Jer betinde óz tamyryn ózi baltalaytyn el bolsa – ol biz shygharmyz...
Tarihyn tanymaghan el ózge halyqtar men mәdeniyetterdi tynaytqysh qiy
tәrizdi bolatynyn bilsek te sol qaghidagha teris jýremiz. Qazaqstan tarihyn oqytudyng qajettiligi men manyzy turaly az aitylyp jatqan joq. Degenmenen, tarih emes mamandyqtar ýshin Qazaqstan tarihy pәni
Qazaqstannyng qazirgi zamanghy tarihy bolyp bir kýnning ishinde ayaq astynan ózgere qoyghan joq.

Últtyq tariyhqa strategiyalyq túrghydaghy ózining kózqarasyn Memleket
basshysy 1999 jyly shyqqan «Tarih tolqynynda» kitabynda bayan etti. 2003
jyly Qazaqstan halqyna Joldauynda Preziydent N.Á.Nazarbaev búryn-
sondy bolyp kórmegen «Mәdeny múra» baghdarlamasyn bastaytynyn
jariyalady. Osydan keyin elimizde Otan tarihynyng mәselelerin zerttep
oqytu qarqynday týsken bolatyn.

Sóite túra, 1990-jyldardyng ayaghynan bastap ózge mamandyqtarda
Qazaqstan tarihynyng saghattaryn qysqartu nemese ony oqytudy mýlde
toqtatu turaly úsynystar órby bastady. Búl bastamany kótergen negizinen
jaratylystanu mamandyqtarynyng ókilderi. Sondaghy olardyng keltirgen
negizgi uәji «bolashaq injiynerlerge nemese t.b. tehnikalyq mamandargha
Qazaqstan tarihyn oqytudyng qajeti qansha» nemese «Qazaqstan tarihy
mektepte oqytylyp bolghan joq pa, jetpeyme» degenge sayady. Osynday
әngimeler 2000-jyldardyng basynan bastap ýdey týsti. Ártýrli әdistemelik
jinalystarda, kenesterde búl mәsele ashyq talqylanatyn boldy. Qazaqstan tarihyn oqytugha qarsy eng alghashqy әreket 2006-jyly 8 mamyrda boldy. Sol kýni «Habar» telearnasynda «Na chistotu» degen pikir-sayys
baghdarlamasynda sarapshy bolyp kelgen tarihshy ghalymdar men
oqytushylardyng aldynda eki student «Joghary oqu oryndarynda Qazaqstan
tarihyn oqytu qajet pe, joq pa?» degen saualdyng tónireginde pikir
talastyrdy («Tarihy sanamyzdyng tamyryna balta siltendi!» Qazaq әdebiyeti, 13.10. 2006). Búl Qazaqstan tarihyna aldaghy uaqytta jasalatyn shabuyldyng dayyndyghy retinde oghan elding qúlaghyn, boyyn ýiretu, әleumet búny qalay qabyldar eken dep bayqap kóru ýshin jasalghan alghashqy qadam eken. Bara-bara Qazaqstan tarihynyng saghattary qysqaryp, sol pәn boyynsha alynatyn memlekettik emtihan biraz uaqyt qatardaghy emtihangha ainaldy.

Sol jyldary Qazaqstangha ózge elderden neshe týrli memlekettik emes
úiymdar qaptap jastarymyzdy qalay oqytyp tәrbiyeleu kerektigin ýiretip
jýrdi. Bir ret Amerika preziydenti Bushtyng inisi oqu-aghartu salasynan bir
deligasiyany bastap kelip, bastauysh mektepte balalardy komiksterdin
negizinde oqytudyng manyzy turaly aityp ketse, Ukrainadan kelgen «beybitshilik korpus» Orta Aziyadan jinalghan tarihshy múghalimderge mektep
oqushylarynyng boyyna toleranttyqty Ekinshi dýniyejýzilik soghysta evrey
halqynyng basyna týsken qasireti – Holokost mysalynda siniru qajettigin
ýiretip ketti. Bóten elding missionerlerining kelip aqylgóisui, olardyn
auzyna qarap jaltaqtay beruimiz bizding әli de ruhany túrghyda qúldyq
sanadan aryla qoymaghandyghymyzdy kórsetti.

2007 jyly 5 qazan kýni teledidardan berilgen janalyqtarda
Strasburgte ótken bir jiynda qazaq halqynyng toleranttyghy turaly aita
kelip, bizding elding resmy ókili: «biz tarihymyzdy oqytqanda últ-azattyq
kóterilister turaly, elimizding tarihynda bolghan tragediyalar turaly
aytpaugha tyrysamyz» – dep mәlimdedi. Óitkeni olar «adamdardy lankestik
әreketke úmtyldyruy mýmkin» – dep týiindedi janaghy ókil («Tarih – últ
ruhynyng altyn qoymasy» Qazaq әdebiyeti, 25.10.2007). Mine, ókinishke oray
tariyhqa degen resmy kózqaras osynday bolghan song basqalargha ne deysiz?!
Ókimet óz tarihyn, iydeologiyasyn kóteruge qúlyqsyz boldy. Mýmkin
1916-jylghy últ-azattyq kóterilisting 100 jyldyghy mýlde atalmauy sonyn
saldary bolar...

2009 jyly joghary oqu oryndarynda Qazaqstan tarihyn tәuelsizdikten
keyingi, yaghny 1991 jyldan bergi kezendi terendetip oqytu qajettigi turaly
mәsele kóterile bastady. Biraz tarihshylar osy kezeng boyynsha oqulyghyn da dayyndap qoyghan eken. Sol kezde qarsy jaq tarihymyzdy bólmey, tek oqytu formaty men әdisin ózgertu qajettigi turaly úsynys aitty («Otan tarihy bólinbeu kerek», Qazaq әdebiyeti, 24.04.2009).

2012 jyldyng 25 qazanynda Elbasynyng «Qazaqstannyng әleumettik
janghyrtyluy: Jalpygha ortaq enbek qoghamyna qaray jiyrma qadam» atty
baghdarlamalyq maqalasynan tuyndaytyn Qazaqstan tarihyn jogharghy oqu
oryndarynda oqytu mәselelerin sheshuge arnalghan әl-Faraby atyndaghy
Qazaq últtyq uniyversiyteti, tariyh, arheologiya jәne etnologiya fakulitetinde
dóngelek ýstel ótti. Onda Elbasynyng tapsyrmasyna sәikes joghary oqu
oryndaryna arnalghan Qazaqstan tarihy boyynsha 12 avtordyng oqulyghyna
jasalghan saraptama qortyndysy berildi jәne Qazaqstan tarihyn sheteldik
mamandargha jazghyzu turaly aitylyp jýrgen pikirge barlyq ghalymdar men
professorlar narazylyq bildirdi. Sonymen qatar, Elbasy aitqanday
Qazaqstan tarihy pәnine qatysty oqu baghdarlamalaryn ózgertu qajettigi
jәne onyng mektep oqu baghdarlamasyn qaytalamauy turaly aitylyp arnayy
qauly shygharyldy («Otan tarihyn qalay oqytamyz?» Qazaq әdebiyeti, 2-8
qarasha, 2012). Sol jyly Bilim jәne ghylym ministrligining qatysuymen
júmysshy top qúrylyp, tarihtan ózge mamandyqtargha arnalghan Qazaqstan
tarihy pәni boyynsha jana tiptik oqu baghdarlamasy men oqulyqtar jazyla
bastady.

Degenmen, 2013 jyly joghary oqu ornynda «Qazaqstan tarihy mekteptegi
oqu baghdarlamasyn ghana emes, ataudy da qaytalamasyn, jana at tabyndar»
degen tapsyrma týsti. Sonda pәnning birneshe jana atauy úsynyldy: Otan
tarihy, Qalyptasqan memleket Qazaqstan tarihy, Qazaq tarihy,
Qazaqstannyng qazirgi tarihy t.b. Qyzyq bolghanda búl attardyng eshqaysysy da jaramay qoydy. Sol kóktemde Qazaqstan tarihynyng kredit sany da ekige
deyin qysqaratyn bolyp jatty. Alqaly bir mәjiliste lauazymy joghary
adamnyng auzynan «komu nujen kakoy-to han» degendi de estidik.
Abyroy bolghanda sol kezdegi Memlekettik hatshy M.Tajin 2013 jyly
shildede 2013-2016 jj. arnalghan «Halyq tarih tolqynynda» atty
memlekettik baghdarlama qabyldap Qazaqstan tarihyn barlyq gumanitarlyq
pәnderding ózegi retinde qabyldap tarihshylar auylyn bir kóterip tastady.
Esterinizde bolsa sol jyly barlyq joghary oqu oryndarynda Qazaqstan
tarihy kafedralaryn ashu turaly onyng jarlyghy da shyqty. Sonymen, ýsh
jyl óte shyqty. Sol arada Elbasynyng «Úlytau tórindegi tolghanys» atty
baghdarlamalyq maqalasyna baylanysty konferensiyalar, Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy memleket kólemde atalyp tús-tústa ghylymy konferensiyalar ótti. Á.Bókeyhanovtyn, E.Bekmahanovtyn, J.Tashenevting 100 jyldyqtary jәne t.b. tarihy datalar atalyp ótti. Eng bastysy Elbasynyn «Mәngilik el» strategiyalyq baghdarlamasy tikeley tarihpen etene baylanysty bolyp barlyq joghary oqu oryndarynda «Mәngilik el»
baghdarlamasyna qatysty elektivti kurstar josparlana bastady. Eng qyzyghy,
osydan keyin ókimet mamyr aiynyng basynda Qazaqstan tarihyn
Qazaqstannyng qazirgi zamanghy tarihy dep jana ataudy bekitse, onyng tiptik
oqu baghdarlamasy mausymnyng basynda Respublikalyq oqu-әdistemelik
keneste talqylanyp bekitildi. Endi Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihyn
oqytu HH ghasyrdan bastalady. Kelisim boyynsha ol ýsh kredit kóleminde
qalyp, qorytyndy baqylau Memlekettik emtihan dәrejesinde saqtalatyn
boldy.

Arman Júmadil 

t.gh.k., әl-Faraby atyndaghy QazÚU,

Qazaqstan tarihy kafedrasynyng dosenti

Abai.kz