Bizding Parlament әlemde joq erekshe qúrylym ghoy. Kezinde sol Parlamentte deputat bolghan Ábilqasymov ózi qyzmet etken organgha «qaltaly Parlament» degen bagha bergen bolatyn. Keyingi shaqyrylymdaghy Parlamentti kópshilik «super qaltaly Parlament» dep atap ketti. Odan keyin de birneshe ret jogharghy zang shygharushy organgha deputattar sayladyq. Olar bәlkim «super, super, super» bolyp ketken shyghar. Nemese «qalta» «dorbagha» ainalghan bolar. Yaghni, «super dorbaly Parlament». Odan bólek bizding Parlament jogharghy jaqtyng ynghayyna keletin zang bolsa sanauly minuttar ishinde qabyldap tastaytynymen de erekshelenedi. Tipti, basty zang — Konstitusiya bolsa da. Ol ýshin halyqtyng pikirin bilu, referendum ótkizu artyq mashaqat. Odan da birdi-ekili adamnyng úsynysymen dayyndalghan zang jobasyn aldaryndaghy nýkteni basu arqyly birauyzdan qabylday salu onay әri tiyimdi. Sodan da bolar kóp zandar shiykiligin kórsetip jatady.

Zang shiykiligi әsirese ol júmys istey bastaghanda bilinedi. Mәselen, Nazarbaev óz ókilettigin uaqytynan búryn tapsyryp, preziydenttik biylik Toqaevqa ótken uaqytta Konstitusiyanyng ózinde biraz týsiniksiz baptar bary kórinip qaldy. Aldymen Elbasynyng ózi Konstitusiyalyq keneske Preziydentting óz qalauymen ókilettigin uaqytynan búryn toqtatu mәselesin týsindirip berudi súrady. Keyinnen Toqaev Astana atauyn Núr-Súltangha auystyru jóninde úsynys tastady. Biraq ol ýshin Konstitusiyagha ózgerister engizilui kerek edi. Al uaqytsha Preziydentting Konstitusiyagha ózgerister engizuge bastamashylyq jasaugha qúqyghy joq. Áyteuir ol úsynysty Toqaev emes, Ýkimet jasaghan etip «ózgertip» jýrip degenderine jetti.

Búdan bólek uaqytsha Preziydent bolatyn azamatqa memlekettik til bilu talaby zanda qarastyrylmaghany turaly búdan búryn da jazghanbyz. Yaghni, Preziydenttikke kandidatqa memlekettik tildi erkin bilu mindetti degen sóz Preziydent qazaq tilin erkin mengerui kerek degen sóz ghoy. Biraq, uaqytsha Preziydentke nege múnday talap qoyylmaydy? Uaqytsha degen aty bolmasa, ol da Preziydent qoy.

QR Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev ta XII Astana ekonomikalyq forumynda «Qazaqstanda eki Preziydent bar» degen pikirge qatysty oiyn aitqan bolatyn.

«Sizderge ynghaysyzdyq tudyryp jatqanymdy bilemin. Aldymen «Túnghysh Preziydentti», sosyn «Preziydentti» habarlaysyzdar. Qazaqstandy eki Preziydent basqarmaydy. Bir ghana Preziydent bar jәne ol – eng bastysy», – degen edi Túnghysh Preziydent.

Eger biz janylyspasaq, Nazarbaev «bir ghana Preziydent bar» dep Toqaevty menzese kerek. Yaghny Toqaev, ol – Preziydent. Memlekettik tilmen qatar orys tilin, aghylshyn men qytay tilin jaqsyraq mengergen Toqaevtyng qazaqshasy birshama syngha iligip jýrgenine qaramastan, juyrda OSK-ning til komissiyasy onyng qazaqshasyna óte jaqsy degen bagha berdi. Biraq, basqasha boluy da mýmkin edi ghoy. Preziydenttik ókilettilikti uaqytsha atqarugha zang boyynsha Senat nemese Mәjilis tóraghalarynyn, sonymen qatar Ýkimet basshysynyng qúqyqtary bar. Eger búl jaghday búdan erterek oryn alyp, jәne memleket basshysy bolyp Senat nemese Mәjilis tóraghalary emes, bir kezde Premier-ministr bolghan, qazaqshadan maqúrym Kәrim Mәsimov taghayyndalghanda ne bolar edi? Demek, barlyq dengeydegi deputattargha jәne Ýkimet basshysyna memlekettik tildi erkin iygeru talabyn qoiy qajet. Sonda ghana Konstitusiya talaptary mýltiksiz oryndalghan bolyp shyghady.

Taghy bir manyzdy mәsele bar. 2000 jyly QR Túnghysh Preziydenti-Elbasy turaly Konstitusiyalyq zang qabyldanghan bolatyn. Áriyne, uaqyt óte oghan da birneshe ret ózgertuler men tolyqtyrular engizildi. Soghan qaramastan ondaghy shiykilikter endi kórinip jatyr. Óitkeni, búl zang negizinen biylghy nauryzdan, yaghny Nazarbaev óz ókilettigin Toqaevqa ótkizip bergennen bastap júmys istey bastady ghoy. Ol qanday shiykilikter? Tarqatyp, týsinikti etip bayandaugha tyrysyp kóreyin.

QR Konstitusiyasynda Preziydentke baylanysty mynaday baptar bar:

«47-bap:

1. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti nauqastanuyna baylanysty ózining mindetterin jýzege asyrugha qabiletsizdigi dendegen jaghdayda qyzmetinen merziminen búryn bosatyluy mýmkin. Búl rette Parlament әr Palata deputattarynyng teng sanynan jәne medisinanyng tiyisti salalarynyng mamandarynan túratyn komissiya qúrady. Merziminen búryn bosatu turaly sheshim Parlament Palatalarynyng birlesken otyrysynda komissiyanyng qorytyndysymen belgilengen konstitusiyalyq rәsimderding saqtalghany turaly Konstitusiyalyq Kenes qorytyndysy negizinde әr Palata deputattary jalpy sanynyng keminde tórtten ýshining kópshiligimen qabyldanady.

48-bap:

1. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti qyzmetinen merziminen búryn bosaghan nemese ketirilgen, sonday-aq qaytys bolghan jaghdayda Respublika Preziydentining ókilettigi qalghan merzimge Parlament Senatynyng Tóraghasyna kóshedi; Senat Tóraghasynyng ózine Preziydent ókilettigin qabyldauy mýmkin bolmaghan rette ol Parlament Mәjilisining Tóraghasyna kóshedi; Mәjilis Tóraghasynyng ózine Preziydent ókilettigin qabyldauy mýmkin bolmaghan rette ol Respublikanyng Premier-Ministrine kóshedi. Ózine Respublika Preziydentining ókilettigin qabyldaghan túlgha tiyisinshe Senat Tóraghasynyn, Mәjilis Tóraghasynyng nemese Premier-Ministrding ókilettigin tapsyrady. Búl jaghdayda bos túrghan memlekettik lauazymdardy iyelenu Konstitusiyada kózdelgen tәrtippen jýzege asyrylady».

Kórip otyrghandarynyzday, Ata zanda Preziydentting densaulyghyna baylanysty arnayy baptyng bir tarmaghy arnalghan. Ol dúrys ta. Et pen sýiekten jaralghan adam bolghandyqtan, kez-kelgenimiz týrli auru-syrqaugha dushar boluymyz mýmkin. Tipti kýtpegen dertter de jabysuy yqtimal ghoy. Mәselen, psihologiyalyq auytqushylyqtar nemese jasyna baylanysty alju payda boluy mýmkin. Al, damyghan elder qataryna qosylugha úmtylghan, arman-maqsaty biyik elimiz ýshin Preziydentting parasatty, aqyldy, deni sau bolghany manyzdy.

Biraq, Konstitusiya boyynsha airyqsha mәrtebe men ókiletke, qúqyqtargha ie Elbasynyng densaulyghy jayly zanda eshtene qamtylmapty. Al búl memleket bolashaghy ýshin qauipti emes pe? QR Túnghysh Preziydenti-Elbasy turaly Konstitusiyalyq zanda bylay delingen:

«1-bap. Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentinin-Elbasynyng mәrtebesi jәne ókilettigi

Osy Konstitusiyalyq zanda Qazaqstan Respublikasy Preziydentining Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynda, "Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti turaly" Konstitusiyalyq zanda jәne respublikanyng basqa zandarynda kózdelgen ókilettikterimen qatar Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentinin-Elbasynyng sayasiy-qúqyqtyq mәrtebesi, ózi Qazaqstan Respublikasy Preziydentining ókilettikterin toqtatqannan keyingi de Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentining Elbasynyng airyqsha qúzyretteri men kepildikteri aiqyndalady.

Qazaqstan memlekettiligin qúrudyng bastauynda túrghan jәne demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde egemen Qazaqstandy damytugha asa zor ýles qosqan Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti Elbasy bolyp tabylady.

Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti - Elbasy ózining mәrtebesi boyynsha airyqsha erekshelik belgisi - Altyn júldyz jәne "Otan" ordeni tapsyryla otyryp, "Halyq qaharmany" (Narodnyy geroy) ataghynyng iyegeri bolady.

Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydentine — Elbasyna Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti bolyp saylanu qúqyghyna shekteu qoldanylmaydy.

Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydentine — Elbasyna onyng tarihy missiyasyna baylanysty ómir boyy:

1) Qazaqstan halqyna, memlekettik organdar men lauazymdy adamdargha memlekettik qúrylystyn, elding ishki jәne syrtqy sayasaty men qauipsizdigining asa manyzdy mәseleleri boyynsha tiyisti memlekettik organdar men lauazymdy adamdar mindetti týrde qaraugha jatatyn bastamalar jasau;

2) Qazaqstan Respublikasy Parlamenti men onyng palatalarynyng aldynda, respublika Ýkimetining otyrystarynda el ýshin manyzdy mәselelerdi talqylau kezinde sóz sóileu; Qazaqstan halqy Assambleyasyn basqaru; Qazaqstan Respublikasynyng Qauipsizdik Kenesin basqaru; Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Kenesining qúramyna kiru qúqyghy tiyesili.

Memleketting ishki jәne syrtqy sayasatynyng negizgi baghyttary boyynsha әzirlenetin bastamalar Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydentimen — Elbasymen kelisiledi.

Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentining — Elbasynyng zandy qyzmetine kedergi jasaugha, Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentin - Elbasyn kópshilik aldynda qorlaugha nemese onyng abyroyy men qadir-qasiyetine ózgedey qol súghugha, sonday-aq Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentining — Elbasynyng beynesin býldiruge jol berilmeydi jәne onday әreketter zanmen qudalanady».

Kórip otyrghandarynyzday, búl zanda Elbasynyng densaulyghyna baylanysty eshtene jazylmaghan. Biraq, Elbasy da adam, temirden jaratylghan joq qoy. Tipti temirding ózin de tat basady emes pe? Al Elbasymyz ómirinde kóptegen qiyndyq kórgen jan. Ásirese el basqarghan songhy otyz jylda talay jýikege salmaq týsirer jaghdaylar oryn aldy. Talay ózi senip, joghary hәm jauapty qyzmetterge taghayyndaghan adamdary jemqorlyqpen shatylyp, Elbasynyng abyroyyna daq týsirdi. Búl jýikege salmaq týsirmey me? Álemdegi túraqsyzdyq jaghdayy da memleketimizge tikeley nemese janama әser etude. Daghdarys, múnay baghasynyng týsui, terrorshylardan keletin qauip, elimizding alkogolidi ónimderdi tútynudan, suisidten, ajyrasudan aldynghy qatarlardan kórinui de Núrsúltan Nazarbaevtyng jýikesine salmaq týsirgeni anyq. Qalay degenmen de, memleket basqaru onay is emes. Ásirese qazirgidey alasapyran zamanda. Odan bólek otbasyndaghy jaghdaylar da Áke retinde de Nazarbaevqa jenil tiymegeni anyq. Sýiikti kishi qyzy Áliyanyng alghashqy nekesining sәtsiz boluy, kezinde sheksiz senim artqan kýieubalasy Rahat Áliyevting isteri, sýiikti jiyen nemeresi Aysúltannyng jaghdayy — bәri-bәri bile bilgen adamgha óte auyr taghdyr, psihologiyalyq auyr salmaq. Qayta Elbasymyzdyng jýikesi myqty bolyp shyqty. Áytpese múnday auyr taghdyrdy ekining biri kótere almaushy edi.

Degenmen, ómir synaghy alda qanday «syi» dayyndap qoyghanyn eshkim boljap bile almaydy. Onyng ýstine Elbasynyng jasy da úlghayyp qaldy. Tabighat zandylyghyna eshkim qarsy túra almaydy. Adam qartayghan sayyn densaulyghy da syr bere bastaytyny aitpasa da týsinikti. Layym, Elbasymyzdy Allanyng ózi saqtaghay, densaulyghy myqty bolsyn. Áytse de, zanda barlyq boluy mýmkin jaghdaylar qamtylugha tiyis edi.

Ómir ghoy, bәri de boluy yqtimal. Bәrine de dayyn bolu kerek. Alla betin aulaq etsin, alayda týrli jaghdaylar oryn ala qalsa Elbasy sonda da jogharyda zanda kórsetilgen ókilettikterin paydalana bere me? Yaghni, memlekettik qúrylystyn, elding ishki jәne syrtqy sayasaty men qauipsizdigining asa manyzdy mәseleleri boyynsha tiyisti memlekettik organdar men lauazymdy adamdar mindetti týrde qaraugha jatatyn bastamalar jasay bere me? Qauipsizdik kenesin basqara bere me? Memleketting ishki jәne syrtqy sayasatynyng negizgi baghyttary boyynsha әzirlenetin bastamalar da onyng kelisiminsiz jýzege aspaydy ma? Búl memleket bolashaghy ýshin qauipti emes pe?

Sondyqtan, Qazaqstan Parlamenti tez arada QR Túnghysh Preziydenti-Elbasy turaly Konstitusiyalyq zangha Elbasynyng densaulyghyna baylanysty ózgertuler men tolyqtyrular engizu qajet dep bilemin. Búl úsynysymdy el bolashaghyna bey-jay qaray almaytyn kez-kelgen Qazaqstan azamaty qoldaytyn bolar. Óitkeni, Mәngilik El boludy maqsat tútqan memleketimizding bolashaghy bәrinen de manyzdy.

Erbol Jalposhov

Abai.kz