ءبىزدىڭ پارلامەنت الەمدە جوق ەرەكشە قۇرىلىم عوي. كەزىندە سول پارلامەنتتە دەپۋتات بولعان ابىلقاسىموۆ ءوزى قىزمەت ەتكەن ورگانعا «قالتالى پارلامەنت» دەگەن باعا بەرگەن بولاتىن. كەيىنگى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتى كوپشىلىك «سۋپەر قالتالى پارلامەنت» دەپ اتاپ كەتتى. ودان كەيىن دە بىرنەشە رەت جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا دەپۋتاتتار سايلادىق. ولار بالكىم «سۋپەر، سۋپەر، سۋپەر» بولىپ كەتكەن شىعار. نەمەسە «قالتا» «دورباعا» اينالعان بولار. ياعني، «سۋپەر دوربالى پارلامەنت». ودان بولەك ءبىزدىڭ پارلامەنت جوعارعى جاقتىڭ ىڭعايىنا كەلەتىن زاڭ بولسا ساناۋلى مينۋتتار ىشىندە قابىلداپ تاستايتىنىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ءتىپتى، باستى زاڭ — كونستيتۋتسيا بولسا دا. ول ءۇشىن حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ، رەفەرەندۋم وتكىزۋ ارتىق ماشاقات. ودان دا ءبىردى-ەكىلى ادامنىڭ ۇسىنىسىمەن دايىندالعان زاڭ جوباسىن الدارىنداعى نۇكتەنى باسۋ ارقىلى ءبىراۋىزدان قابىلداي سالۋ وڭاي ءارى ءتيىمدى. سودان دا بولار كوپ زاڭدار شيكىلىگىن كورسەتىپ جاتادى.

زاڭ شيكىلىگى اسىرەسە ول جۇمىس ىستەي باستاعاندا بىلىنەدى. ماسەلەن، نازارباەۆ ءوز وكىلەتتىگىن ۋاقىتىنان بۇرىن تاپسىرىپ، پرەزيدەنتتىك بيلىك توقاەۆقا وتكەن ۋاقىتتا كونستيتۋتسيانىڭ وزىندە ءبىراز تۇسىنىكسىز باپتار بارى كورىنىپ قالدى. الدىمەن ەلباسىنىڭ ءوزى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە پرەزيدەنتتىڭ ءوز قالاۋىمەن وكىلەتتىگىن ۋاقىتىنان بۇرىن توقتاتۋ ماسەلەسىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى سۇرادى. كەيىننەن توقاەۆ استانا اتاۋىن نۇر-سۇلتانعا اۋىستىرۋ جونىندە ۇسىنىس تاستادى. بىراق ول ءۇشىن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى كەرەك ەدى. ال ۋاقىتشا پرەزيدەنتتىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە باستاماشىلىق جاساۋعا قۇقىعى جوق. ايتەۋىر ول ۇسىنىستى توقاەۆ ەمەس، ۇكىمەت جاساعان ەتىپ «وزگەرتىپ» ءجۇرىپ دەگەندەرىنە جەتتى.

بۇدان بولەك ۋاقىتشا پرەزيدەنت بولاتىن ازاماتقا مەملەكەتتىك ءتىل ءبىلۋ تالابى زاڭدا قاراستىرىلماعانى تۋرالى بۇدان بۇرىن دا جازعانبىز. ياعني، پرەزيدەنتتىككە كانديداتقا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن ءبىلۋ مىندەتتى دەگەن ءسوز پرەزيدەنت قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرۋى كەرەك دەگەن ءسوز عوي. بىراق، ۋاقىتشا پرەزيدەنتكە نەگە مۇنداي تالاپ قويىلمايدى؟ ۋاقىتشا دەگەن اتى بولماسا، ول دا پرەزيدەنت قوي.

قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا XII استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا «قازاقستاندا ەكى پرەزيدەنت بار» دەگەن پىكىرگە قاتىستى ويىن ايتقان بولاتىن.

«سىزدەرگە ىڭعايسىزدىق تۋدىرىپ جاتقانىمدى بىلەمىن. الدىمەن «تۇڭعىش پرەزيدەنتتى»، سوسىن «پرەزيدەنتتى» حابارلايسىزدار. قازاقستاندى ەكى پرەزيدەنت باسقارمايدى. ءبىر عانا پرەزيدەنت بار جانە ول – ەڭ باستىسى»، – دەگەن ەدى تۇڭعىش پرەزيدەنت.

ەگەر ءبىز جاڭىلىسپاساق، نازارباەۆ «ءبىر عانا پرەزيدەنت بار» دەپ توقاەۆتى مەڭزەسە كەرەك. ياعني توقاەۆ، ول – پرەزيدەنت. مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار ورىس ءتىلىن، اعىلشىن مەن قىتاي ءتىلىن جاقسىراق مەڭگەرگەن توقاەۆتىڭ قازاقشاسى ءبىرشاما سىنعا ىلىگىپ جۇرگەنىنە قاراماستان، جۋىردا وسك-ءنىڭ ءتىل كوميسسياسى ونىڭ قازاقشاسىنا وتە جاقسى دەگەن باعا بەردى. بىراق، باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىلىكتى ۋاقىتشا اتقارۋعا زاڭ بويىنشا سەنات نەمەسە ءماجىلىس توراعالارىنىڭ، سونىمەن قاتار ۇكىمەت باسشىسىنىڭ قۇقىقتارى بار. ەگەر بۇل جاعداي بۇدان ەرتەرەك ورىن الىپ، جانە مەملەكەت باسشىسى بولىپ سەنات نەمەسە ءماجىلىس توراعالارى ەمەس، ءبىر كەزدە پرەمەر-مينيستر بولعان، قازاقشادان ماقۇرىم كارىم ءماسىموۆ تاعايىندالعاندا نە بولار ەدى؟ دەمەك، بارلىق دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتارعا جانە ۇكىمەت باسشىسىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن يگەرۋ تالابىن قويۋ قاجەت. سوندا عانا كونستيتۋتسيا تالاپتارى مۇلتىكسىز ورىندالعان بولىپ شىعادى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. 2000 جىلى قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. ارينە، ۋاقىت وتە وعان دا بىرنەشە رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. سوعان قاراماستان ونداعى شيكىلىكتەر ەندى كورىنىپ جاتىر. ويتكەنى، بۇل زاڭ نەگىزىنەن بيىلعى ناۋرىزدان، ياعني نازارباەۆ ءوز وكىلەتتىگىن توقاەۆقا وتكىزىپ بەرگەننەن باستاپ جۇمىس ىستەي باستادى عوي. ول قانداي شيكىلىكتەر؟ تارقاتىپ، تۇسىنىكتى ەتىپ بايانداۋعا تىرىسىپ كورەيىن.

قر كونستيتۋتسياسىندا پرەزيدەنتكە بايلانىستى مىناداي باپتار بار:

«47-باپ:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ناۋقاستانۋىنا بايلانىستى ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتسىزدىگى دەندەگەن جاعدايدا قىزمەتىنەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە پارلامەنت ءار پالاتا دەپۋتاتتارىنىڭ تەڭ سانىنان جانە مەديتسينانىڭ ءتيىستى سالالارىنىڭ ماماندارىنان تۇراتىن كوميسسيا قۇرادى. مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى شەشىم پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىمەن بەلگىلەنگەن كونستيتۋتسيالىق راسىمدەردىڭ ساقتالعانى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قورىتىندىسى نەگىزىندە ءار پالاتا دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ كەمىندە تورتتەن ءۇشىنىڭ كوپشىلىگىمەن قابىلدانادى.

48-باپ:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىنەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساعان نەمەسە كەتىرىلگەن، سونداي-اق قايتىس بولعان جاعدايدا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىگى قالعان مەرزىمگە پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسىنا كوشەدى; سەنات توراعاسىنىڭ وزىنە پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن قابىلداۋى مۇمكىن بولماعان رەتتە ول پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسىنا كوشەدى; ءماجىلىس توراعاسىنىڭ وزىنە پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن قابىلداۋى مۇمكىن بولماعان رەتتە ول رەسپۋبليكانىڭ پرەمەر-مينيسترىنە كوشەدى. وزىنە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىگىن قابىلداعان تۇلعا تيىسىنشە سەنات توراعاسىنىڭ، ءماجىلىس توراعاسىنىڭ نەمەسە پرەمەر-ءمينيستردىڭ وكىلەتتىگىن تاپسىرادى. بۇل جاعدايدا بوس تۇرعان مەملەكەتتىك لاۋازىمداردى يەلەنۋ كونستيتۋتسيادا كوزدەلگەن تارتىپپەن جۇزەگە اسىرىلادى».

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، اتا زاڭدا پرەزيدەنتتىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ارنايى باپتىڭ ءبىر تارماعى ارنالعان. ول دۇرىس تا. ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام بولعاندىقتان، كەز-كەلگەنىمىز ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋعا دۋشار بولۋىمىز مۇمكىن. ءتىپتى كۇتپەگەن دەرتتەر دە جابىسۋى ىقتيمال عوي. ماسەلەن، پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىقتار نەمەسە جاسىنا بايلانىستى الجۋ پايدا بولۋى مۇمكىن. ال، دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلعان، ارمان-ماقساتى بيىك ەلىمىز ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ پاراساتتى، اقىلدى، دەنى ساۋ بولعانى ماڭىزدى.

بىراق، كونستيتۋتسيا بويىنشا ايرىقشا مارتەبە مەن وكىلەتكە، قۇقىقتارعا يە ەلباسىنىڭ دەنساۋلىعى جايلى زاڭدا ەشتەڭە قامتىلماپتى. ال بۇل مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن قاۋىپتى ەمەس پە؟ قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا بىلاي دەلىنگەن:

«1-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ-ەلباسىنىڭ مارتەبەسى جانە وكىلەتتىگى

وسى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا، "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تۋرالى" كونستيتۋتسيالىق زاڭدا جانە رەسپۋبليكانىڭ باسقا زاڭدارىندا كوزدەلگەن وكىلەتتىكتەرىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ-ەلباسىنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق مارتەبەسى، ءوزى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن توقتاتقاننان كەيىنگى دە قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ ەلباسىنىڭ ايرىقشا قۇزىرەتتەرى مەن كەپىلدىكتەرى ايقىندالادى.

قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋدىڭ باستاۋىندا تۇرعان جانە دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ەگەمەن قازاقستاندى دامىتۋعا اسا زور ۇلەس قوسقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەلباسى بولىپ تابىلادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى ءوزىنىڭ مارتەبەسى بويىنشا ايرىقشا ەرەكشەلىك بەلگىسى - التىن جۇلدىز جانە "وتان" وردەنى تاپسىرىلا وتىرىپ، "حالىق قاھارمانى" (نارودنىي گەروي) اتاعىنىڭ يەگەرى بولادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە — ەلباسىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋ قۇقىعىنا شەكتەۋ قولدانىلمايدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە — ەلباسىنا ونىڭ تاريحي ميسسياسىنا بايلانىستى ءومىر بويى:

1) قازاقستان حالقىنا، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى ادامدارعا مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ، ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرى بويىنشا ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى ادامدار مىندەتتى تۇردە قاراۋعا جاتاتىن باستامالار جاساۋ;

2) قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى مەن ونىڭ پالاتالارىنىڭ الدىندا، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ وتىرىستارىندا ەل ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ كەزىندە ءسوز سويلەۋ; قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن باسقارۋ; قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن باسقارۋ; قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا كىرۋ قۇقىعى تيەسىلى.

مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى بويىنشا ازىرلەنەتىن باستامالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمەن — ەلباسىمەن كەلىسىلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ — ەلباسىنىڭ زاڭدى قىزمەتىنە كەدەرگى جاساۋعا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىن - ەلباسىن كوپشىلىك الدىندا قورلاۋعا نەمەسە ونىڭ ابىرويى مەن قادىر-قاسيەتىنە وزگەدەي قول سۇعۋعا، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ — ەلباسىنىڭ بەينەسىن بۇلدىرۋگە جول بەرىلمەيدى جانە ونداي ارەكەتتەر زاڭمەن قۋدالانادى».

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، بۇل زاڭدا ەلباسىنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ەشتەڭە جازىلماعان. بىراق، ەلباسى دا ادام، تەمىردەن جاراتىلعان جوق قوي. ءتىپتى تەمىردىڭ ءوزىن دە تات باسادى ەمەس پە؟ ال ەلباسىمىز ومىرىندە كوپتەگەن قيىندىق كورگەن جان. اسىرەسە ەل باسقارعان سوڭعى وتىز جىلدا تالاي جۇيكەگە سالماق تۇسىرەر جاعدايلار ورىن الدى. تالاي ءوزى سەنىپ، جوعارى ءحام جاۋاپتى قىزمەتتەرگە تاعايىنداعان ادامدارى جەمقورلىقپەن شاتىلىپ، ەلباسىنىڭ ابىرويىنا داق ءتۇسىردى. بۇل جۇيكەگە سالماق تۇسىرمەي مە؟ الەمدەگى تۇراقسىزدىق جاعدايى دا مەملەكەتىمىزگە تىكەلەي نەمەسە جاناما اسەر ەتۋدە. داعدارىس، مۇناي باعاسىنىڭ ءتۇسۋى، تەررورشىلاردان كەلەتىن قاۋىپ، ەلىمىزدىڭ الكوگولدى ونىمدەردى تۇتىنۋدان، سۋيتسيدتەن، اجىراسۋدان الدىڭعى قاتارلاردان كورىنۋى دە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جۇيكەسىنە سالماق تۇسىرگەنى انىق. قالاي دەگەنمەن دە، مەملەكەت باسقارۋ وڭاي ءىس ەمەس. اسىرەسە قازىرگىدەي الاساپىران زاماندا. ودان بولەك وتباسىنداعى جاعدايلار دا اكە رەتىندە دە نازارباەۆقا جەڭىل تيمەگەنى انىق. سۇيىكتى كىشى قىزى ءاليانىڭ العاشقى نەكەسىنىڭ ءساتسىز بولۋى، كەزىندە شەكسىز سەنىم ارتقان كۇيەۋبالاسى راحات اليەۆتىڭ ىستەرى، سۇيىكتى جيەن نەمەرەسى ايسۇلتاننىڭ جاعدايى — ءبارى-ءبارى بىلە بىلگەن ادامعا وتە اۋىر تاعدىر، پسيحولوگيالىق اۋىر سالماق. قايتا ەلباسىمىزدىڭ جۇيكەسى مىقتى بولىپ شىقتى. ايتپەسە مۇنداي اۋىر تاعدىردى ەكىنىڭ ءبىرى كوتەرە الماۋشى ەدى.

دەگەنمەن، ءومىر سىناعى الدا قانداي «سىي» دايىنداپ قويعانىن ەشكىم بولجاپ بىلە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ەلباسىنىڭ جاسى دا ۇلعايىپ قالدى. تابيعات زاڭدىلىعىنا ەشكىم قارسى تۇرا المايدى. ادام قارتايعان سايىن دەنساۋلىعى دا سىر بەرە باستايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. لايىم، ەلباسىمىزدى اللانىڭ ءوزى ساقتاعاي، دەنساۋلىعى مىقتى بولسىن. ايتسە دە، زاڭدا بارلىق بولۋى مۇمكىن جاعدايلار قامتىلۋعا ءتيىس ەدى.

ءومىر عوي، ءبارى دە بولۋى ىقتيمال. بارىنە دە دايىن بولۋ كەرەك. اللا بەتىن اۋلاق ەتسىن، الايدا ءتۇرلى جاعدايلار ورىن الا قالسا ەلباسى سوندا دا جوعارىدا زاڭدا كورسەتىلگەن وكىلەتتىكتەرىن پايدالانا بەرە مە؟ ياعني، مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ، ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرى بويىنشا ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى ادامدار مىندەتتى تۇردە قاراۋعا جاتاتىن باستامالار جاساي بەرە مە؟ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن باسقارا بەرە مە؟ مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى بويىنشا ازىرلەنەتىن باستامالار دا ونىڭ كەلىسىمىنسىز جۇزەگە اسپايدى ما؟ بۇل مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن قاۋىپتى ەمەس پە؟

سوندىقتان، قازاقستان پارلامەنتى تەز ارادا قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا ەلباسىنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاجەت دەپ بىلەمىن. بۇل ۇسىنىسىمدى ەل بولاشاعىنا بەي-جاي قاراي المايتىن كەز-كەلگەن قازاقستان ازاماتى قولدايتىن بولار. ويتكەنى، ماڭگىلىك ەل بولۋدى ماقسات تۇتقان مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى بارىنەن دە ماڭىزدى.

ەربول جالپوشوۆ

Abai.kz