Britanika (Britanika)әlemdik dengeydegi ensiklopediyanyng 368-betinde  «Dambiyjansan nemese Dambiyjaa naqty esimi-Amar. Ony Mongholdyng batys shekarasynyng últ-azattyq qozghalystarynyng kósemderining biri әri Mongholdan bólinip tәuelsiz túrudy maqsat tútqan túlgha» retinde kórsetedi.

1850-1864 j.j Qytayda әigili Taypin kóterilisi bastaldy da 1898-1901 jyly Ihtuan kóterilisimen úlasty. HIH gh. sonynda Monghol halqy azattyq ýshin kýreske shygha bastady. Búl - Ishki Mongholiyada órbigen qozghalystardyng bastau kózi boldy. Yaghni  1852 jylghy Sýiiani ólkesi nemese Ordostardyng mekeni - Ýýshindegi iri kóterilis Manj biyligine qarsy sypatta kórinis edi. 1890 jyly Hovda shekarasynda bolghan kóteriliske Dambiyjansan qatysty delinedi. Dәl osy kezden bastap Dambiyjansan sol kóterilisterding bel ortasynda jýrdi. Onyn  úrany - «Mongholiyagha Amarsanaa qayta keldi...»

Britanika (Britanika)әlemdik dengeydegi ensiklopediyanyng 368-betinde  «Dambiyjansan nemese Dambiyjaa naqty esimi-Amar. Ony Mongholdyng batys shekarasynyng últ-azattyq qozghalystarynyng kósemderining biri әri Mongholdan bólinip tәuelsiz túrudy maqsat tútqan túlgha» retinde kórsetedi.

1850-1864 j.j Qytayda әigili Taypin kóterilisi bastaldy da 1898-1901 jyly Ihtuan kóterilisimen úlasty. HIH gh. sonynda Monghol halqy azattyq ýshin kýreske shygha bastady. Búl - Ishki Mongholiyada órbigen qozghalystardyng bastau kózi boldy. Yaghni  1852 jylghy Sýiiani ólkesi nemese Ordostardyng mekeni - Ýýshindegi iri kóterilis Manj biyligine qarsy sypatta kórinis edi. 1890 jyly Hovda shekarasynda bolghan kóteriliske Dambiyjansan qatysty delinedi. Dәl osy kezden bastap Dambiyjansan sol kóterilisterding bel ortasynda jýrdi. Onyn  úrany - «Mongholiyagha Amarsanaa qayta keldi...»

Mongholiyanyng ishki qorghanys orny jәne Orys barlau oryndarynyng arnayy tapsyrysy boyynsha 1922 jyly (keybir derekte 1923 jyly óltirildi delinedi) qoldy bolghan buddizmning minәjatkeri әigili tentek Ja lama, nemese Dambiyjansan taghdyry osylay kýrdeli jaghdaylargha toly boldy. Osy bir kýrdeli túlgha turaly óte kóp jazyldy. Ghylymy tújyrymdar da jaqsy jasaldy. Ásirese zamananyng úly jazushysy Múhtar Maghauinning «Kesik bas túlyp» hikayasynda Ja lamanyng tarihy ainadan biraq kórsetedi. Ja lamany anyz ghyp kórsetushilik te basym. Ja lamanyng sonyna ergen, ony qoldaghandar jek kórinishti boldy. Al keybir materialdarda esh negizsiz oidan qúrastyrylghan mәseleler de kóteriledi. Bireuler «Ja lama tanushylyqty» tu etip kóteredi, endi bireuler «tiyse terekke, tiymese bútaqqa» degendey Ja lama oqighasyna qatysty mәselelerdi ondy-soldy qiilastyruymen әlektenedi. Osy dәuirdegi jazylghan kóptegen derekter býgingi talap dengeyine jete bermeydi. Oqighalar birjaqty dýdamal, dolbarlargha toly. Biz búl joly Ja lamanyng oqighalaryna kuәger bolghandardyng aityp, qaghaz betine týsirilgen týrli derekterine sýiene otyryp, birli-jarym týitkildi jaghdaylardyng basyn ashudy kózdedik.

1911-12 jyly Hovda aimaghyn azat etuge qatysqan «myrzanyz» osy Luvsan Dambiyjansan. Batys shekarada aty «tiri anyzgha» ainalghan onyng әreketi Kominternge jaqpady. Búnyng dәleli, sonynan Boris Shumyaskiy ony «...batys Mongholiyanyng basqynshysy» dep atauynda. Boris Shumyaskiy 1921 jyly Kominternning tapsyrmasymen Mongholiyagha kelip qyzmet atqarghan arnayy ókili. Taghy bir derekterde әigili Jonghar әmirshisi (Zýýn gar) Abylay hangha panalap qazaqpen etene jaqyn bolghan Oirattyng hany Amarsanaa nәsilinen ekendigi aitylady. Dambiyjansan Mongholdyng kóp jerlerin aralap, Manj ýstemdigine qarsy shyghugha ýgit jýrgizdi. Dambiyjansan deneley qatysqan mәslihattarda ony hoshuun basshylary aiqaylap qoldaumen qatar, Uliastaydaghy Manj janjinyn mәslihattandereu ketuin talap etti. Búl derekter «Mongholiya tarihy» (1995) enbegining 222-betinde kórsetilgen(BNMAU-yn týýh. UB, 1955. 542 b. 222 bb). Peterburg professory A.M.Pozdneevting derektik mәlimeti boyynsha Amarsanaanyng nemeresi Tómórsanaadan Dambiyjansan tuady deydi. Pozdneev Aleksey Matveevich (1851-1920) Resey Shyghystanu institutynyng túnghysh diyrektory (1899-1903) buddatanushy, Mongholiyanyng kóne eskertkish múralaryn zertteushi. Ol 1892-1893 j.j.  Mongholiyada bolghan. Saparnama kýndelikteri eki tom bolyp basylghan. (A.M.Pozdneev Mongholiya mongholdary It., jol belgileu 1892 j. (pb., 1896. 45-46 bb)

Al, osydan keyin Ja lamany «Astrahani ólkesining bir shoghyr dórvód úlysynan-mys...» degen týrli joramaldar jasala berdi. Dambiyjannyng Mongholiyagha kelgen jylyda әrtýrli. Qaghazgha týskeni boyynsha aqiqatqa jaqyny kәri kemenger A.M.Pozdneevtiki bolar dep joramaldaugha negiz bar. Endeshe Ja lama - Dambiyjansan  Monghol jerine alghash 1892 jyly keldi. Manj әskery әmirshisi qazirgi Uliastay nemese Zavhan jerinde onymen betpe-bet jýzdeskendigi aitylady. Qolynda sonshama qarauyl әskeri bar Uliastaydaghy әskerbasy janjin Diyn-Ban-Zo-Fu-Zyan-Zun Ja lamanyng basyn júlyp alugha, bayyrghy qytaylyq tәsilmen sýzip qúlatugha oqtalghanymen aq orystyng han ýkimetining pәrmenimen taghayyndalghan bas konsuli Ya.P.Shishmarevting atynan kelgen әigili kupes P.IY.Krejevting súsynan ýreylenip, basylghany «artyn qysqandyghy» jóninde derekter saqtalghan. 1911 jyly jeltoqsannyng sonynda Uliastaydaghy janjin óz basyn saqtap Mongholdan qashyp shyqty. Búnyng sebebi, 1911 jyly kýz basynda Manj Chin egeligine qarsy Qytay halqynyng asa kýshti qozghalystary etek aluyna baylanysty edi. Óz túghyrynan tayghan Manj Chin biyleushileri óz iyeligindegi barlyq biylikten 1912 jyly qantar aiynda aiyrylyp tyndy. Baghy qaytqan elding jaghdayyn әbden týsingen Ja lama nemese Dambiyjansan batys Mongholiya kenistiginde ashyq túrghan «taq mәselesin» birden oiyna alghany qyzyqty. Mýmkin, búnyng artynda Patshalyq Resey ýkimetining sayasaty jasyrynyp jatqany belgili.

Sonymen Ja lamany 1892-1912 jyldardan biletin adamdardyng bәri ony 35-40 jas aralyghynda bolghanyn dәleldeydi. 1902 jyly eki týiesin jetektep Monghol jerine kelgen ony «badarchiyn», «beysauat búralqy» dep te atady. Biraq, dinbasy Bogd Javzandumbadan ataq-dәreje alghannan keyin onyng abyroyy artyp «Ja bogd» atalyp, tendessiz tergelgen kezderi de bar. Al, «Luvsandambiyjansan Amursanaev» dep әspettelgen túsynan az derekter qaldy. Azamat soghysy jyldary Mongholiyagha kelgen IY.M.Mayskiy ózining bir enbeginde: «Ja lama aqiqatynda óreskel erjýrek edi» delinedi. Ivan Mihaylovich Mayskiyding (1884-1975) «Germaniya jәne soghys» (1916 j) enbegi batys Mongholiya tarihynan óte kóp mәlimetter beredi. Baabar Dambiyjansan turaly asa qúndy derekterdi keltiredi. Onyng dәleldeuinshe Ja lama Dambiyjansan 1860 jyly ómirge kelgen Aydarhan (Astrahani) qalmaghy. Dambiyjansannyng arghy maqsaty batys Mongholiyany Bogda handyghy qaramaghyna engizbeu jolynda halqa atqaminerlerine qarsy bolu edi. 1993 jyly QHR-da jaryq kórgen «Syrtqy Mongholdyng tәuelsizdigining qúpiyalary men sebepteri» atty enbekte «...Dambiyjansan Orystyng barlaushysy bolghandyghy jóninde...» derekter keltiredi. 1989 jyly Ýrimji qalasynda jaryq kórgen «Altay aimaghynyng jalpy jaghdayy», 1994 jyly Kýitinde jaryq kórgen «Abaq kerey» zertteu enbekterinde Dambiyjansandy «Syrtqy Mongholiyanyng generaly» degen әsire әlpetpen kórkemdeldi. Ol әuelgi kezekte Hovda shebine  avtonomiyalyq qúqyq berudi talap etip, sonynan birikken iyeliktegi birikken Monghol memleketin qúrudy oilady. 1902 jyly eki týiening qomyna qosyn tendep Monghol jerine ótken ol, kóp úzamay kópke tanys túlgha mәresine jetti. Oghan jergilikti urianhay tóreleri de qosyldy. Hovda shebindegi Manj yqpaly opyrylyp qúlap týskennen keyin Ja lama qazaqtardy batys Mongholiyadan quyp Resey men Qytay jerine tyqsyra týsti. Dәl osy kezden músylman men budda ara qatynastarynda týitkildi mәseleler payda bola bastady. Ja lamanyng din jolyndaghy eng qatal aiuandyghy músylmandardy zorlyqpen pútqa tabyndyrudan bastaldy. Músylman dindarlary Smayl (Qalmaq) Tólenbayúly, Shybarayghyr ruynyng azamattary Túrap Kitapbayúly (1898-1949), Múratbay Shinkeúly, Botaghara Shәku ruynan Arsalang Beldemsheúly (1865-1922) qatarlylardyng basyna temir noqta salyp Mýnjigtegi Shar seh púthanasyna qaray aidady. (Mýnjig Hovda aimaghyna qarasty Erdenebýren jeri. Erdenebýren shatqalynyng Qobda ózenine qúighan túsy. Bayan-Ólgey aimaghy Bayannuur súmynynan 18 shaqyrym. Al, Shar seh ózen saghasynyng shaghyn aralynyng aty. Búl jerde kezinde budda púthanasy bolsa qazir Uvs aimaghynyng Uliastay baghy ortalyghy ornalasqan. Púthana júrty әli de qozykósh jerden aiqyn kórinedi).Qazaq jastaryn әsker qataryna kýshpen tartyp, jasóspirimderdi Shivert kýrenine (hýree) shavi nemese shәkirt lama dәrisine jýgindirip, tóbelerine shyny tónkerip aidar qoyghyzdy.  Ja lamanyng lany turaly naqty derekterdi Nәjikesh Tanqayúly (1885-1953) «El aidalghan» tarihy dastanynan tabugha bolady. Ja lama 1870 jyldary yaghny Qytayda oryn alghan dýngender kóterilisi kezinde qazirgi Altay óniri Sarsýmbe ary qaray Shinhaygha deyin qonystanghan oirattar, qazaqtar, dýngender men úighyrlar arasynda da jýrdi. Ol, 1912 jyly tamyzdan bastap 1914 jyly aqpan aiyna deyin yaghny orystargha ústalghangha deyin batys Mongholiyagha oiran saldy.

Qazaqtyng әigili atqaminerlerimen teke-tires kezenderding birinde, yaghny 1912 jyly Ja lama Mongholiya qazaqtaryn óz uysynan shygharmaudy maqsat tútty. Ol búl mәseleni el atqaminerlerin aldyna keltirip, olardy qorqytu arqyly jýzege asyrghysy keldi. Kóngenderine syi-aqy taghayyndady. Kónbegenderining kózine kók shybyn ýimeletti. Solardyng biri Mongholiya qazaqtary arasynda bedeli asqan azamat Sabyldyqúly Bardam (1870-1912) 42 jasynda Dambiyjansan qolynan mert boldy. (Botaghara Shәkuding kenjesi Sabyldyqtan Bardam tuady. Bardam ýsh әiel alghan adam. Bәibishesi Zyliqadan (molqy) Uathan, Aqtyshqan, Asqar, Qazy).  (Bardamúly Aqtyshqan tóre 1893 jyly tughan, 1924 jyly Úly Qúryltaygha qatysqan. 1937 jyly qyzyl ýkimetting qúryghyna ilingen).

Nәjikesh Tanqayúly «El aidalghan» tarihy dastanynda «...Talpynyp Bardam shyqqan odan keyin, El biyleu qabiletine bolghan beyim...» dep baghalaghan Sabyldyqúly Bardam osy kisi. Dambiyjansan әuelgi kezekte Búlghyn súmyny jerin meken etken Bazarqúl ruynyng auyldaryna shabuyl jasady. Beybit auyldarda óte kóp shyghyn boldy. Ja lama әskerine qarsy attanghan bazarqúl ruynyng azamaty Toqtaghanúly Rayys oqqa úshty. Qyryp-joydyng ýreyli jaghdayattaryn basynan keshken bazarqúl әigili atqaminerleri Júdyryqúly Qaba qatarly birshama azamattarynan aiyrylyp anyrap qala berdi. Bazarqúl ruynyng kóp adamy Ja lama aidauy kezinde mert boldy, zapy shekti, qorlyq kórdi. Áuelgi kezekte Toqtaghanúly Rayysty óltirgenin aittyq (Toqtaghanúly Rayys (1875-1912) balalary Qalel, Dәlel, Olzvoy). Al, Qoldynúly Qojaberdige qong eti irip týskenshe dýre soqty. Eleusiz Múqamәdiyúlynyng «Órikti kól» povesining 42-betinde: «...sugha salyp jibitilgen sabaumen bir jolda 75 ret dýre soghady...» dep bayandaydy (Múqamәdiyúly Eleusiz. «Órikti kól» povesti-әngimeler. Ólgiy 1974 j. 170-b.). Sonday-aq, Baban Bektúrúly, Tyshabay Qoqanúly, Jankeldiqyzy Balaqús(Delýýnde 90-shy jyldary ómir sýrgen Eshen molla Qisaúlynyng sheshesi) qatarly kóp adamdar qorlyq kórdi. Jas balalardyng shyghyny da orasan kóp edi. Mysaly, Orazayúly Edilding balasy Núrәli, Janpeyisúly Zangerding balasy Meyirqúl, Shymshyrdyng balasy Shynymhan qatarly kóptegen jasóspirimder óltirildi. J.Zangerding balalary ólgennen keyin tughan balagha Tólegen dep at qoyyldy (Zangerúly Tólegen(1913-1983) әigili akter Lәtipting әkesi). Sonyn ala Stambulúly Mishir, Baqy qatarlylardy qorlaghandyghy jóninde derekter bar. Aldyna týsken auyldardy mynghyrylghan malymen tonap Yolt, Honichuluu, Tývshinkól, Nýsgendegi auyldardy úlarday shulatyp qughyngha salghan Ja lama Bessala Ýert degen jerdi mekendep otyrghan Dodyghay auylyna shýilikti. Nayman ishinde Samaydan taraytyn irgeli auyldyng 60-qa juyq adamdary týgeldey oqqa úshty. Kýlli auyl adamdarynan qozy aidap, kósh sonynda qalghan 3 bala ghana tiri qaldy. Olardyng aty-jóni Tikeúly Baydolda, Dodyghayúly Qabdolda men Qasen. Qazirgi Ýiirtidegi «Dodyghay taqtasy» atalatyn jerde әli kýnge kiyiz ýilerding qirandylary jatyr. Búlghyn, Delýýn ólkesinen shúbyryndygha úshyraghan adamdar men mal sanynda qisap joq edi. Dambiyjansan Tónirek, Jalghyzaghash,Siylhem manynda jaylap otyrghan auyldargha kenet shabuyl jasady. Búl turaly Nәjikesh Tanqayúly «El aidalghan» tarihy dastanynda «...Qaraqas qardy búzyp Altay asqan, Lәshkerler qua baryp aralasqan...» dep jyrlaghan. Al, әigili aqyn-ghúlama Aqyt qajy Ýlimjiúly Qarymsaqov-Altayskiy ózining jyrynda:

...Arasan men Búlyq-ty

Qalqa qyldy qylyqty

Ekinti aqsham bolghanda

Qaraqasty qyrypty... dep jazady.

Sol qyrghyn kezinde qaraqastyng auyldary qazirgi Delýýnge qarasty Jalghyzaghash, Tónirekti jaylap otyrady. Ekiashadaghy júrtta otyrghan Qaraqas Qosantay әuleti osy nәubetti basynan keshti jәne Altay betine qaray ýrke kóshti. Dambiyjansan әskerleri beybit auylgha qas qaraya shabuyl jasap erkek kindiktilerdi ústay bastaghanda qarsylyq kórsetken Raqym Qosantayúlyn atyp óltiredi. Raqymdy jerlegen jer - Ekiashanyng «jau shapqan júrty». Sol jerde eki adamnyng betin jasyryp kómgen bolghan belgi bar. Dambiyjansan qaraqas auyldaryn shapqan kezde birden qarsylyq kórsetken әigili paluan, qamshyger Mirseytúly Qosylbaydy atyp óltirdi. (Qaraqas ruynyng azamaty Mirseytúly Qosylbay 1866 jyly Altay ólkesinde tughan. 1914 jyly 48 jasynda Dambiyjansannyng qolynan qaza tapqan. Balalary Maytaq, Maghadyl)Nәjikesh Tanqayúly «El aidalghan» dastanynda «...Búl jolda shәit boldy qansha halyq, It jedi qyryq bala iyen qalyp...» dep jazdy. Ja lama búdan keyin urianhaydyng gýnteni (Kýnde) Battyng jýregin tiridey suyrdy. Ja lamanyng tek qazaqtardy ghana qyryp-joyghandyghy kóp boldy desek birjaqty bolar edi. Ol Uvs aimaghynyng Ómnógovi súmynynyng Uliastay degen jerinde túratyn Bayad úlysynyng auqattysy jәne gýnteni (hýnde) bir adamynyng basyn shapqandyghy jóninde derekter bar. Al, osy mandaghy әigili Baatar atty auqattygha dýre soghyp, Yanjiv degendi keskilep óltirgendigi jónindegi derekti jazushy Shynay Rahmetúly keltiredi. Al, Jalamanyng qasynda oqqaghar bolyp jýrgen urianhaydyng Avir baluany men tilmashy Doohýýlerding (Dohóvóón) taghdyry jóninde jóndi maghlúmat tabylmaytyn sekildi. Mýmkin olar da «...Óshikkenderining tósin sógip, qyzyl qolymen jýregin suyratyn, qarsy qaraghannyng kózin qysyp shygharyp, qos qúlaghyn kesip laqtyratyn...» (IYnessa Lomakina) Ja lamanyng qúrbany boluy әbden mýmkin. Dambiyjansan Gurvan senherden bastap Hovda betindegi qazaqtardy ishkerilete kóshiruding amalyn qarastyryp jiyn ótkizdi. Osy jiyngha qatysqan, Dambiyjansangha tartu-taralghy aparyp ózine eng kóp bedel jinaghan kýrdeli túlgha, sherushi ruynyng atqaminerlerining biri - Qylang Qanjyghalyúly edi. Qylang 1912 jyly shildede Bogd hangha ýshbu hat joldaghandardyng biri retinde tanyldy. Ruy jaghynan sherushi Jylqyshyúly Sýkirbaydyng nemere inisi jәne eng ýlken baqtalasy bolghan. Mongholiya dinbasy Javzandumbanyng jarlyghymen arnayy jalaqygha ie bolyp, 200 lang kýmiske teng keletin 400 qaghaz aqshany 6 jyl uaqytymen tútynghan adam. Qylannyng Ja lamagha baryp tartu-taralghy jasaghandyghy turaly kóptegen derekter bar. «Shireet lamadan»: «...Kýreng tas, qyzyl tanba alyp kelip, Hovdalyq az Kereyge lang salghan...» Qylang osy. Onyng shabarmany Sherushi-Aryqúl Dórbet Dәdibayúly bolghan. Ol Dambiyjansangha ózi baryp, iriktelgen jorgha jýirik, 40 sәigýlik, altyn-kýmis, kilem-kilshe tartu etip senimin jaulap alghan. Nәjikesh Tanqayúlynyng «El aidalghan» tarihiy-dastanynda:

«...Ja lama jiyp aldy elding biyin,

Tyndady Qylang aitqan jayyn-kýiin.

Jýrgizip lәshkerin sherumenen,

Qylannyng qabyl aldy tartu syiyn.

Pәremen Qylang solay aldyn alghan,

Ja lama onyng sózin qabyl alghan.

Kýreng tas, qyzyl tanba alyp kelip,

Hovdalyq az kereyge lang salghan...» dep jazghany osyny dәleldeydi. Osy kezden bastap Ja lama qazaqtardyng tilge kónbegenderin ústap, dýre soghyp, týrli kýsh qoldanu tәsilderimen qiynshylyq kórsete bastaghandyghy bayqalady. Qazaqtar tarapynan da Qylandy qoldaghandar barshylyq. Onyng tilmashy Molqy-Qoshaq Jaghypar Nәukebayúly bolghandyghy jóninde derekter rastalyp otyr. Sonyng bir aighaghy Dambiyjansannyng habarshysy 29 jasar qaraqas Ýrimjiúly Bazar degen azamat bolghan. Biraq, oghan jóndi sene qoymaghan Ja lama Bazardy biraz uaqyt qorqytyp ústaugha deyin bardy. Búnysyn el kózine soyqan qúqay retinde kórsetu ýshin Bazardyng alaqanyna qorghasyn eritip qúidy. (Ruy qaraqas Bazar Ýrimjiúly 1884 jyly Altay ónirinde tughan. 1962 jyly 78 jasynda dýnie salghan. Qabiri Delýýn súmynynyng jeri Ýsigende (Nýsgen uul). Bazardyng sheshesi Jәntekey ruynyng әigili adamynyng qyzy edi. Esimi Shiqan. Eluinshi jyldary 102 jasynda dýnie salghan qadirli keyuana. Ýrimjiúly Bazar eki әiel alghan azamat. Bәibishesi Tәuirbadan (molqy) Sәbihan, Ábilhan (Qarabay), Qardyhan, Kóksegen. Kishi әieli Rysty Sýleymenqyzy (shybarayghyr).

Dambiyjansan nemese Ja lama aidauy kezinde erekshe kózge týsken qazaq әieli - Qúlashker. El arasynda erekshe kórikti, baluan deneli bolghandyqtan «Qúlashker kelin» atanghan. Qúlashkerding azan shaqyryp qoyylghan esimi - Bәtima. Ruy Sarbas-Shotqara. 1940 jyly 65 jas shamasynda dýniyeden ótken. Beyiti Delýýndegi Jalghyzaghashtaghy Toqyl qajynyng qorghanynda. Qorghan ishinde Toqyl qajy - (Qúlashkerding qayyn atasy), Qalampyr (Qúlashkerding qayyn enesi) birge jatyr. Qúlashkerding nemeresi Minap Qazanbayúlynyng aituyna qaraghanda Qúlashkerding qaytys bolghan jeri - Tónirek, beyiti Jalghyzaghashtaghy kóp beyitte. Qúlashkerding kelin bolyp týsken eli - Kerey ishinde qaraqas әuleti. Qaraqastan Nazar. Nazardan Bayqúl, Sary, Jәdik. Sarydan Mәulithan. Mәulithannan Toghanas, Toghanastan Qosantay. Qosantaydan Toqqúl qajy. Toqqúldan Raqym, Raqymet, Aqynbek. Al, Qúlashker osy Raqymnyng bәibishesi. Raqymnan Qazanbay. Toqylúly Raqym 1864 j Shingilding Siylhem degen jerinde dýniyege kelgen. Onyng inisi Raqymet 1866 jyly tughan, 1936 jyly qaytys bolghan. Beyiti Jalghyzaghashta. Raqymetten Imanghali. Al, Toqqúldyng kenjesi Aqynbek 1868 jyly dýniyege kelgen.Eki mәrte ýilengen. Bәibishesi - Á.Jamal. Kishi әieli - Qazi. Balasy - Qúsayyn. Qúsayynnan-Bәkey, Qaban tuady. 1913 jyly Dambiyjansan, Ja lamanyng qolynan tiridey soyylghan. Túlyby Praga múrajayynda. Múhtar Maghauinning dәleldegenindey: «...Bar bolmysyn býtin saqtaghan, qorqynyshty, jiyirkenishti kesikbas...»(M.Maghauiyn. Qypshaq aruy. Almaty, Atamúra 2007 j. 252 bb).

Raqymnyng oqqa úshqan jeri - Delýýn súmynyna qarasty Tónirekting Ekiashasy «jau shapqan júrtta».Sýiegi sol jerde jasyrylghan. Qysqasy, Ja lamanyng qolynan ólgen eki qazaq azamaty - Raqym, onyng inisi Aqynbek. Aqynbekti soyghan kezde ruy Shybarayghyr-Baybura Túnghyshbay degendi Ja lama әskerleri kýshpen әkelip, sonynan «Aqynbekti Túnghyshbay soydy» dep laqap taratty. Búl jerde Aqynbek Toqylúlymen birge 6 adam óltirildi. Nәjikesh Tanqayúlynyng «El aidalghan» tarihy dastanynda «...Aqynbek zәngi bolghan...» dep kórsetedi. Endeshe ony soyghan jerding aty - Sarykól. Sebebi jyrda «...Ja lama Sarykólge ýy tikkizip, taghy da el úlyghyn qamap jatyr...» dep dәleldeydi de: «...Masayt pen Qosayt degen shyqty, Bozdaqty bauyzdaytyn jerge jastap...» degen joldardy oqyghanda Ja lama qazaqtardy mazaqqa ainaldyryp, tozaqqa salatyn ereje ústanym jasap, sol arqyly týrli aiuandyqqa baryp otyrghandyghyna kóziniz jetedi.Masayt pen Qosayt degen esimdi osy oqigha ótkennen keyin qazaqtar óz balalaryna qoyghan jaghdaylar da boldy. Shyn mәnisinde Masayt - Ma sayd, al Qosayt - Ho sayd degen ataudyng qazaqshasy boluy kerek. Mysaly, Magsar Hurs-ny mongholdar «Ma sayd» dep qúrmetteytin. Sebebi, 1912 jyly Dambiyjansan dýrbeleni saldarynan qazaqtardyng bir bóligi Qoshaghashqa baryp Orys jerine bas saughalaghanda, olardy keri qaytarugha Bogda handyghy Magsarjavty taghayyndaghany jónindegi derekti tarihshy Saray Asqanbayúly «Revolusiyadan búrynghy Mongholiya qazaqtary» atty enbegining (1992) 31-33 betterinde jazghan. (A.Saray. Revolusiyadan búrynghy Mongholiya qazaqtary. Ólgey. 1992 j. 103 b.).  Al, Ho sayd degenimiz osy taqylettes ataudan tuyndasa kerek. Nemese «Hovdyn sayd» atauy boluy mýmkin. Qalay degenmen de «Ma sayd» pen «Ho sayd»-tyng búiryqtary men núsqaularyn oryndaytyn shabarmandar osylay atalghan shyghar. Osy «Ma sayd» pen «Ho sayd»-shyldar aidaudaghy qazaqtargha «erýý shýýlt» nemese jazalaudy jýzege asyrghandyghy aiqyn. Olar kózine oghash kóringen qazaqtardy jay ghana atyp tastay saluy asqan «meyirimdiliktin» nyshany dep te kórilse kerek. Ja lamagha qarsy sóz aitqan túlghalardyng biri - Qoshaqtyng ýkirdayy Orazbek qajy Manaqúly (1858-1938) edi. (Orazbek Manaqúly Qoshaq-Molqynyng bii 1858 jyly Altay ólkesinde tughan, 1908 jyly Mekkege qajygha barghan. 1938 jyly 80 jasynda esergýýge ústalyp atylghan túlgha). Gurvan senherde bolghan jiynda Orazbek qajymenen sózge kelip qalghan Ja lama Orazbek qajygha: «Auzyng daugha, kózing jaugha bitken adam ekensin...» dep keketkeni bar. Osydan keyin Orazbek qajynyng sonynan Ja lama әskerleri týse bastady.Bir derekterde Orazbek qajy ManaqúlynChihtey manynda ústap óltiruge niyettengen onyng oiy oryndalmady. Kóregendigi bar, sol kezde 54 jastaghy Orazbek qajy ózine tóngen qauipti bilip, aidaudan qashyp shyghady. Ókinishtisi, Orazbekting orynyna Bútabayúly Orazaly degen beybaqty Ja lama qúrbandyqqa shalady. Taghy da osy jyrda: «...Jayladyq jaz mausymda Olonnuurgha, Lәshkerdin(Lashhashhariy - orta ghasyrda Altyn Orda dәuirinde qoldanylghan, maghynasy «qol», «әsker». S.R.) ókimimen bardyq zorgha, Soyghyzyp Aqynbekti biteu túlyp, Qútylmas әbden týstik temir torgha...» dep jalghasa beredi. Aqynbekting mýrdesin arulap, músylmandyq ghúryppen betin jasyrghan sauapty adamdar Shybarayghyr ruynyng azamattary Boztayúly Júlyqbay, Jylqyaydarúly Seysenbaylar boldy. Sol qatarly adamdardyng aituy boyynsha Aqynbek, Ýmitaylardyng mýrdesi qazirgi Ólgeyden soltýstikke qaray ornalasqan Sary kól manyndaghy qoynauda. Qazir sol manda Sәkey degen azamattyng mal qystauy ornalasqan. Mәiit jasyrylghan jer osy aralyqta. Al, bir derekterde Aqynbekterding terisin soyghan jer Bayan-Ólgey aimaghynyng Túlbagha qarayghy kýre jolynyng boyyndaghy Har tolgoy degen kishkentay kepesh tóbeshikting bauyry delinedi. Osy jerde Qaraqastyng kelini Qúlashker nemese Bәtima Shandaqbayqyzy Ja lamanyng ýsh әskerin bauyzdady degen derekter tabylyp otyr. Jazushy Eleusiz Múqamәdiyúly «Órikti kól» (1974) povestisining 36-betinde Aqynbekti әigili qamshyger bolghan dep kórsetse, osy enbekting 38-betinde: «...Baylauly jatqan Aqynbekti shalqasynan saldy da, birnesheui basyp otyryp, basqalary irep soya bastady...» deydi. Sol kezdegi taghy bir zarly ólende: «Mingenim dәiim mening kýreng ala-ay, bilgishter aitty aqylyn algha sala, Biyleri múnday sózdi qabyldamay, Qyryldy qaraqastar elden ala. Býgejek Mýrsәlima, Aman zalyn, Qorqytty qúr aiqaymen jannyng bәrin, Qolymen ústap berip Ja lamagha, Óltirdi óz elining jaqsylaryn...» dep jyrlanady. Ja lamanyng qazaqtardy aidap ótken baghyty Gurvan senher, qazirgi Búlghyn ólkesi týgeldey, Delýýn, Bessala ólkesi, Túlba, Altay Qyzyl qiya ólkesi (Qyzyl qiyada mekendep otyrghan Sekelder yaghny Janyqúl-Taqpyjan, jәne Bóribay auyly týgeldey qamtyldy), Buyant, Ómnógol, Sarykól, Altansógs, Olonnuur, Bayannuurdyng «Uushigiyn ulaan», Hovda aimaghynyng Erdenebýren súmynyna qarasty Mýnjig qypshaly, Uvs aimaghynyng Ómnógovi súmynynyng jeri, Shar seh Shivert, Bóhmórón, Nariyn davaa, Ulaan davaa, Torhlog, Ýreg nuur, Tuvanyng Handgayt, Bayan ovooda Núrpeyis, Janpeyisting auyly qalghandyghy jóninde Núrpeyisúly Erketaydyng auyzeki estelikteri bar. Osy baghyttaghy auyldardyng barlyghy Ja lamanyng aidauyna ketti. Ja lamanyng aidauyna ilikpey qalghan Estekbayúly Uanbay balalary Sýleymenúly Múrathandardyng auyly qazirgi Túlba súmynynyng jeri Qyzyl Hatuuda qalyp qoydy. «Órikti kól» oqighasy turaly kóptegen derekter jazyldy. Múnda Eleusiz Múqamәdiyúlynyng «Órikti kól» povestisi (1974) iydeologiyalyq shenberde jazyla salghanymen, oqighagha baylanysty bólikteri asa qúndy dep eseptelinedi. Bizding aitayyn degenimiz «Órikti kól» kóterilisinde erekshe kózge týsken adamdar Shonjay Dóntayúly (botaghara), Kórimbay Qabanbayúly (sherushi), Baban Bektúrúly (bazarqúl), Qydyrәli Ótkelbayúly (qaraqas), Tyshabay Qoqanúly (tasbiyke), Apsaldyq Begjanúly (shybarayghyr), Qoqay Ómirbayúly (bazarqúl), Eskendir Kelekeyúly (botaghara). Osylardyng barlyghyna basshylyq jasaghan Arsalang Beldemsheúly jәne Shybarayghyr Kýlketay zәngi Ándreyúly (1857-1922) boldy dep aitsaq jetkilikti. Qazaqtardy aidau kezinde tughan balalargha osy oqighanyng saldarynan әrtýrli esimder berildi. Mysaly, Beysembiúly Aydaubay (1912-1996, әigili baluan, túnghysh aimaqtyq arslan), Terlikbayúly Aydaubay aidau kezinde tudy. Dalay hannyng hoshuunyna barghanda tughan balagha Dalayhan dep at qoyyldy. Botaghara Isaúly Zorigthan, Sanyrau Yrghaybayúly Zorigthandar Zorigt han hoshuunyna barghanda tudy. Órikti kólde qazaqtar kóterilisinde tughan balagha Jaudyqyr degen esim berildi. Omarúly Jaudyqyr marqúm ruy - Botaghara edi. Sol soghysta tughan balagha ruy Sherushi әkesi Mәmy Soghysqan dep at qoydy. Qoshaghashqa baryp Shýy dalasyna tughan balasyna ruy Botaghara Aqay Shýibay dep at qoydy. Osy taqylettes tarihy esimder óte kóp. Aydalghan elding aldy Oighyr basymen qayta ainalyp arttaghy elge qosylghanda, ruy Botaghara Soqpaq balasyna Qosylbay dep at qoydy. El qosylghan quanyshty oqighagha say Botaghara Kóksebay balasynyng atyn Shashuhan qoydy. Múnda bir aita keterlik jay Saray Asqanbayúlynyng «Revolusiyadan búrynghy Mongholiya qazaqtary» atty enbekte: «1911-12 jyldarghy Ja lamanyng kórsetken aiuandyghy kezinde qazaqtar birneshe bólinip ketuge mәjbýr boldy. «Órikti kól» oqighasynan keyin Qoshaghashqa barghan týtin sany 250-300-dey bolghan. (A.Saray. Revolusiyadan búrynghy Mongholiya qazaqtary. Ólgey 1992 j. 29 bb.).

Orys saudageri A.V.Burdukov 1912 jyly Ja lamamen tanysqandyghy jóninde jazyp qaldyrghan. Sol kezdegi «Sibirskaya jizni» gazetinde «A.Chues» degen qúpiya esimmen jariyalaghan maqalasynda A.V.Burdukov: «Búl adam kópti kórgen, Ýndi, Tiybet, Reseydi sharlaghan adam...» dep maqtauyn asyrghany bar. Onyng dәleldeuine qaraghanda Ja lama tótenshe taza jәne kirpiyazdyqty talap etetin pende, al keybir kezde tótenshe túrpayy әreketke deyin baratyn deydi. (A.V.Burdukov «Huuchin ba shine Mongold» UB, 1987. 97h.)

Áygili ghalym, Mongholiya tarihynyng bir qansha bóligi nemese Ja lama derekterining «qaynar kózderinin» biri - Aleksey Vasiyievich Burdukov 1883 jyly tughan, últy orys. 1934 jyly Sankt-Peterburgte ústalyp KSRO qylmys zanynyng әmbege ayan 58-shi babynyng 1-kórsetkishi boyynsha әskery tótenshe sottan atu jazasyna kesilgen. Alayda, atu jazasy 10 jylgha jenildetiluimen 1943 jyly suyq Sibirge aidalyp sondaghy qamaqta qantyshqaq indetimen kóz júmghan. Mongholiyanyng batys bóliginde saudagerlikpen ainalysyp jetistikke jetken, kózi ashyq azamat bolghan. Ol, Mongholiyanyng últ tarihyn zertteu jolynda 30 jylday ghúmyryn saryp etti. Onyng barlyq oquy - hristian shirkeuindegi ýirengen diny dәrisi ghana. Al, Mongholdaghy túraghy Hangelsindegi bәkene qystaq. Áyeli, tórt qyzy boldy degen derek bar.

Dambiyjansannyng kelbeti jóninde A.M.Burdukov ta bylay deydi: «Suyq jýzdi, kelbetti, mandayy kereqarys, ótkir kózdi, sәl qiystau múryndy, tolyq deneli 40-45 jas arasyndaghy jigit aghasy-mys...». Osylaysha eki týiege kór-jer jýk artqan, bilteli myltyq asynghan eki lamanyng biri - Dambiyjansan edi. Oryssha jaqsy sóileytin onyng kiyimi de orystargha úqsas bolghan. Sonymen qatar Yu.N.Rerihting «Orta Aziya belgileui» atty Samarada jaryq kórgen enbegining 211-212 betterinde «Ja lama óte bilimdar edi» degen derekter kezdesedi. Ja lama 1912 jyly A.V.Burdukovpen bir әngimesinde: «Men Baatar kýnde hoshuuny Týsheet haan aimaghy Uliastay-Kolchany manyndaghy jol boyynda ornalasqan Ashyqqorghan tasy degen jerde tuyldym...» degeni bar. Demek, onyng janúyasy jóninde batys Mongholiyada 1923-1924 jj bolghan V.A.Kazakevting «...Ja lamanyng bas sýiegin KSRO Ghylym akademiyasynyng Antropologiya jәne Etnogoloiya institutyna yaghny Kunskameragha jetkizgen órenji...» degen mәlimeti ghana.(Vladimir Alekseevich Kazakev 1896 jyly tuylghan. 1937 jyly jeltoqsan aiynda Sankt Peterburgte atylghan. KSRO qylmys zany boyynsha әskery sot oghan әmbege ayan 58-baptyng birinshi kórsetkishimen jaza jýktetken). Onyng dәleldeuinshe Ja lamanyng kýndikke alghan әielderi qytay, qazaq, orys qyzdary bolsa kerek. Ja lamanyng әielderi turaly óte jaghymsyz derekter saqtalghan. Ol qazaq qyzdaryn zorlap әieldikke kóndiru is-әreketin de jýrgizdi. Kónse qolynan, kónbese jolynan aldy. Áyteuir kóptegen qazaq arulary lastandy. Eleusiz Múqamәdiyúlynyng «Órikti kól» povesinde: «...Ja lamada qazaq, urianhaydan alghan 15 әieli bar...»(74-bet) ekendigi aitylady. Al bizdegi bar derekter boyynsha solardyng birining ayanyshty taghdyryn aitpay ketuge bolmaytynday. Múnda sherushi ruynyng bir әuleti Aryqqúl Smayl (Qalmaq) Tólenbayúly (1874-1938) azamattyng әieli Sayqanqyzy Kәsimdi (jәdik) tartyp almaqshy bolady. Biraq, Kәsim búghan kónbeydi. Qazaqtyng arly qyzy qorlyqqa shydamay ózine-ózi qol saldy degen derekter anyqtaluda. Sayqanqyzy Kәsimning beyiti oqigha ótken Órikti kólde qaldy. 1914-1915 jyldary Mongholiyagha sayahattaghan nemis zertteushisi G.Konstenning enbeginde Dambijansan adamnyng jýregin suyryp qanyn suday aghyzyp tugha shashqany jóninde aitylady. Al, adamdardyng terisin soyghandaghy maqsaty - adamnyng terisinen әiel adamgha sómke, әmiyan tigip beru ýshin bolsa kerek. Qazirgi ShUAR-dyng Altay ólkesi nemese Sarsýmbe (Shar sým) syrtqy Mongholiyanyng Hovda qalasyndaghy Manj Chin әmbisine qarasty edi. Seven Jamsrano derekteri boyynsha Hovda betine qonystanu ýshin qazaqtargha shek qoyylmaytyn. Áuelden Manj chin ýkimetining birtútas qúrylymy Hovda shebinde oryn tebui qazaqtardyng kóship qonuyna ontayly mýmkindikter jasady. «Hovdyn hyazgaar» nemese «Hovda shebi» turaly tómendegidey derekter bere ketuge tura keledi. Manj әmbisi Hovdagha 1761 jyldan bastap úly Daychin memleketining atynan ókil retinde taghayyndalyp túrdy. Hovda shebine Dórvód Dalay han aimaghyna qarasty on, sol eki hoshuun, Tagna urianhaylarynyng eki hoshuuny, Altay urianhaylarynyng jeti iri hoshuuny, sonday-aq torghauyttardyng eki, mynghyt, ólet, qoshauyt, jaqshyndardyng aralas hoshuundary atalmysh Hovda shebine qarasty boldy.

Hovd kentin azat etu isine Dambiyjansan deneley qatysty. Sol kezdegi Hovd әmbisi Uliastay әmbisi hәm әskerbasyna (janjiyn) baghynyshty bolghanymen kóptegen әskerlerding qorghauynda úzyndyghy 400 qos qúlash, qalyndyghy bir-eki metrge juyq qorghanda ómir sýrdi(Hovda qalasyna 1762 jyly Buyant ózenining boyyna salyna bastady. Qala tórttaghan balshyq qorghanmen qorshalghan. Qorghannyng biyiktigi 4,5 metr, eni 1,5 metr. Jalpy kólemi 1,2 shaqyrym. Qorghan qaqpasynyng óz óz attary boldy. Mysaly sol jaqtaghy qaqpasy «Belgiyg ugtsan» nemese «Olja qaqpasy», ong jaqtaghy esigi «Bayaryg badruulsan» nemese «Shattyq shuaghy»,  al has bettegi ortalyq dual «Buyan chuulsan» nemese «Baq qonaghy» dep ataldy).(«Hovd aimgiyn huraanguy toli» UB 2002, 241 h. 25-29 h.h). Al, Hovd әmbisining qúzyryna dórbetterding eki aimaghy Altay, urianhay, torghauyt, mynghyt, jaqshyn qúralghan 7 kishi hoshuun qarasty bolghandyghyn jogharyda ilge tiyek ettik. Hovdany azat etu shayqasy 45 kýnge jalghasty. Osy shayqasta erekshe kózge týsken Dambiyjansan qytay әskerin bauday týsirdi. Sol enbegin joghary baghalaghan Bogd Javzandumba han jarlyghymen «...Sarsýmbe manynda qytay әskerin qyrghyngha úshyratqany ýshin, Hovd qalasyna shabuyl jasap azat etkendigi ýshin «Dogshin noyon hutagt» dәrejesi berilsin...» dep pәrmen keltirildi. IYnessa Lomakina jariyalaghan Ja lamanyng bir hatynda «Nomun han», «Shireet lam» ataghy berilgendigi aitylady. (IY.Lomakina «Ja lamyn tolgoy» UB. 2005. 281 b. 236-237 bb). Rasynda Ja lama 1911-1912 jyldary  batys Mongholiya oqighalaryna qatysqandyghy jóninde IY.Lomakina osynday mәlimetterdi keltiredi. Demek, onyng keybir erlikterin shetel sarapshylary asa әsirelep joghary baghalauy naqty tariyhqa janaspady. Ózin tek Amarsanaa nәsilinen dep jariyalap kópting kónilin audaryp aldamalauy onyng ishki esebinen bolsa kerek. Alayda, anyzdaghy «Nomun han» Ja lamanyng obrazy arqyly júrtshylyqtyng ýreyli jýreginde ómir sýrdi.

Batys Mongholiyanyng tarihyna qatysty Resey saudageri A.V.Burdukovtyng «Jana jәne kóne Monghol jerinde» etty enbegine mynaday derekterdi keltiredi. «...Dambiyjansan tek týie keruenin jóneltu jónindegi orystardyng utopiyalyq talabyna qarsy túrdy. Ol orystardyng ókimine qarsy túrghandyghy ýshin  ústalghandyghyn Mongholda eshkim bilmedi. Dambiyjansandy Órgóó ýkimetining qatysynsyz Peterburg pәrmeni boyynsha 1914 jyly aqpan aiynyng 8-i kýni ústady...». Búl derekti tarih ghylymdarynyng doktory Zardyhan Qinayatúly da rastaydy. (Mongholiyadaghy qazaqtar. Almaty 2001, 98 b).

Shet jaqqa aidalghan qazaqtardy qaytaryp beru jóninde orystarmen kelimige kelgen Hatanbaatar Magsarjavty Mýnjigke (Shar seh púthanasyna) kelgennen keyin Hovdanyng orys әskery әkimshiligi Qoshaghashtan qazaqtardy qayta kóshiruge kazak-orys әskery qosynyn Hovdadan Mýnjigke keltirdi. Dambiyjansan búl kezde meymandardy qarsy alu maqsatymen shatyr tiktirip, as dastarhan mәzir әzirledi. Alayda kýtpegen jaghdayda Ja lamanyng ýiin jәne әskery kazarmany qorshap alghan sarbazdar Ja lama әskerlerining qaru jaraghyn tәrkiley bastady. Tútqyngha alynghan Dambiyjansandy Hovdagha әkeldi de keshiktirmesten qaruly qarauyldar qorghauynda әueli Biysk, sonynan Tomsk qalasynyng týrmesine jetkizdi. Hatanbaatar Magsarjavty birge tútqyndaghanymen ony kóp keshiktirmey bosatyp jiberdi...

Osy oqighadan song A.V.Burdukov Hovda shebinen Qiyaqtygha, Qiyaqtydan Ýrkitke Tomsk, Biysk arqyly Qoshaghash Hanigilsagke qaytyp oraldy. Ol, búl arada Tomsk týrmesindegi Ja lamagha kezdese almaghandyghyn jazady. Mineky patshalyq Resey ýshin Ja lamanyng taghdyry imperiyalyq mýddesi ýshin saqtalyp, qorghalyp otyrdy.

«Mongholdar Dambiyjansan jóninde san qily anyzdar men laqaptardy taratatyn edi. Keybiri Ja lama halqadan ketpegen, Uliastaydan Hovdagha jetkizildi dese, keybiri Ja lamanyng kiyesine qayran qalady. Olardyng aituynsha «Ja lama temir peshke salynyp ýstine ot órtelgen. Pesh manayyn asa iri kórikpen kýidirse de ony óltire almasa kerek, deydi. Endi bireuleri «Ja lamany ýsh kýn boyy temir peshke engizip shygharghan kezde de eshtene bolmaghanday manday teri shypyldap kitabyn oqyp otyra bergen» desedi. (139 b)

«...Orystar Ja lamany óltire almaghandyqtan onymen jyly shyraymen qatynasa bastaghan, ony German soghysyna qarsy paydalansa kerek...», «Ja lama maqúldasa orystar nemisterdi dereu jenui kýmansyz...», «Hovdada qytaydy qalay jyldam jengenin estidiniz be...», «Ja lama Tomsk týrmesinde emes, ol ózi ornyna jasandy bireudi qaltyryp, múnda jýrip jýrgen joq pa. Jaqynda osy auyldyng manynan ótipti-mis...».Tipten keybiri asa saqtyqpen sybyrlap sóileydi. «Ja lama dualaudyng eng kýrdeli tәsilin ýirengen sәuegey, ol bәrin jasay alady, odan ne kýtuge de bolady..». Nemister men orys soghysy Dambiyjansandy bosatpayynsha tolastauy mýmkin emes...».

1914 jyly aqpan aiynda Ja lamany Tomskge jóneltti degennen keyin qaytadan  Mongholgha kelgendigi jóninde IYnessa Lomakina qyzyqty derek keltiredi. Búl kez 1914 jyly mamyrdyng 4-i shamasy boluy kerek. Búl turaly tarihshy Baabar da ózining «HH gh. Monghol kóshi-qony» (1996) kitabynda keninen bayandaydy. Mysaly, Baabardyng mәlimeti boyynsha 1914 jyly aqpan aiynda orystar Ja lamany Hovdadan ústap Tomsk týrmesine qamatyp, sonynan Ýrkitting manyndaghy Aleksandrovskge bas saughalatyp túryp sonynan Yakutiyagha jer audarghan (283 b.). Taghy da bir derekter boyynsha yaghny Monghol tanushy ghalym B.Ya.Vladimirsov (1900-1913 jj Mongholiyada bolghan). «Monghol halqynyng tarihy jәne etnografiyasyna qatysty zertteuleri» 2002 jyly Moskvada qayta basylghan.  1917 jyly qyrkýiekte Ja lamamen kezdeskendigi aitylady da onyng taza orystardyng jaqtasy ekendigin dәleldeydi. Reseyde oryn alghan 1917-18 jylghy Qazan tónkerisining yqpalymen Ja lama týrmeden bosap 1918 jyly Mongholiyagha qayta oralghan. Alghashynda Selengede sonynan ýirenshikti oirattar ortasy Hovdagha kelgen Ja lama 1920 jylgha deyin osynda ómir sýrdi. Bir kezderi Manj Qytaygha ólerdey qarsy bolghan Ja lamany oirattar jyly qarsy alghan. 1920 jyldar sonynda Ja lama aq pen qyzyldyng shiynelisti shayqastarynan bir sәt aulaqtap Qytay Mongholdyng shekarasy manyndaghy Maajim shani tauyna kelip jasyryndy. Ol, múnda tamasha orynjay salghyzyp oghan qajet qarajatty manaydaghy eldi-mekendi tonau, ýrkitu, qorqytu, sendiru arqyly tauyp túrghan sekildi. Búl kezde onyng qasynda «500 týtin, 300 atty әskeri boldy» degendi IYnessa Lomakina derekterinen silteme ala otyryp tarihshy Baabar dәiekteydi. (Baabar «HH gh. Monghol kóshi-qon olja-shyghyn» 1996 UB. Lomakina IYnessa Golova Dja lamy (Agenstvo Ekoart, Ulan-Ýde, Sankt Peterburg 1993) st-136-146)

Onyng maqsaty halyq arasynda anyz jinaushy ghalym B.Ya.Vladimirsovtyng aituynday «Aq túlparyn minip Amarsanaa qayta oraldy» degen arman boyynsha Jongharlardyng búrynghy handyq qúrylymy sekildi derbes Dórvód-oyrat memleketin qúru bolghan. Sebebi, Chin imperiyasy túsynda urianhaylardy hoshuundargha bólip basqartatyn edi.  Hoshuunbasy «jasaq» dep әndigerlendi. Jasaq múragerlikke almasty. Sol qúrylym Ja lama ýshin taptyrmaytyn oljagha ainaldy. Altay urianhaylarynyng sol jaq qanaty tórt hoshuun, Alty el hoshuuny (hoshuunbasy - Jandaa gýn), Shaghan Soen hoshuuny (búghan Burguud, Adgaan, Sarglaar, Deleeh, Ongn, Gazaah, Tosgersh) basyna Peren gýn, Qara Soyannyng bir hoshuuny (Shanagash, Har saal, Har tósh, Hoyt) basy Senden gýn. Altay urianhaylarynyng ong qanaty ýshke bólinip, Buryltoghay, Kóktoghay, Shingil manyn mekendedi. Sonday-aq, Meyren hoshuunyn Jamiyan meyren basqardy.   Saruul gýn hoshuunyn Sambuugiyn Chýltem beysi, Dýnhýiren  hoshuunyn Galsantayvan basqardy. Atalmysh jeti hoshuunnyng ýstinen urianhaydyng әigili bii Jandaa gýn, ol ólgennen keyin onyng balasy Tayvan beysi taqqa otyrghan  («Altay jeti hoshuun urianhaylary». Shynjan-Altay gazeti  baspahanasy. 2006 j., 400 bet. 228-230 bb.) Ákki Ja lama osylardyng barlyghymen baylanys jasap, sonynan dórvód Dalay han hoshuunyn biriktiru arqyly Oirad memleketin qayta qúrudy  kózdedi. Ja lamanyng búl әreketi Bogd Javzandumba bastaghan Monghol biyleushilerin qatty alandatty.  Osy kezden bastap Ja lamany aldap qúryqtau sayasaty qoldanyldy. Tabighatynan taq qúmar Bogd Javzandumbadan ýzip-júlyp berilgen marapattardy mise tútpay jýrgen Ja lamany qolgha týsiruding eng úrymtal tәsili - ony dәmelendiru bolyp tabyldy. Yaghny oghan layyq eng jogharghy lauazym shyrgha retinde «úsynyldy».

Ja lamanyng búdan keyingi taghdyry 1921 jyly Kominternning tapsyrmasymen Mongholiyagha kelip arnayy mindet atqarghan B.Z.Shumyaskiyding nazarynda boldy. Ja lama 1922 jyly shildening 16-sy kýni D.Sýhbaatar janjinning búiryghymen  taghayyndalghan Nanzad, Dugar beysilerding qolynan qaza bolghandyghy aitylady. Nayzanyng úshyna ilingen Ja lamanyng basyn aldymen Uliastaygha sonynan Órgóódegi halyq ýkimetining aldyna ilip qongy Budda dindarlaryna ruhany jaghynan soqqy boldy. Bir qyzyqtysy Ja lamanyng basyn Órgóódegi ýkimet ýiine әkelgen sәtte tónkeris kósemiDamdingiyn Sýhbaatar sezikti jaghdayda búl pәniyden baqigha attanghan edi. Al, H.B.Kanukovtyng azamattyq soghys, qaqtyghys әreketine sholu ghúmyrnamasy jazyldy. (Kanukov Harty Badiovichting (1883-1933) qyzyl qalmaq).Atalmysh ghúmyrnama Elistada 1932 jyly jaryq kórdi. Dambiyjansan ay sanaghy boyynsha 1922 jyl nemese it jyly - naqtysy 1923 jyly qantarda óltirildi dep tanbalandy. Búl turaly IY.Lomakinanyng «Ja lamanyng basy» (2005) kitabynyng 196-betinde jazuly túr. Sonday-aq, Resey barlaushysy Vasiliy Sergeevich Kuznesovting (1878-1929) Ulaan Ýdede basylghan «Ja lamanyng basy» (1993) atty enbeginde de tolyghymen bayandalady. Sonymen Ja lamanyng (1862-1922) denesi joq basy 1925 jyly V.A.Kazakevichting (1923-24 j.j Mongholiyagha kelip júmys atqarghan órenji) qanjyghasyna baylanyp Sankt-Peterburgtegi Petr patshanyng Kunskamerasyna jetkizildi.

Múhtar Maghauinning dәleldegenindey: «...Bar bolmysyn býtin saqtaghan, qorqynyshty, jiyirkenishti kesik bas...»(M.Maghauiyn. Qypshaq aruy. Almaty, Atamúra 2007 j. 252 bb).

Súraghan Rahmetúly,

aqyn, jazushy, tarih ghylymdarynyn

kandidaty

«Abay-aqparat»