الاش يدەياسىنىڭ، الاش قوزعالىسىنىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ بiرi, پەداگوگ، پۋبليتسيست، قوعام قايراتكەرi تەلجان شونانۇلىنىڭ «قازاق جەر ماسەلەسiنiڭ تاريحى» اتتى (27 تاراۋدان تۇراتىن) عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگi 1923 جىلى جازىلىپ، 1926 جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان. بۇل كولەمدi شىعارما تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەۋiمەن، عىلىمي دايەكتiلiگiمەن، اسا كوركەم تiلiمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدi.
«ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنىڭ جانىنان تاياۋدا عانا جارىق كورگەن «تەلجان شونانۇلى. شىعارمالارى» اتتى جيناقتان اتالعان ەڭبەكتiڭ حIح تاراۋىن «قونىس» وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك.

الاش يدەياسىنىڭ، الاش قوزعالىسىنىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ بiرi, پەداگوگ، پۋبليتسيست، قوعام قايراتكەرi تەلجان شونانۇلىنىڭ «قازاق جەر ماسەلەسiنiڭ تاريحى» اتتى (27 تاراۋدان تۇراتىن) عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگi 1923 جىلى جازىلىپ، 1926 جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان. بۇل كولەمدi شىعارما تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەۋiمەن، عىلىمي دايەكتiلiگiمەن، اسا كوركەم تiلiمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدi.
«ەل-شەجiرە» قوعامدىق قورىنىڭ جانىنان تاياۋدا عانا جارىق كورگەن «تەلجان شونانۇلى. شىعارمالارى» اتتى جيناقتان اتالعان ەڭبەكتiڭ حIح تاراۋىن «قونىس» وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك.

جوعارعى بولiمدەردە iشكi رەسەيدەگi مۇجىقتىڭ جەرiن وعان «ازاتتىق» بەرگەندە، اقسۇيەكتەر قالاي كۇشكە سۇيەنiپ، ۇتىپ الىپ سورلاتقانىن كوردiك. «ازاتتىق» الدىندا دا، سوڭىنان دا جەر ءۇشiن قالىڭ قارا شەكپەندiلەر كوتەرiلiس جاساپ، پاتشا ۇكiمەتi مۇجىق سەلولارىن قانمەن جۋىپ، باسىپ وتىرعانىن كوردiك. سوندا دا حالىق جەرگە ۇمتىلۋىن قويماي، سiبiر مەن قازاق دالاسى وتارلانعانىمەن iشكi رەسەيدە جەر ماسەلەسi شەشiلمەي، اسiرەسە قارا توپىراقتى جەردi كەم العان گۋبەرنيالاردا 1898 جىلدان باستاپ كوتەرiلiس تىم كۇشەيەدi. ەڭ الدىمەن ۇلكەن جانجال شىعارعان - پولتاۆا گۋبەرنياسىنىڭ مۇجىقتارى. الپاۋىتتاردىڭ اعاشىن كەسiپ، جەرiن باسىپ الىپ، ادامىن ءولتiرiپ، دۇنيەسiن تالاي باستايدى. بۇعان حاركوۆ مۇجىقتارى دا قوسىلىپ، پولتاۆادا 54, حاركوۆتە 27 الپاۋىتتىڭ مەكەن-جايى تالانادى. ۇكiمەتتiڭ قاتال شارا قولدانعانىنا قاراماي، نارازى مۇجىقتار ءار گۋبەرنيادان بۇلارعا قوسىلا بەرەدi.
جاپون سوعىسىنان رەسەي جەڭiلدi, شارۋانى كۇيزەلتتi, ەل توتەنشە اپاتقا ۇشىرادى. ۇكiمەتكە قارسى قالاداعى توڭكەرiسشiل جۇمىسكەر دە كوتەرiلدi. بۇل جۇمىسكەرلەر كوتەرiلiسi مۇجىقتىڭ كوتەرiلiسشiل شوعىنىڭ ۇستiنە قۇيعان ماي بولىپ شىقتى. بۇعان سول جىلدارداعى ەگiن شىقپاۋىنىڭ سىلتاۋى قوسىلدى. بۇرىننان سابىرى توزعان ەڭبەكشiل حالىق داۋىلداعى تەڭiزدەي تولقىندادى. 1905 جىلدىڭ اتاقتى توڭكەرiس قيمىلى باستالدى. حالىقتىڭ كوتەرiلiسi بوگەتتi بۇزىپ شىققان تاسقىن سۋشا، ءبۇتiن رەسەيگە جايىلىپ، الپاۋىتتاردى، بايلاردى توڭكەرiس توپانىنا باتىرىپ جiبەرۋگە اينالدى. الپاۋىتتار جەرiن بانككە ساتا باستاعان ەدi, بانك ساتىپ العان جەرiن مۇجىققا ساتا باستادى. دۋما شاقىرىلدى. جiبەرگەن وكiلiمiز بiزگە بايلاردىڭ جەرiن الىپ بەرەدi دەپ مۇجىق كۇتتi. دۋمادان كۇتكەن ءۇمiت ورىندالمادى. پوليتسيا، جاندارم، نادان سولدات كۇشiنە ءسۇيسiنiپ، رەسەيدiڭ ءۇستiن قاندى سەلگە جاۋىپ، ۇكiمەت توڭكەرiستi باستى. جەر ماسەلەسiنiڭ سونى ءداۋiرi - ستولىپين زاڭى شىقتى.
كiشi رەسەيدە جەر ساياساتى وزگەرتiلدi. ۇكiمەت تىنىشسىز مۇجىقتى سىرتقا - سiبiر مەن قازاق دالاسىنا بۇرىنعىدان بەتەر توعىتىپ ايداي باستادى. قازاق دالاسىنا 1906-1909 جىلدار اراسىنداعىداي بۇرىن دا، سوڭىنان دا مۇجىقتىڭ كوپ كەلiپ كورگەن ۋاقىتى جوق. تۇركiستان سياقتى بۇرىن وتار بولماي تۇرعان اۋدانداردى دا وتار قىلا باستادى.
كوكشەتاۋ ۋەزiندە 1906 جىلعا قارسى «ارتىق» دەگەن جەردiڭ ءبارi الىنىپ بiتەدi. 1906 جىلدىڭ 1 شiلدەسiنە قاراي اقمولا، تورعاي وبلىستارىندا «وتارلىق جەردiڭ قورى تاۋسىلىپ بiتكەن. ەندi ۇكiمەت نە قىلماق؟». ۇكiمەتتiڭ ەندi قازاقتان تاعى ارتىق جەر تاۋىپ العىسى كەلەدi, بۇرىنعى ششەربينا نورماسىن قايتا پiشكiسi كەلەدi. قازاقتاردىڭ شارۋاسىن، تۇرمىسىن، جەرiن قايتا زەرتتەپ شىقتى. تۇزدىڭ اتاعىمەن نورمانى شۇنتيتىپ، قازاققا قالعان جەردەن تاعى «اۋىسقان جەر» شىعارىپ، كەسiپ العىسى كەلەدi. قازاق شارۋاسى قارا ەسەككە تەرiس مiنسە دە، امالدان ارتىق جەر شىعارۋعا قام قىلادى.
وسى ماقساتقا ۇيلەستiرiپ، دوپتەپ، ەسەپ الۋعا 1907-11 جىلدار اراسىندا اقمولا، سەمەيگە كۋزنەتسوۆ ەكسپەديتسياسى، ورال، تورعاي وبلىستارىنا پەرەسەلەن مەكەمەسiنiڭ ساناق پارتياسى بارىمتاعا، قازاق جەرiنە اتتاندى. ا. ا. كاۋفمان سىقىلدى پەرەسەلەن پiرi بۇلارعا باتا بەرiپ، جول كورسەتiپ وتىرادى. قازاق جەرiنiڭ قاراقۇلاقتارى، iشكi رەسەيدەگi اقسۇيەك جەرiن امان الىپ قالۋ نيەتiمەن، وڭنان، سولدان ۇرانداسىپ قوسىلادى.
«داۋىل حابارشىسى» دەگەن - داۋىل الدىندا، تەڭiز ۇستiندە قاناتىن سابالاپ شىعىپ، داۋىل تىنسا جوق بولىپ كەتەتiن قۇس بار. ا.ا. كاۋفمان رەسەيدە جەر جايىن بiلگiش اتاعىن مەنشiكتەگەن، پەرەسەلەننiڭ پiرi, ول اسiرەسە قازاق جەرiن وتارلاۋ كەزiندە سول قۇس سىقىلدى ەدi. قازاق جەرiنەن ارتىق جەر كەرەك بولسا، قازاقتىڭ بiر جەرiن وتار قىلعىسى كەلسە، بارلاپ قايتۋعا ۇكiمەت سول كاۋفمانداي اتارمان-شابارمانىن اتقا مiنگiزەتiن ەدi.
سiبiر تەمiر جولىنىڭ كوميتەتi قۇرىلىپ، قوستاناي، اقتوبە ۋەزدەرiندە جول ەزۋiندەگi جەرلەرگە ەسەپتەپ وتار قىلامىز دەگەندە 1897 جىلى كاۋفمان جiبەرiلiپ ەدi. كاۋفمان وتارلاۋعا ارتىق جەردiڭ ۇشى-قيىرى جوق، وتارلاۋعا جەرiنiڭ قۇيقاسى دا ادەمi-اق دەگەن سوڭ، وسى ەكi ۋەزگە ۇكiمەت ششەربينا ەكسپەديتسياسىن، ەكسپەديتسيامەن قوسا جەر توناۋشى «ۋاقىتشا پارتيالارىن» جiبەرگەن ەدi. سوندا كاۋفمان بۇل ەكi ۋەزگە شىعىپ، ءيا ولشەپ، ءيا تابيعات جاعدايىن سىناپ كورمەستەن كوزدi جۇمىپ جiبەرiپ، ايتىپ ەدi. «التىن كورسە پەرiشتە جولدان تايادى»، قازاق جەرiنە جەرiك بولعاندا كاۋفماندار ۇياتتى جىلى جابادى.
قازاق دالاسىندا «ارتىق» جەر تالانىپ بولعان سوڭ، بۇرىنعى ششەربينانىڭ ارتىق دەگەن جەرiنiڭ 1/3 عانا وتارعا الىنسىن دەۋ كاۋفمان سياقتى پەرەسەلەن پiرلەرiنە از كورiنiپ، 1901 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا بۇيرىق شىعارتادى. ەندi بۇل جارلىق بويىنشا جەردiڭ J عانا كازاكقا قالىنىپ، S-i بار وتارعا كەسiپ الىناتىن بولدى.
بiراق وقۋشىلار ويلاماسىن، ششەربينادان سوڭ كاۋفمان قازاق جەرiن دۇرىسىراق زەرتتەپ، ماڭىزدىراق، سەنiمدiرەك ماعلۇمات تاۋىپ، قازاققا پاي سالىپ وتىر ەكەن دەپ. جوق، ماعلۇماتتى، نورمانى، ساناقتى باقسىلارشا بولجاپ تاپقان سوڭ، كاۋفماندار پەرەسەلەنيەگە پiر بولماقشى. مiنە، وسى 5 ناۋرىز بۇيرىعى قازاقتىڭ جاڭادان 8-9 ملن. دەسياتينا جەرiنەن ايرىلۋىنا اكەلiپ سوقتى. تالاي قازاقتىڭ يەمدەنiپ وتىرعان جەرi «ارتىق» دەپ تابىلىپ، ولار مەكەندەرiنەن قۋىلدى. قازاققا قالدىرىلعان 25% جەر دە تەلiمگە ءتۇسiپ، تاۋسىلىپ كەلە جاتقان سوڭ، ششەربينا نورماسى پەرەسەلەنيە پايعامبارلارىنا كوپ كورiنiپ كەلە جاتقان مەزگiلدە، قازاقتىڭ باسقا جەرلەرiنەن دە وتارلىق جەر iزدەپ جۇرگەن كەزدە، 1903 جىلى ورال وبلىسىنا ا.ا. كاۋفمان تاعى كەلدi. ورال توڭiرەگiندە «داۋىل حابارشىسى» قۇس كورiندi. بۇل كەزگە دەيiن ورال وبلىسىنا مۇجىقتاردى ورنالاستىرۋعا ەسiك جابىق بولاتىن. كاۋفماننىڭ مۇندا كەلۋiندەگi ماقساتى - ورالدا قانشا جەر ارتىق، جەرiنiڭ اۋدانى قانداي ەكەنiن بiلۋ. تورەنiڭ iسi اسىعىس (بiر جەرگە جۇمىسقا كەلگەن تورەلەر اسىقپاي جۇرە مە), وعان سول جىلى تۇركiستانعا دا بارىپ «ارتىق جەر» تاۋىپ قايتۋ كەرەك. تورە تەمiرقازىق جاقتاعى بiر-ەكi ورىنعا بارىپ، اسىعىپ تۇرسا دا، شىلىمىن تارتىپ بولعانشا، 720 مىڭ دەسياتينا بوس جاتقان جەر تاۋىپ، پەرەسەلەن ورناتۋ - كاۋفمان سىقىلدى پەرەسەلەن پiرلەرiنە قانداي يگiلiك! اتاق، شەن! وزiنە دە - جەر، ءبارi دايار. بiراق تورەنiڭ ويىنا الدىڭعى 5 ناۋرىزدا ءوزiنiڭ قازاققا ارتىق جەردiڭ 25% قالسىن دەگەنi تۇسەدi. قازاققا كالدىراتىن جەردi شىعارىپ تاستاعاندا، «ارتىق جەر» تiپتi تابىلماعان ەسەبiندە بولادى. ۇيات-اي، كاۋفمان بەتi قىزارماي، «ارتىق جەر» از تاپتىم دەپ، بارۋ قانداي قيىن. از جەر تورەنiڭ بiر كەلiپ-قايتقانداعى شىعىنىنا دا تۇرمايدى. تۇيەدەي تورە تۇيمەدەي جەر تابۋى، بiر جاعىنان، الدىنداعى ۋاق چينوۆنيكتەردەن ۇيات، ەكiنشi جاعىنان، قازاقتىڭ ەن جەرiنە كەلiپ، ەش نارسە ۇتپاي قايتقانى اتاعىنا قانداي كەمiس. كاۋفمان قىسىلعاندا تاعى بiر اقىل تاۋىپ كەتپەسە، بارىپ تۇرسىن. ايتقانىمىزداي-اق، سالى سۋعا كەتكەندەي بولىپ تۇرعاندا، قۇداي تورەنiڭ ەسەسiنە مايلى قونىش قازاققا ارتىق دەلiنگەن جەردiڭ 1/10 قالدىرىلسا دا، قۋانىشى قوينىنا سىيماي ىرزالىعىنان بiزدەي قامقورشىلاردىڭ سىرتىنان بەس نامازىنىڭ سوڭىنان دۇعا وقىپ وتىرار دەگەن ويدا قالدى. كاۋفمان اۋزىمەن پەرەسەلەن تورەلەرi ايتادى: «ۋەزدەر، اسiرەسە وبلىستار تۇگەل، تەگiس زەرتتەلمەسiن، تەك پەرەسەلەن قالدىرۋعا لايىقتى جەرلەرمەن، سول جەرلەرگە قاتىسى بار قازاقتارمەن iستەس بولۋ كەرەك» دەپ. كاۋفمانداردان باسقا ەكi اياقتى، بiر باستى ادام بالاسى مۇنى جازا الار ما؟ مۇنداي اقىل تاۋىپ ۇكiمەتكە بەرە الار ما؟ بۇل ءسوزدiڭ ماعىناسى وتە تەرەڭ. وبلىس، ۋەزد جەرiنiڭ جاقسى، جامانى تەگiس تەكسەرiلسە، «ستەپنوە پولوجەنيەنiڭ» جەر جالپى قازاققا بiردەي، جالپى قازاقتان اۋىسقان جەر قازىناعا الىنادى دەگەن ءسوزi بويىنشا، بايقالماي جەرi ناشار جانە تار، ياكي تiپتi جوق قازاقتاردى ورنالاستىرىپ قالمايىق دەپ مىقتى ساقتىق قىلعان ءادiس. قانداي ادiسپەن بولسا دا، قازاقتان وتiرiك-راسىن ارالاستىرىپ، «ارتىق جەر» تابۋ كەرەك. قازاق شارۋاسى كۇيزەلسە، كاۋفماندارعا - قازاق جەرiنiڭ قاراقۇلاقتارىنا بيت شاققانداي بولمايدى. كاۋفماندار ۋاقىتشا پارتيالار شايكالارىنا، قازاق جەرiن زەرتتەۋگە ششەربينادان سوڭ شىققان ساناۋشىلارعا، اگرونومدارعا «جەرi مولىراق جانە تاۋiرiرەك اۋدانداردى عانا زەرتتەۋگە بۇيرىق قىلعان».
پەرەسەلەنيە پايداسى جاعىنان قاراعاندا، ارينە، قازاق جەرiن تەگiس، تۇتاس قاراپ شىققانى تيiمسiز. نەگە دەسەڭiز، ماسەلەن تەمiر، ىرعىز ۋەزدەرiن قاراستىرعانمەن، وندا وتار قىلارلىق جەر جوق، قايتا ول ۋەزدiڭ قازاقتارىنا باسقا ۋەزدەن جەر كەسiپ بەرۋ كەرەك بولادى. بۇل - بiر. وتارلىق جەر تابىلمايتىن بولعان سوڭ، بوسقا شىعىندانعان جۇمىس قىلعان بولادى. ەكi. ەسكi ۇكiمەت ماقساتى تەك قالايدا بولسا، قايدان دا بولسا «ارتىق» دەگەن سىلتاۋمەن جەر الۋ، استە دە قازاقتى قونىستاندىرۋ ەمەس. «تەمiر ۋەزiن الساق، قۇرعاقشىلىق، جەر بەتiندە سۋ كەمiستiك جانە توپىراعىنىڭ ولقىلىعى سەبەپتi ەگiن سالۋعا تiپتi كەلمەيدi. سكالوۆ قورىتۋىنشا: «تەمiر ۋەزiنiڭ اۋدانى تىم كەڭ بولعانىمەن، بەتi 12 ملن. دەسياتينا بولعانىمەن وتار قىلۋعا تەمiرقازىق جاعىندا 300 مىڭ، كوبەيتە سالعاڭدا 500 مىڭ دەسياتينا جەر عانا كەلەدi».
مۇنى زەرتتەپ نە قىلسىن! جامان جەرلi قازاق كوپ، جەرسiزدiگiنەن جەر جالداپ الىپ، كۇن كورiپ وتىرعان قازاقتار قانشاما. ەل شارۋاسىنىڭ كەڭەسiندە، 1905 جىلى ەرتiس بويىندا، التاي وكرۋگiندە 92 مىڭ مۇلدە جەرسiز قازاق اقشاعا جەر جالداپ الىپ، امالداپ جۇرگەنiن كاۋفمان ءوز اۋزىمەن ايتقان. جەرسiز قازاق جالعىز التاي وكرۋگiندە عانا ەمەستiگiن بiز بiلەمiز. بiراق بۇل كاۋفماننىڭ ەڭ ازايتىپ ايتقانداعىسى. جالعا جەر العان قازاقتاردى تۇگەل بولماسا دا، بiر-ەكi جەردەن كورسەتە كەتەلiك.
1900 جىلى ششەربينا ەكسپەديتسياسى وسكەمەن ۋەزiن زەرتتەدi. سوندا اشىلدى: جالداما جەردە ەگiن سالاتىن ۇيلەر ۋەزدە - 84%، جالداما جەردە پiشەن شاۋىپ كۇن كورەتiندەر - 11%. سول جىلى سەمەي ۋەزiندە 6139 ءۇي جەر جالداپ الىپ وتىرادى ەكەن. پاۆلودار ۋەزiندە قارا شەكپەننەن جەر جالداپ وتىرعان 114 ۇيدەن باسكا، سiبiر اتتى كازاكتارىنان 6736 ءۇي قازاق (43690 جانى بار) جەردi ارەنداعا الىپ وتىرعان. بۇلاردىڭ وسى كۇنگi كۇيi قانداي؟ جاقىنداعى، كەلەشەكتەگi كۇيi قانداي بولار؟ مiنە، تەز شەشiلۋگە كەرەك ەكi زور ماسەلە. ەرتiس جاعاسىنداعى قازاقتىڭ قازiرگi كۇنiن ەكi-ءۇش سوزبەن ايتۋعا بولادى. «جەر يەسi اتتى كازاكتىڭ قۇلى، اتتى كازاكقا باعىنۋلى. سونىڭ ءۇشiن، ءومiر بويى قالاي كۇن كورەمiن دەپ قورقۋ، ەرتەڭ كۇنiم نە بولادى دەپ الاقتاۋ.
ەرتەڭگi كۇنi دە قۋانىشتى ەمەس. باسقا ۋەزدەردە دە وسىنداي ارەندامەن كۇن كورiپ وتىرعان قازاقتار كوپ.
جەرسiز جۇرگەن قازاقتاردى كورiپ، بiلiپ وتىرىپ، جورتا مولداۋ، تاۋiرلەۋ دەگەن جەردi عانا زەرتتەپ، ارتىق شىعارىپ الىپ، قالعان قازاقتار ولسە تۇرماسىن، بۇرىنعى قالدىراتىن 75%-تiڭ ورنىنا قازاققا 25% قالدىرسا دا جەتەر دەپ، ەشبiر ماعلۇماتقا سۇيەنبەي، نورمانى باقسىلارشا باستان شىعارىپ وتىرعان كاۋفماندار - قازاق جەرiنiڭ ناعىز قاراقۇلاقتارى بولماقشى.
1906 جىلدارى ششەربينا ساناعىنداعى ارتىق جەر تۇگەل الىنىپ بولعانىن جوعارىدا كوردiك. قازاققا قالدىرعاننان ارتىق جەر (جول، سۋ ءبارiن قوسقاندا) 18388716 دەسياتينا دەپ، ششەربينا 12 ۋەزدەن وتارلىق جەر كورسەتiپ ەدi. 1907 جىلعى سەزدە پەرەسەلەن تورەسi, اگرونوم سكالوۆ بايانداماسىندا ايتتى: «وسى كۇنi ارقاداعى وتار ورناتاتىن جەر كەسۋشi ۋاقىتشا پارتيالار ششەربينا نورماسىمەن قازاققا قالعان جەردەن باسقانى الىپ بولدى». توڭكەرiستەن سوڭ ششەربينا نورماسىن قايتا پiشiپ، قايتا ارتىق جەر تابۋعا جوعارىداعى تارتiپتەر شىقتى. سول تارتiپكە ۇيلەستiرiلiپ، نۇسقاۋ بەرiلiپ، 1907-11 جىلدار اراسىندا شىعىسقا كۋزنەتسوۆ، باتىسقا پەرەسەلەن مەكەمەسiنiڭ ساناعى شىقتى. قازاق ەگەر جەرi مول بولسا، دۇرىس شارۋا iستەمەي قۇريدى ەكەن: جەردi از بەرسە بايىپ، قۇداي بەرەدi ەكەن دەپ، بىلاپىت، جالعان ساناقتارىن كورسەتتi.
پەرەسەلەن تورەلەرiنiڭ سىرتتان، ۇيدە وتىرىپ پiشكەن كوشپەلiگە 12 قاراسى (12 قارانى حۆوروستانسكي سوزiنەن جوعارىدا كوردiك) كۋزنەتسوۆ پەن پەرەسەلەن ساناق پارتياسىنىڭ جيناعان ماعلۇماتتارىنا ءدال كەلگەن بولدى. اپىراي، پەرەسەلەن تورەلەرi ەسەپكە جاڭىلىسپايتىن ءۋالi عوي! ساناعاندا دا 1 ۇيگە 12 قارادان ارتىق مال كەرەك ەمەستiگiن قالاي بولجاپ بiلگەن! بۇلاردىڭ بولجاۋىنا بۇلجىتپاستان كۋزنەتسوۆتار ساناقتى قالاي ءدوپ شىعارعان!
«ساڭىراۋقۇلاق بولساڭ، دورباعا ءتۇس» دەگەن ورىس ماقالى بار. اقتوبە، وسكەمەن سياقتى بۇرىن 18 قاراعا (ششەربينا نورماسىمەن) كەسكەن جەرگە يە بولىپ وتىرعان قازاقتار 18-دi كۋزنەتسوۆ 12-گە تۇسiرگەن سوڭ، قولىنداعى جەرiنiڭ 1/5-iن كۋزنەتسوۆقا بەرمەسiنشi كورەلiك! باسقا 24 قاراعا جەر الىپ، داليىپ وتىرعان قازاقتار جەرiنiڭ قاق جارتىسىن ەندi قالاي بەرمەس ەكەن؟! 1906 جىلى «ارتىق» جەرi تاۋسىلعان كوكشەتاۋدى كۋزنەتسوۆ 1907 جىلى ساناپ، بۇرىنعى نورمانى قايتا پiشiپ 1774409 دەسياتينا دوڭگەلەكتەن-دi. بiر ميلليون 774 مىڭ 500 دەسياتينا ارتىق جەر تاۋىپ الدى. بۇعان 100 مىڭنان اسا مۇجىقتى ورنالاستىردى. وسى سوڭعى ساناقتار تەك مالدىڭ سانىن كەمiتپەدi, باسقا جاقتاردان دا قازاقتى الداپ ۇتتى. بۇرىن ششەربينا جايلاۋلىق تومەن جەردi قىستاۋلىقتان 3 ەسە ارتىق كەسسە، سوڭعى ساناق 3 ەسەنi جويدى. مولشەردi 15-20% كەم پiشتi. ششەربينا بۇرىن كوشپەلiگە از-مۇزدان جايلاۋ قالدىرسا، سوڭعى ساناقتىڭ كوشپەلiمەن iسi بولعان جوق. وتىرعان جەرiنەن پايدا iزدەپ، ءيا باسقا جەردەن جەر جالداپ، كۇن كورiپ، امالسىز قاڭعىپ جۇرگەن قازاقتارعا تiپتi جەر قالدىرمادى. كوكشەتاۋدىڭ سىرتىنداعى 448 ءۇي تiپتi سىباعاسىز، اتاۋسىز قالدى. 1893 جىلدىڭ 3 ماۋسىم ەرەجەسiنiڭ 15-بابى بويىنشا، سiبiرگە اۋدارىلعان مۇجىقتاردىڭ ەركەگiنە 15 دەسياتينادان جەر بەرiلسiن دەگەنiنە سۇيەنiپ، جەر مۇلكiنiڭ دەپارتامەنتi جارلىق شىعاردى (1900 جىل، 5 مامىر، № 605): اقمولا مەن سەمەيدە سىباعا جەر 15 دەسياتينادان كەم بەرiلسiن دەپ. سوڭىنان بۇل مولشەر ورال، تورعايدا ۇستالدى. بۇل رەسەيدەن مۇجىقتى كوبiرەك شىعارۋعا iستەلگەن ءادiس. Iس جۇزiندە ءاربiر ەركەككە 8-15 دەسياتينا جەر بەرiلدi.
ورال، تورعاي ساناعىن دا كۋزنەتسوۆتiكiنە ءدوپ كەلتiردi. قوستاناي، ورالدىڭ ءتاۋiر توپىراقتى ارقا جاقتاعى بولىستارىنا 12 دەسياتينادان ارتىق قازاق باسىنا جەر بەرiلiپ، سوندا ازبايدى، توزبايدى، شارۋاسى iلگەرi اتتايدى دەپ پەرەسەلەن مەكەمەسi نورما شىعاردى. كەڭارال، مەندiقارا، بولىسىندا 12, قيىل، ويىل بولىسىندا 12,5-20, قايىڭدى بولىسىندا - 12,5-22, قاراعاندى بولىسىندا - 12,5-20 دەسياتينا. بۇلار ەگiن سالىپ، مال اسىراپ وتىرعان جەرلەر. ەسەپ ءتۇرi مىناۋ: بiر ۇيدە 12 قارا بولسا جارايدى. 6 قاراسى بار ءۇيi 6 دەسياتينا ەگiن سالادى. 6 قاراسىنا 30 دەسياتينا بەرiلەدi. نە بارى 12, 36 قارانىڭ قالعان 6-نا 21 دەسياتينا جەر كەرەك. نە بارى سوندا ەگiنi جانە 12 قاراسىنا 1 ۇيگە 57 دەسياتينا كەلەدi. قازاقتى جاقسى كورگەندiكتەن 60 دەسياتينا بەرۋگە بولادى. جامان جەردە، كiل سور مەن قۇماقتا وتىرعان وڭتۇستiكتەگi بولىستاردىڭ جان باسىنا 20 دەسياتينا جەتكiلiكتi دەپ نورما شىعاردى. بۇلار دا ەگiن سالاتىن بولىستار. سونىمەن، جان باسىنا 20 دەسياتينادان قۇم مەن سوردان سىباعا الىپ، ەگiنشi بولاتىن قازاقتى قۇتتىقتاۋ كەرەك! وسى نورمامەن جەردi تاعى بىتىرلاتىپ كەسiپ الا باستادى. وسى نورمانىڭ ارقاسىندا قاراقۇلاقتار: «ارتىق جەردە وتىرسىڭ، بۇرىن جاڭىلىپ ششەربينا نورماسىمەن ارتىق جەر بەرiپپiز» دەپ قازاقتى قىستاۋ سالىپ وتىرعان وڭتۇستiگiنەن تۇرە قۋدى. جالعىز «ساروي» بولىسىندا قازاقتا قالعان جەردiڭ جارتىسىنا تامانى كەسiلiپ، 21400 جان مۇجىققا سىباعا بەرiلiپ، مۇنىڭ ۇستiنە 10 مىڭ دەسياتينا قازىناعا اعاشقا دەپ الىنىپ، بiر بولىستان 840 ءۇي قىستاۋىنان قۋىلىپ، كوشiرiلدi. (1907 جىلعى ساناقتا سارويدا نە بارى 1144 شاڭىراق). سوندا ءار 100 ءۇيدiڭ وتىزدايى ورنىنان قۋىلعان بولادى. 1900 جىلعا دەيiن، پەرەسەلەن مەكەمەسiنiڭ ەسەبiنشە، ورال، تورعايدان 3030 ءۇي قونىسىنان، قىستاۋىنان قۋىلدى. پەرەسەلەننiڭ بۇل ساناعى قونىستان قۋىلعانداردى تۇگەل كورسەتە المايدى. ويتكەنi, بۇل ساناقتا تەك قازىنا شالا-شارپى جاردەم بەرگەندەر عانا كورسەتiلگەن.
سول قۋىلىپ جاتقان قازاقتار، تسابەلدiڭ ايتۋىنشا، مۇجىققا جەرiن بەرۋگە وزدەرi ىرزا بولىپتى. 123 ءاي، ءسiرا، قازەكەڭدەي iشi كەڭ حالىق جوق قوي! قانشا دەگەنمەن iشiنەن ەش نارسەسiن قىزعانبايتىن ابات باتىر شىققان ەل عوي. بiراق «اعايىن - اششى، مال - تۇششى» دەگەن ماقال بار. قازاق جونiمەن قىستاۋىن تاستاماس ەدi. ەۋروپادان ۇلگi العان پەرەسەلەن تورەلەرi ىرزا بولارلىق جاقسى iستەر iستەگەن. ولار اتامەكەن جەرiنەن قۋىلعان قازاقتارعا جەرi مول كوشپەلi ۋەزدەرگە، بولماسا باسكا وبلىستارعا اۋىپ كەتۋگە رۇقسات ەتكەن.
مiنە، وسى نورمامەن جەردi قيراتا باستاعاندا تورەلەردiڭ الگi ىرزاشىلىعىمەن سىيلىقكا جەرiن تاستاپ كەتتi دەپ وتىرعان قازاقتارى جەر كەسۋشiلەرگە قارسى كوتەرiلiپ، قارسىلىق قىلعان. كەي جەردە تورەلەر ولiمنەن شاققا قۇتىلىپ شىعاتىن بولعان. 1906 جىلى ورال، تورعاي پەرەسەلەن مەكەمەسiنiڭ پوسلاۆسكي دەگەن توپوگرافى وسىنداي اجالدان شاققا قۇتىلعان. سونىڭ ءۇشiن قازاق جەرiنiڭ قاراقۇلاقتارى ەل iشiنە، باسىمىزدى قورعايتىن اسكەر بەرمەسەڭ، جەر كەسۋگە بارمايمىز دەگەندi سوڭعى كەزدەردە ايتاتىن بولدى. مەجەۆايا پارتيا چينوۆنيكتەرi جەر كەسە شىققاندا: «بiزدiڭ باسىمىزدى قورعاڭدار، ەگەر جازاتايىم بولىپ كەتسەك ءۇي-iشiمiزگە قاراسىڭدار» دەگەن ۇسىنىس كiرگiزدi.
1916 جىلعى قارا مالاي الارداعى قالىڭ كوتەرiلiس وسى ىزانى سىرتقا شىققاندىعى ەكەندiگi وقۋشىعا ەندi بايكالعان شىعار. بۇعان دا مiسە تۇتپاي، قازاقتا تاعى ارتىق جەر بار بولار، بولماسا سىرعا قاراي ىسىرىلار دەگەن ويمەن، تاعى ارتىق جەر iزدەتiپ، ساناقشىلاردى كۋزنەتسوۆ ارتتان تاعى اتقا مiنگiزدi. سەمەي جاكقا پەرەپلەتسكوۆ شىعارىلدى. وسكەمەن ۋەزiندە قيتابان قازاكقا ءۇي باسىنا 12 قارا ويناي، كۇلە جەتەدi, 12 قاراعا عانا سىباعا جەر قالدىرۋ كەرەك دەگەن كۋزنەتسوۆ وتiرiك ايتىپتى، قازاقتى مۇزعا وتىرعىزىپ جەرiن ۇرلاپ كەتiپتi. وسكەمەندە 16 قاراسىز قازاق كۇن كورە المايدى ەكەن دەپ پەرەپلەتسكوۆ سيپاتتادى. باياعىدان بەرi كۋزنەتسوۆ، تسابەل، حۆوروستانسكيلەر قازاق جەرiن ۇرلاپ جۇرگەن بولىپ شىقتى. باياعىدان بەرi قازاقتىڭ ارتىق ەمەس جەرi ارتىق كورسەتiلiپ، وتiرiك الىنگان بولدى. مۇنى پەرەپلەتسكوۆ 1911 جىلى دالەلدەدi. «Iس وتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى تاسكا شاپ»، وتiرiك بولسا دا، الىنعان جەر ەندi قازاقكا قايتارىلار ما؟! باياعىدا تاشكەنت بارعان بiر جەبiرەي كەلە سالا اسىعىپ، قايتايىن دەپ بۋىنىپ-ءتۇيiنiپ جاتىر دەيدi. جانىنداعى بiرەۋi: «مۇنشاما اسىعىپ، تاشكەننەن قاشىپ باراسىڭ با؟» دەپ سۇراپتى. سوندا جەبiرەي: «تاشكەندە تۇيە تاعالاسىن دەگەن بۇيرىق شىعىپتى، سونان قورقىپ، قاشىپ بارامىن» دەپتi. الگi كiسi: «بايعۇس-اۋ، سەن تۇيە مە ەدiڭ؟» دەپ تاڭىرقاسا، جەبiرەي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرiپتi: «اۋەلi ۇستاپ الىپ تاعالايدى، سونان سوڭ، سەن تۇيە ەمەستiگiڭدi سيپاتتاپ كور». سونداي-اق قازاق قونىسىنان ايرىلىپ، 1911 جىلعا دەيiن ەكi قولىن تاناۋىنا تىعىپ قالعان سوڭ، سوڭىنان قازاق جەرiن وتiرiك ساناقپەن تالاپ كەتiپتi دەپ سىپاتتاعاننان نە پايدا شىقپاق؟! قازاققا شىققان نورمالار مەن قاراقۇلاقتار جايىن وسىمەن دوعارا تۇرامىز. قازاقتا، ەڭ جاندى ماسەلە وسى نورما جايى.

دايىنداعان
ديداحمەت اشIمحانۇلى

"تۇركىستان" گازەتى