek aitsaq, Nazarbaevtyng densaulyghy. Kózining tirisinde-aq, postnazarbaevtyq basqaru jýiesin qalyptastyrudy oilaghan Ol ózining ornyna óz adamynyng otyrghanyn kórip ketudi qalasa kerek. Tipti bolmaghanda, ózge memleketterde bolyp jatqan halyqtyq revolusiya onyng ózi men otbasynyng qamyn oilaugha mәjbýrleui mýmkin.

Endi әngime biylik basyndaghy Nazarbaev tizginin ústap otyrghan partiyanyng siezine qatysty bolmaq. Ol kimdi óz kandidaty retinde úsynady?

Taghy bir mәsele, ózin oppozisiya sanaytyndarda. Osy rette men biylikke kýni býginge deyin opponent bolyp kelgen barlyq azamattardy biriguge shaqyramyn. Birigeyik. Ózimizding pozisiyamyzdy bildireyik. Biz, oppozisiya, saylaugha qatysamyz ba, joq pa, aqyldasyp, kelisip shesheyik. Eger qatysatyn bolsaq, kimdi birikken demokratiyalyq kýshterding kandidaty retinde shygharamyz?

Kóp júrt әleumettik jelide maghan saylaugha týsiniz dep jatyr. Búghan da jauap bere keteyin. Men demokratiyalyq qogham úsynghan kez kelgen kandidatty qoldaymyn. Tipti ózim de týsuge әzirmin. Áriyne, demokratiyalyq kýshter tarapynan qoldau bolsa.

Alayda, biylikke opponent bolghan kýshter men toptardyng basy birikpeui de mýmkin. Oghan sebep te joq emes. Stategiyalyq qarama-qayshylyqtar kóp. Jekelegen túlghalar kóp. Árqaysysy bir-bir tóbe. Árqaysysy ózderi týskisi keledi. Jeke ambisiyalary basym. Onday jaghdayda sheshimdi ózim qabyldaymyn.

Qazaqstandaghy saylau jýiesi әdiletti saylaugha kepildik bermeydi

Dos Kóshim, sayasatker:

- Birinshiden zang boyynsha men saylaugha týse almaymyn. Sebebi, osydan bir jyl búryn saylau turaly zangha ózgeris engizilgen. Ol boyynsha memlekettik qyzmette bes jyl boluy shart. Men memlekettik qyzmet istemegen adammyn. Sondyqtan men saylaugha týsemin desem de týse almaymyn.

Óz basym jasy 60-tan asqan adamdargha sayasatta tek qana kenesshining rólin atqarghany dúrys dep oilaymyn. Ózim sol baghytty ústanyp kelemin.

Shyndyghynda, mening saylaugha týsu nemese memlekettik bir qyzmete ornalasu turaly oiym bolghan joq. Árbir azamat ózining dúrys dep tapqan kandidatyn, adamyn úsynugha tolyq qúqysy bar. Eger úsynghan jaghday bolatyn bolsa, shynymdy aitayyn, men ol turaly oilanyp kórmeppin de.

Qazaqstandaghy saylau jýiesi әdiletti saylaugha kepildik bermeydi. Búl saylau zanyna da, osy uaqytqa deyin júmys jasap kelgen saylau komissiyalaryna da qatysty. Men 5 jyl boyy tәuelsiz baqylaushy boldym. Baqylaushylar úiymyn qúrdym. Saylaudy ishinen de, syrtynan da baqylap kórdim. Saylaudyng barlyq qulyq-súmdyqtaryn bir adamday bilemin. Sondyqtan, Qazaqstandaghy saylau jýiesi halyqtyng úsynghanyn emes, biylikting úsynghan kandidatyn ótkizetindey qylyp jasalghan. Sondyqtan kez kelgen adam búdan óte almaytynyn bilui kerek.

Men Qasym-Jomart Toqaev kelgende ol kisi saylaudy jyldyng ayaghyna taman qaldyryp, osy 5-6 ay ishinde saylau jýiesin demokratiyalyq baghytqa әkele me dep oilaghan edim.  Yaghni, tәuelsiz, ashyq, demokratiyalyq týrde saylau ótkizedi dep.

Endi ekinshi jaghynan qarasan, Toqaevtiki de dúrys. Óitkeni, dýniyejýzining tәjirbiyesi boyynsha, preziydenting ornynda qalghan adam ol – preziydent emes. Ol preziydentting mindetin atqarushy ghana. Halyq oghan preziydenttik mandat bergen joq.  Al preziydentting mindetin atqarushy adam mindetti týrde eki aidyng ishinde saylau taghayyndauy kerek.

Ekinshiden, osyna paydalana otyryp, ol kisi saylau zanyn tolyq ózgertip, demokratiyalyq baghytqa búrylugha mýmkindigi bar edi. Ókinishtisi olay bolghan joq.

Týiin. Sonymen saylau ótedi. Potensialdy kandidattar – Qasym-Jomart Toqaev, Ámirjan Qosanov. Sheshim qabyldaghan kandidat – Baqytjan Kópbaev. Bas tartqandar – Dos Kóshim. Ýmitker úsynyp qalady-au degen partiyalar – Aq jol, Auyl, Kommunistik partiya, JSDP.

Ázirge estip-bilgenimiz osy. Endigisi ertengi saghat 18:00-ge deyin belgili bop qalar...

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz