QAZAQ JERINING QARAQÚLAQTARY
Alash iydeyasynyn, Alash  qozghalysynyng aituly túlghalarynyng biri,   pedagog, publisist, qogham  qayratkeri Teljan Shonanúlynyng «Qazaq jer  mәselesining tarihy» atty (27 taraudan  túratyn) ghylymiy-zertteu enbegi  1923 jyly  jazylyp, 1926 jyly  Tashkentte  basylyp  shyqqan.  Búl  kólemdi  shygharma taqyrypty  tereng  zertteuimen, ghylymy  dәiektiligimen, asa  kórkem tilimen  erekshe  kózge  týsedi. 
 «El-shejire» qoghamdyq qorynyng janynan  tayauda ghana jaryq kórgen «Teljan  Shonanúly. Shygharmalary» atty  jinaqtan atalghan enbekting HIH tarauyn  «Qonys» oqyrmandaryna úsynudy jón  kórdik. 
 
Alash iydeyasynyn, Alash  qozghalysynyng aituly túlghalarynyng biri,   pedagog, publisist, qogham  qayratkeri Teljan Shonanúlynyng «Qazaq jer  mәselesining tarihy» atty (27 taraudan  túratyn) ghylymiy-zertteu enbegi  1923 jyly  jazylyp, 1926 jyly  Tashkentte  basylyp  shyqqan.  Búl  kólemdi  shygharma taqyrypty  tereng  zertteuimen, ghylymy  dәiektiligimen, asa  kórkem tilimen  erekshe  kózge  týsedi. 
 «El-shejire» qoghamdyq qorynyng janynan  tayauda ghana jaryq kórgen «Teljan  Shonanúly. Shygharmalary» atty  jinaqtan atalghan enbekting HIH tarauyn  «Qonys» oqyrmandaryna úsynudy jón  kórdik. 
 Jogharghy bólimderde ishki Reseydegi mújyqtyng jerin oghan «azattyq»  bergende, aqsýiekter qalay kýshke sýienip, útyp alyp sorlatqanyn kórdik.  «Azattyq» aldynda da, sonynan da jer ýshin qalyng qara shekpendiler  kóterilis jasap, patsha ýkimeti mújyq selolaryn qanmen juyp, basyp  otyrghanyn kórdik. Sonda da halyq jerge úmtyluyn qoymay, Sibir men qazaq  dalasy otarlanghanymen ishki Reseyde jer mәselesi sheshilmey, әsirese qara  topyraqty jerdi kem alghan guberniyalarda 1898 jyldan bastap kóterilis tym  kýsheyedi. Eng aldymen ýlken janjal shygharghan - Poltava guberniyasynyng  mújyqtary. Alpauyttardyng aghashyn kesip, jerin basyp alyp, adamyn óltirip,  dýniyesin talay bastaydy. Búghan Harikov mújyqtary da qosylyp, Poltavada  54, Harikovte 27 alpauyttyng meken-jayy talanady. Ýkimetting qatal shara  qoldanghanyna qaramay, narazy mújyqtar әr guberniyadan búlargha qosyla  beredi.
 Japon soghysynan Resey jenildi, sharuany kýizeltti, el tótenshe apatqa  úshyrady. Ýkimetke qarsy qaladaghy tónkerisshil júmysker de kóterildi. Búl  júmyskerler kóterilisi mújyqtyng kóterilisshil shoghynyng ýstine qúighan may  bolyp shyqty. Búghan sol jyldardaghy egin shyqpauynyng syltauy qosyldy.  Búrynnan sabyry tozghan enbekshil halyq dauyldaghy tenizdey tolqyndady.  1905 jyldyng ataqty tónkeris qimyly bastaldy. Halyqtyng kóterilisi bógetti  búzyp shyqqan tasqyn susha, býtin Reseyge jayylyp, alpauyttardy, baylardy  tónkeris topanyna batyryp jiberuge ainaldy. Alpauyttar jerin bankke  sata bastaghan edi, bank satyp alghan jerin mújyqqa sata bastady. Duma  shaqyryldy. Jibergen ókilimiz bizge baylardyng jerin alyp beredi dep mújyq  kýtti. Dumadan kýtken ýmit oryndalmady. Polisiya, jandarm, nadan soldat  kýshine sýisinip, Reseyding ýstin qandy selge jauyp, ýkimet tónkeristi  basty. Jer mәselesining sony dәuiri - Stolypin zany shyqty.
 Kishi Reseyde jer sayasaty ózgertildi. Ýkimet tynyshsyz mújyqty syrtqa -  Sibir men qazaq dalasyna búrynghydan beter toghytyp aiday bastady. Qazaq  dalasyna 1906-1909 jyldar arasyndaghyday búryn da, sonynan da mújyqtyng  kóp kelip kórgen uaqyty joq. Týrkistan siyaqty búryn otar bolmay túrghan  audandardy da otar qyla bastady.
 Kókshetau uezinde 1906 jylgha qarsy «artyq» degen jerding bәri alynyp  bitedi. 1906 jyldyng 1 shildesine qaray Aqmola, Torghay oblystarynda  «otarlyq jerding qory tausylyp bitken. Endi ýkimet ne qylmaq?». Ýkimetting  endi qazaqtan taghy artyq jer tauyp alghysy keledi, búrynghy Sherbina  normasyn qayta pishkisi keledi. Qazaqtardyng sharuasyn, túrmysyn, jerin  qayta zerttep shyqty. Túzdyng ataghymen normany shúntityp, qazaqqa qalghan  jerden taghy «auysqan jer» shygharyp, kesip alghysy keledi. Qazaq sharuasy  qara esekke teris minse de, amaldan artyq jer shygharugha qam qylady.
 Osy maqsatqa ýilestirip, dóptep, esep alugha 1907-11 jyldar arasynda  Aqmola, Semeyge Kuznesov ekspedisiyasy, Oral, Torghay oblystaryna  pereselen mekemesining sanaq partiyasy barymtagha, qazaq jerine attandy. A.  A. Kaufman syqyldy pereselen piri búlargha bata berip, jol kórsetip  otyrady. Qazaq jerining qaraqúlaqtary, ishki Reseydegi aqsýiek jerin aman  alyp qalu niyetimen, onnan, soldan úrandasyp qosylady.
 «Dauyl habarshysy» degen - dauyl aldynda, teniz ýstinde qanatyn sabalap  shyghyp, dauyl tynsa joq bolyp ketetin qús bar. A.A. Kaufman Reseyde jer  jayyn bilgish ataghyn menshiktegen, pereselenning piri, ol әsirese qazaq  jerin otarlau kezinde sol qús syqyldy edi. Qazaq jerinen artyq jer kerek  bolsa, qazaqtyng bir jerin otar qylghysy kelse, barlap qaytugha ýkimet sol  Kaufmanday atarman-shabarmanyn atqa mingizetin edi.
 Sibir temir jolynyng komiyteti qúrylyp, Qostanay, Aqtóbe uezderinde jol  ezuindegi jerlerge eseptep otar qylamyz degende 1897 jyly Kaufman  jiberilip edi. Kaufman otarlaugha artyq jerding úshy-qiyry joq, otarlaugha  jerining qúiqasy da әdemi-aq degen son, osy eki uezge ýkimet Sherbina  ekspedisiyasyn, ekspedisiyamen qosa jer tonaushy «uaqytsha partiyalaryn»  jibergen edi. Sonda Kaufman búl eki uezge shyghyp, iә ólshep, iә tabighat  jaghdayyn synap kórmesten kózdi júmyp jiberip, aityp edi. «Altyn kórse  perishte joldan tayady», qazaq jerine jerik bolghanda Kaufmandar úyatty jyly  jabady.
 Qazaq dalasynda «artyq» jer talanyp bolghan son, búrynghy Sherbinanyng artyq  degen jerining 1/3 ghana otargha alynsyn deu Kaufman siyaqty pereselen  pirlerine az kórinip, 1901 jyldyng 5 nauryzynda búiryq shyghartady. Endi  búl jarlyq boyynsha jerding J ghana kazakqa qalynyp, S-i bar otargha kesip  alynatyn boldy.
 Biraq oqushylar oilamasyn, Sherbinadan song Kaufman qazaq jerin dúrysyraq  zerttep, manyzdyraq, senimdirek maghlúmat tauyp, qazaqqa pay salyp otyr  eken dep. Joq, maghlúmatty, normany, sanaqty baqsylarsha boljap tapqan  son, Kaufmandar pereseleniyege pir bolmaqshy. Mine, osy 5 nauryz búiryghy  qazaqtyng janadan 8-9 mln. desyatina jerinen airyluyna әkelip soqty. Talay  qazaqtyng iyemdenip otyrghan jeri «artyq» dep tabylyp, olar mekenderinen  quyldy. Qazaqqa qaldyrylghan 25% jer de telimge týsip, tausylyp kele  jatqan son, Sherbina normasy pereselenie payghambarlaryna kóp kórinip kele  jatqan mezgilde, qazaqtyng basqa jerlerinen de otarlyq jer izdep jýrgen  kezde, 1903 jyly Oral oblysyna A.A. Kaufman taghy keldi. Oral tónireginde  «dauyl habarshysy» qús kórindi. Búl kezge deyin Oral oblysyna mújyqtardy  ornalastyrugha esik jabyq bolatyn. Kaufmannyng múnda keluindegi maqsaty -  Oralda qansha jer artyq, jerining audany qanday ekenin bilu. Tórening isi  asyghys (bir jerge júmysqa kelgen tóreler asyqpay jýre me), oghan sol jyly  Týrkistangha da baryp «artyq jer» tauyp qaytu kerek. Tóre temirqazyq  jaqtaghy bir-eki oryngha baryp, asyghyp túrsa da, shylymyn tartyp bolghansha,  720 myng desyatina bos jatqan jer tauyp, pereselen ornatu - Kaufman  syqyldy pereselen pirlerine qanday iygilik! Ataq, shen! Ózine de - jer,  bәri dayar. Biraq tórening oiyna aldynghy 5 nauryzda ózining qazaqqa artyq  jerding 25% qalsyn degeni týsedi. Qazaqqa kaldyratyn jerdi shygharyp  tastaghanda, «artyq jer» tipti tabylmaghan esebinde bolady. Úyat-ay,  Kaufman beti qyzarmay, «artyq jer» az taptym dep, baru qanday qiyn. Az  jer tórening bir kelip-qaytqandaghy shyghynyna da túrmaydy. Týiedey tóre  týimedey jer tabuy, bir jaghynan, aldyndaghy uaq chinovnikterden úyat,  ekinshi jaghynan, qazaqtyng en jerine kelip, esh nәrse útpay qaytqany  ataghyna qanday kemis. Kaufman qysylghanda taghy bir aqyl tauyp ketpese,  baryp túrsyn. Aytqanymyzday-aq, saly sugha ketkendey bolyp túrghanda,  qúday tórening esesine mayly qonysh qazaqqa artyq delingen jerding 1/10  qaldyrylsa da, quanyshy qoynyna syimay yrzalyghynan bizdey qamqorshylardyng  syrtynan bes namazynyng sonynan dúgha oqyp otyrar degen oida qaldy.  Kaufman auzymen pereselen tóreleri aitady: «Uezder, әsirese oblystar  týgel, tegis zerttelmesin, tek pereselen qaldyrugha layyqty jerlermen,  sol jerlerge qatysy bar qazaqtarmen istes bolu kerek» dep. Kaufmandardan  basqa eki ayaqty, bir basty adam balasy múny jaza alar ma? Múnday aqyl  tauyp ýkimetke bere alar ma? Búl sózding maghynasy óte teren. Oblys, uezd  jerining jaqsy, jamany tegis tekserilse, «Stepnoe polojeniyenin» jer jalpy  qazaqqa birdey, jalpy qazaqtan auysqan jer qazynagha alynady degen sózi  boyynsha, bayqalmay jeri nashar jәne tar, iyәky tipti joq qazaqtardy  ornalastyryp qalmayyq dep myqty saqtyq qylghan әdis. Qanday әdispen bolsa  da, qazaqtan ótirik-rasyn aralastyryp, «artyq jer» tabu kerek. Qazaq  sharuasy kýizelse, Kaufmandargha - qazaq jerining qaraqúlaqtaryna bit  shaqqanday bolmaydy. Kaufmandar uaqytsha partiyalar shaykalaryna, qazaq  jerin zertteuge Sherbinadan song shyqqan sanaushylargha, agronomdargha «jeri  molyraq jәne tәuirirek audandardy ghana zertteuge búiryq qylghan».
 Pereselenie paydasy jaghynan qaraghanda, әriyne, qazaq jerin tegis, tútas  qarap shyqqany tiyimsiz. Nege deseniz, mәselen Temir, Yrghyz uezderin  qarastyrghanmen, onda otar qylarlyq jer joq, qayta ol uezding qazaqtaryna  basqa uezden jer kesip beru kerek bolady. Búl - bir. Otarlyq jer  tabylmaytyn bolghan son, bosqa shyghyndanghan júmys qylghan bolady. Eki. Eski  ýkimet maqsaty tek qalayda bolsa, qaydan da bolsa «artyq» degen  syltaumen jer alu, әste de qazaqty qonystandyru emes. «Temir uezin  alsaq, qúrghaqshylyq, jer betinde su kemistik jәne topyraghynyng olqylyghy  sebepti egin salugha tipti kelmeydi. Skalov qorytuynsha: «Temir uezining  audany tym keng bolghanymen, beti 12 mln. desyatina bolghanymen otar qylugha  Temirqazyq jaghynda 300 myn, kóbeyte salghanda 500 myng desyatina jer ghana  keledi».
 Múny zerttep ne qylsyn! Jaman jerli qazaq kóp, jersizdiginen jer jaldap  alyp, kýn kórip otyrghan qazaqtar qanshama. El sharuasynyng kenesinde, 1905  jyly Ertis boyynda, Altay okruginde 92 myng mýlde jersiz qazaq aqshagha jer  jaldap alyp, amaldap jýrgenin Kaufman óz auzymen aitqan. Jersiz qazaq  jalghyz Altay okruginde ghana emestigin biz bilemiz. Biraq búl Kaufmannyng  eng azaytyp aitqandaghysy. Jalgha jer alghan qazaqtardy týgel bolmasa da,  bir-eki jerden kórsete ketelik.
 1900 jyly Sherbina ekspedisiyasy Óskemen uezin zerttedi. Sonda ashyldy:  jaldama jerde egin salatyn ýiler uezde - 84%, jaldama jerde pishen shauyp  kýn kóretinder - 11%. Sol jyly Semey uezinde 6139 ýy jer jaldap alyp  otyrady eken. Pavlodar uezinde qara shekpennen jer jaldap otyrghan 114  ýiden baska, Sibir atty kazaktarynan 6736 ýy qazaq (43690 jany bar)  jerdi arendagha alyp otyrghan. Búlardyng osy kýngi kýii qanday? Jaqyndaghy,  keleshektegi kýii qanday bolar? Mine, tez sheshiluge kerek eki zor mәsele.  Ertis jaghasyndaghy qazaqtyng qazirgi kýnin eki-ýsh sózben aitugha bolady.  «Jer iyesi atty kazaktyng qúly, atty kazakqa baghynuly. Sonyng ýshin, ómir  boyy qalay kýn kóremin dep qorqu, erteng kýnim ne bolady dep alaqtau.
 Ertengi kýni de quanyshty emes. Basqa uezderde de osynday arendamen kýn kórip otyrghan qazaqtar kóp.
 Jersiz jýrgen qazaqtardy kórip, bilip otyryp, jorta moldau, tәuirleu  degen jerdi ghana zerttep, artyq shygharyp alyp, qalghan qazaqtar ólse  túrmasyn, búrynghy qaldyratyn 75%-ting ornyna qazaqqa 25% qaldyrsa da  jeter dep, eshbir maghlúmatqa sýienbey, normany baqsylarsha bastan shygharyp  otyrghan Kaufmandar - qazaq jerining naghyz qaraqúlaqtary bolmaqshy.
 1906 jyldary Sherbina sanaghyndaghy artyq jer týgel alynyp bolghanyn  jogharyda kórdik. Qazaqqa qaldyrghannan artyq jer (jol, su bәrin qosqanda)  18388716 desyatina dep, Sherbina 12 uezden otarlyq jer kórsetip edi. 1907  jylghy sezde pereselen tóresi, agronom Skalov bayandamasynda aitty: «Osy  kýni Arqadaghy otar ornatatyn jer kesushi uaqytsha partiyalar Sherbina  normasymen qazaqqa qalghan jerden basqany alyp boldy». Tónkeristen song  Sherbina normasyn qayta piship, qayta artyq jer tabugha jogharydaghy  tәrtipter shyqty. Sol tәrtipke ýilestirilip, núsqau berilip, 1907-11  jyldar arasynda shyghysqa Kuznesov, batysqa pereselen mekemesining sanaghy  shyqty. Qazaq eger jeri mol bolsa, dúrys sharua istemey qúridy eken: jerdi  az berse bayyp, qúday beredi eken dep, bylapyt, jalghan sanaqtaryn  kórsetti.
 Pereselen tórelerining syrttan, ýide otyryp pishken kóshpelige 12 qarasy  (12 qarany Hvorostanskiy sózinen jogharyda kórdik) Kuznesov pen pereselen  sanaq partiyasynyng jinaghan maghlúmattaryna dәl kelgen boldy. Apyray,  pereselen tóreleri esepke janylyspaytyn uәli ghoy! Sanaghanda da 1 ýige 12  qaradan artyq mal kerek emestigin qalay boljap bilgen! Búlardyng  boljauyna búljytpastan Kuznesovtar sanaqty qalay dóp shygharghan!
 «Sanyrauqúlaq bolsan, dorbagha týs» degen orys maqaly bar. Aqtóbe,  Óskemen siyaqty búryn 18 qaragha (Sherbina normasymen) kesken jerge ie  bolyp otyrghan qazaqtar 18-di Kuznesov 12-ge týsirgen son, qolyndaghy  jerining 1/5-in Kuznesovqa bermesinshi kórelik! Basqa 24 qaragha jer alyp,  daliyp otyrghan qazaqtar jerining qaq jartysyn endi qalay bermes eken?!  1906 jyly «artyq» jeri tausylghan Kókshetaudy Kuznesov 1907 jyly sanap,  búrynghy normany qayta piship 1774409 desyatina dóngelekten-di. Bir million  774 myng 500 desyatina artyq jer tauyp aldy. Búghan 100 mynnan asa mújyqty  ornalastyrdy. Osy songhy sanaqtar tek maldyng sanyn kemitpedi, basqa  jaqtardan da qazaqty aldap útty. Búryn Sherbina jaylaulyq tómen jerdi  qystaulyqtan 3 ese artyq kesse, songhy sanaq 3 eseni joydy. Mólsherdi  15-20% kem pishti. Sherbina búryn kóshpelige az-múzdan jaylau qaldyrsa,  songhy sanaqtyng kóshpelimen isi bolghan joq. Otyrghan jerinen payda izdep,  iә basqa jerden jer jaldap, kýn kórip, amalsyz qanghyp jýrgen qazaqtargha  tipti jer qaldyrmady. Kókshetaudyng syrtyndaghy 448 ýy tipti sybaghasyz,  atausyz qaldy. 1893 jyldyng 3 mausym erejesining 15-baby boyynsha, Sibirge  audarylghan mújyqtardyng erkegine 15 desyatinadan jer berilsin degenine  sýienip, jer mýlkining departamenti jarlyq shyghardy (1900 jyl, 5 mamyr, №  605): Aqmola men Semeyde sybagha jer 15 desyatinadan kem berilsin dep.  Sonynan búl mólsher Oral, Torghayda ústaldy. Búl Reseyden mújyqty kóbirek  shygharugha istelgen әdis. Is jýzinde әrbir erkekke 8-15 desyatina jer  berildi.
 Oral, Torghay sanaghyn da Kuznesovtikine dóp keltirdi. Qostanay, Oraldyng  tәuir topyraqty arqa jaqtaghy bolystaryna 12 desyatinadan artyq qazaq  basyna jer berilip, sonda azbaydy, tozbaydy, sharuasy ilgeri attaydy dep  pereselen mekemesi norma shyghardy. Kenaral, Mendiqara, bolysynda 12,  Qiyl, Oiyl bolysynda 12,5-20, Qayyndy bolysynda - 12,5-22, Qaraghandy  bolysynda - 12,5-20 desyatina. Búlar egin salyp, mal asyrap otyrghan  jerler. Esep týri mynau: bir ýide 12 qara bolsa jaraydy. 6 qarasy bar  ýii 6 desyatina egin salady. 6 qarasyna 30 desyatina beriledi. Ne bary 12,  36 qaranyng qalghan 6-na 21 desyatina jer kerek. Ne bary sonda egini jәne  12 qarasyna 1 ýige 57 desyatina keledi. Qazaqty jaqsy kórgendikten 60  desyatina beruge bolady. Jaman jerde, kil sor men qúmaqta otyrghan  ontýstiktegi bolystardyng jan basyna 20 desyatina jetkilikti dep norma  shyghardy. Búlar da egin salatyn bolystar. Sonymen, jan basyna 20  desyatinadan qúm men sordan sybagha alyp, eginshi bolatyn qazaqty qúttyqtau  kerek! Osy normamen jerdi taghy bytyrlatyp kesip ala bastady. Osy  normanyng arqasynda qaraqúlaqtar: «artyq jerde otyrsyn, búryn janylyp  Sherbina normasymen artyq jer berippiz» dep qazaqty qystau salyp otyrghan  ontýstiginen týre qudy. Jalghyz «Saroy» bolysynda qazaqta qalghan jerding  jartysyna tamany kesilip, 21400 jan mújyqqa sybagha berilip, múnyng ýstine  10 myng desyatina qazynagha aghashqa dep alynyp, bir bolystan 840 ýy  qystauynan quylyp, kóshirildi. (1907 jylghy sanaqta Saroyda ne bary 1144  shanyraq). Sonda әr 100 ýiding otyzdayy ornynan quylghan bolady. 1900 jylgha  deyin, pereselen mekemesining esebinshe, Oral, Torghaydan 3030 ýy  qonysynan, qystauynan quyldy. Pereselenning búl sanaghy qonystan  quylghandardy týgel kórsete almaydy. Óitkeni, búl sanaqta tek qazyna  shala-sharpy jәrdem bergender ghana kórsetilgen.
 Sol quylyp jatqan qazaqtar, Sabeliding aituynsha, mújyqqa jerin beruge  ózderi yrza bolypty. 123 әi, sirә, qazekendey ishi keng halyq joq qoy!  Qansha degenmen ishinen esh nәrsesin qyzghanbaytyn Abat batyr shyqqan el ghoy.  Biraq «Aghayyn - ashy, mal - túshy» degen maqal bar. Qazaq jónimen  qystauyn tastamas edi. Europadan ýlgi alghan pereselen tóreleri yrza  bolarlyq jaqsy ister istegen. Olar atameken jerinen quylghan qazaqtargha  jeri mol kóshpeli uezderge, bolmasa baska oblystargha auyp ketuge rúqsat  etken.
 Mine, osy normamen jerdi qirata bastaghanda tórelerding әlgi yrzashylyghymen  syilyqka jerin tastap ketti dep otyrghan qazaqtary jer kesushilerge qarsy  kóterilip, qarsylyq qylghan. Key jerde tóreler ólimnen shaqqa qútylyp  shyghatyn bolghan. 1906 jyly Oral, Torghay pereselen mekemesining Poslavskiy  degen topografy osynday ajaldan shaqqa qútylghan. Sonyng ýshin qazaq jerining  qaraqúlaqtary el ishine, basymyzdy qorghaytyn әsker bermesen, jer kesuge  barmaymyz degendi songhy kezderde aitatyn boldy. Mejevaya partiya  chinovnikteri jer kese shyqqanda: «Bizding basymyzdy qorghandar, eger  jazatayym bolyp ketsek ýi-ishimizge qarasyndar» degen úsynys kirgizdi.
 1916 jylghy qara malay alardaghy qalyng kóterilis osy yzany syrtqa  shyqqandyghy ekendigi oqushygha endi baykalghan shyghar. Búghan da mise tútpay,  qazaqta taghy artyq jer bar bolar, bolmasa Syrgha qaray ysyrylar degen  oimen, taghy artyq jer izdetip, sanaqshylardy Kuznesov arttan taghy atqa  mingizdi. Semey jakqa Perepleskov shygharyldy. Óskemen uezinde qitaban  qazakqa ýy basyna 12 qara oinay, kýle jetedi, 12 qaragha ghana sybagha jer  qaldyru kerek degen Kuznesov ótirik aitypty, qazaqty múzgha otyrghyzyp  jerin úrlap ketipti. Óskemende 16 qarasyz qazaq kýn kóre almaydy eken  dep Perepleskov sipattady. Bayaghydan beri Kuznesov, Sabeli,  Hvorostanskiyler qazaq jerin úrlap jýrgen bolyp shyqty. Bayaghydan beri  qazaqtyng artyq emes jeri artyq kórsetilip, ótirik alyngan boldy. Múny  Perepleskov 1911 jyly dәleldedi. «Is ótken son, qylyshyndy taska shap»,  ótirik bolsa da, alynghan jer endi qazaqka qaytarylar ma?! Bayaghyda  Tashkent barghan bir jebirey kele sala asyghyp, qaytayyn dep buynyp-týiinip  jatyr deydi. Janyndaghy bireui: «Múnshama asyghyp, Tashkennen qashyp barasyng  ba?» dep súrapty. Sonda jebirey: «Tashkende týie taghalasyn degen búiryq  shyghypty, sonan qorqyp, qashyp baramyn» depti. Álgi kisi: «Bayghús-au, sen  týie me edin?» dep tanyrqasa, jebirey bylay dep jauap beripti: «Áueli  ústap alyp taghalaydy, sonan son, sen týie emestigindi sipattap kór».  Sonday-aq qazaq qonysynan airylyp, 1911 jylgha deyin eki qolyn tanauyna  tyghyp qalghan son, sonynan qazaq jerin ótirik sanaqpen talap ketipti dep  sypattaghannan ne payda shyqpaq?! Qazaqqa shyqqan normalar men qaraqúlaqtar  jayyn osymen doghara túramyz. Qazaqta, eng jandy mәsele osy norma jayy.
Dayyndaghan 
 Didahmet ÁShIMHANÚLY
"Týrkistan" gazeti
 
                                                                                                 