جەر بەتىندە ءوز تامىرىن ءوزى بالتالايتىن ەل بولسا – ول ءبىز شىعارمىز...
تاريحىن تانىماعان ەل وزگە حالىقتار مەن مادەنيەتتەردى تىڭايتقىش قي
ءتارىزدى بولاتىنىن بىلسەك تە سول قاعيداعا تەرىس جۇرەمىز. قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن ماڭىزى تۋرالى از ايتىلىپ جاتقان جوق. دەگەنمەنەن، تاريح ەمەس ماماندىقتار ءۇشىن قازاقستان تاريحى ءپانى
قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى تاريحى بولىپ ءبىر كۇننىڭ ىشىندە اياق استىنان وزگەرە قويعان جوق.

ۇلتتىق تاريحقا ستراتەگيالىق تۇرعىداعى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن مەملەكەت
باسشىسى 1999 جىلى شىققان «تاريح تولقىنىندا» كىتابىندا بايان ەتتى. 2003
جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ بۇرىن-
سوڭدى بولىپ كورمەگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن باستايتىنىن
جاريالادى. وسىدان كەيىن ەلىمىزدە وتان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەپ
وقىتۋ قارقىنداي تۇسكەن بولاتىن.

سويتە تۇرا، 1990-جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ وزگە ماماندىقتاردا
قازاقستان تاريحىنىڭ ساعاتتارىن قىسقارتۋ نەمەسە ونى وقىتۋدى مۇلدە
توقتاتۋ تۋرالى ۇسىنىستار ءوربي باستادى. بۇل باستامانى كوتەرگەن نەگىزىنەن
جاراتىلىستانۋ ماماندىقتارىنىڭ وكىلدەرى. سونداعى ولاردىڭ كەلتىرگەن
نەگىزگى ءۋاجى «بولاشاق ينجينەرلەرگە نەمەسە ت.ب. تەحنيكالىق ماماندارعا
قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ قاجەتى قانشا» نەمەسە «قازاقستان تاريحى
مەكتەپتە وقىتىلىپ بولعان جوق پا، جەتپەيمە» دەگەنگە سايادى. وسىنداي
اڭگىمەلەر 2000-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ۇدەي ءتۇستى. ءارتۇرلى ادىستەمەلىك
جينالىستاردا، كەڭەستەردە بۇل ماسەلە اشىق تالقىلاناتىن بولدى. قازاقستان تاريحىن وقىتۋعا قارسى ەڭ العاشقى ارەكەت 2006-جىلى 8 مامىردا بولدى. سول كۇنى «حابار» تەلەارناسىندا «نا چيستوتۋ» دەگەن پىكىر-سايىس
باعدارلاماسىندا ساراپشى بولىپ كەلگەن تاريحشى عالىمدار مەن
وقىتۋشىلاردىڭ الدىندا ەكى ستۋدەنت «جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان
تاريحىن وقىتۋ قاجەت پە، جوق پا؟» دەگەن ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە پىكىر
تالاستىردى («تاريحي سانامىزدىڭ تامىرىنا بالتا سىلتەندى!» قازاق ادەبيەتى، 13.10. 2006). بۇل قازاقستان تاريحىنا الداعى ۋاقىتتا جاسالاتىن شابۋىلدىڭ دايىندىعى رەتىندە وعان ەلدىڭ قۇلاعىن، بويىن ۇيرەتۋ، الەۋمەت بۇنى قالاي قابىلدار ەكەن دەپ بايقاپ كورۋ ءۇشىن جاسالعان العاشقى قادام ەكەن. بارا-بارا قازاقستان تاريحىنىڭ ساعاتتارى قىسقارىپ، سول ءپان بويىنشا الىناتىن مەملەكەتتىك ەمتيحان ءبىراز ۋاقىت قاتارداعى ەمتيحانعا اينالدى.

سول جىلدارى قازاقستانعا وزگە ەلدەردەن نەشە ءتۇرلى مەملەكەتتىك ەمەس
ۇيىمدار قاپتاپ جاستارىمىزدى قالاي وقىتىپ تاربيەلەۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتىپ
ءجۇردى. ءبىر رەت امەريكا پرەزيدەنتى بۋشتىڭ ءىنىسى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان ءبىر
دەليگاتسيانى باستاپ كەلىپ، باستاۋىش مەكتەپتە بالالاردى كوميكستەردىڭ
نەگىزىندە وقىتۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتىپ كەتسە، ۋكراينادان كەلگەن «بەيبىتشىلىك كورپۋس» ورتا ازيادان جينالعان تاريحشى مۇعالىمدەرگە مەكتەپ
وقۋشىلارىنىڭ بويىنا تولەرانتتىقتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەۆرەي
حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەتى – حولوكوست مىسالىندا ءسىڭىرۋ قاجەتتىگىن
ۇيرەتىپ كەتتى. بوتەن ەلدىڭ ميسسيونەرلەرىنىڭ كەلىپ اقىلگويسۋى، ولاردىڭ
اۋزىنا قاراپ جالتاقتاي بەرۋىمىز ءبىزدىڭ ءالى دە رۋحاني تۇرعىدا قۇلدىق
سانادان ارىلا قويماعاندىعىمىزدى كورسەتتى.

2007 جىلى 5 قازان كۇنى تەلەديداردان بەرىلگەن جاڭالىقتاردا
ستراسبۋرگتە وتكەن ءبىر جيىندا قازاق حالقىنىڭ تولەرانتتىعى تۋرالى ايتا
كەلىپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ رەسمي وكىلى: «ءبىز تاريحىمىزدى وقىتقاندا ۇلت-ازاتتىق
كوتەرىلىستەر تۋرالى، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بولعان تراگەديالار تۋرالى
ايتپاۋعا تىرىسامىز» – دەپ مالىمدەدى. ويتكەنى ولار «ادامداردى لانكەستىك
ارەكەتكە ۇمتىلدىرۋى مۇمكىن» – دەپ تۇيىندەدى جاڭاعى وكىل («تاريح – ۇلت
رۋحىنىڭ التىن قويماسى» قازاق ادەبيەتى، 25.10.2007). مىنە، وكىنىشكە وراي
تاريحقا دەگەن رەسمي كوزقاراس وسىنداي بولعان سوڭ باسقالارعا نە دەيسىز؟!
وكىمەت ءوز تاريحىن، يدەولوگياسىن كوتەرۋگە قۇلىقسىز بولدى. مۇمكىن
1916-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعى مۇلدە اتالماۋى سونىڭ
سالدارى بولار...

2009 جىلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحىن تاۋەلسىزدىكتەن
كەيىنگى، ياعني 1991 جىلدان بەرگى كەزەڭدى تەرەڭدەتىپ وقىتۋ قاجەتتىگى تۋرالى
ماسەلە كوتەرىلە باستادى. ءبىراز تاريحشىلار وسى كەزەڭ بويىنشا وقۋلىعىن دا دايىنداپ قويعان ەكەن. سول كەزدە قارسى جاق تاريحىمىزدى بولمەي، تەك وقىتۋ فورماتى مەن ءادىسىن وزگەرتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىس ايتتى («وتان تاريحى بولىنبەۋ كەرەك»، قازاق ادەبيەتى، 24.04.2009).

2012 جىلدىڭ 25 قازانىندا ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك
جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي جيىرما قادام» اتتى
باعدارلامالىق ماقالاسىنان تۋىندايتىن قازاقستان تاريحىن جوعارعى وقۋ
ورىندارىندا وقىتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارنالعان ءال-فارابي اتىنداعى
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىندە
دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. وندا ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس جوعارى وقۋ
ورىندارىنا ارنالعان قازاقستان تاريحى بويىنشا 12 اۆتوردىڭ وقۋلىعىنا
جاسالعان ساراپتاما قورتىندىسى بەرىلدى جانە قازاقستان تاريحىن شەتەلدىك
ماماندارعا جازعىزۋ تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرگە بارلىق عالىمدار مەن
پروفەسسورلار نارازىلىق ءبىلدىردى. سونىمەن قاتار، ەلباسى ايتقانداي
قازاقستان تاريحى پانىنە قاتىستى وقۋ باعدارلامالارىن وزگەرتۋ قاجەتتىگى
جانە ونىڭ مەكتەپ وقۋ باعدارلاماسىن قايتالاماۋى تۋرالى ايتىلىپ ارنايى
قاۋلى شىعارىلدى («وتان تاريحىن قالاي وقىتامىز؟» قازاق ادەبيەتى، 2-8
قاراشا، 2012). سول جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاتىسۋىمەن
جۇمىسشى توپ قۇرىلىپ، تاريحتان وزگە ماماندىقتارعا ارنالعان قازاقستان
تاريحى ءپانى بويىنشا جاڭا تيپتىك وقۋ باعدارلاماسى مەن وقۋلىقتار جازىلا
باستادى.

دەگەنمەن، 2013 جىلى جوعارى وقۋ ورنىندا «قازاقستان تاريحى مەكتەپتەگى
وقۋ باعدارلاماسىن عانا ەمەس، اتاۋدى دا قايتالاماسىن، جاڭا ات تابىڭدار»
دەگەن تاپسىرما ءتۇستى. سوندا ءپاننىڭ بىرنەشە جاڭا اتاۋى ۇسىنىلدى: وتان
تاريحى، قالىپتاسقان مەملەكەت قازاقستان تاريحى، قازاق تاريحى،
قازاقستاننىڭ قازىرگى تاريحى ت.ب. قىزىق بولعاندا بۇل اتتاردىڭ ەشقايسىسى دا جاراماي قويدى. سول كوكتەمدە قازاقستان تاريحىنىڭ كرەديت سانى دا ەكىگە
دەيىن قىسقاراتىن بولىپ جاتتى. القالى ءبىر ماجىلىستە لاۋازىمى جوعارى
ادامنىڭ اۋزىنان «كومۋ نۋجەن كاكوي-تو حان» دەگەندى دە ەستىدىك.
ابىروي بولعاندا سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى م.تاجين 2013 جىلى
شىلدەدە 2013-2016 جج. ارنالعان «حالىق تاريح تولقىنىندا» اتتى
مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداپ قازاقستان تاريحىن بارلىق گۋمانيتارلىق
پاندەردىڭ وزەگى رەتىندە قابىلداپ تاريحشىلار اۋىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى.
ەستەرىڭىزدە بولسا سول جىلى بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان
تاريحى كافەدرالارىن اشۋ تۋرالى ونىڭ جارلىعى دا شىقتى. سونىمەن، ءۇش
جىل وتە شىقتى. سول ارادا ەلباسىنىڭ «ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىس» اتتى
باعدارلامالىق ماقالاسىنا بايلانىستى كونفەرەنتسيالار، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى مەملەكەت كولەمدە اتالىپ تۇس-تۇستا عىلىمي كونفەرەنتسيالار ءوتتى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ە.بەكماحانوۆتىڭ، ج.تاشەنەۆتىڭ 100 جىلدىقتارى جانە ت.ب. تاريحي داتالار اتالىپ ءوتتى. ەڭ باستىسى ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» ستراتەگيالىق باعدارلاماسى تىكەلەي تاريحپەن ەتەنە بايلانىستى بولىپ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا «ماڭگىلىك ەل»
باعدارلاماسىنا قاتىستى ەلەكتيۆتى كۋرستار جوسپارلانا باستادى. ەڭ قىزىعى،
وسىدان كەيىن وكىمەت مامىر ايىنىڭ باسىندا قازاقستان تاريحىن
قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى تاريحى دەپ جاڭا اتاۋدى بەكىتسە، ونىڭ تيپتىك
وقۋ باعدارلاماسى ماۋسىمنىڭ باسىندا رەسپۋبليكالىق وقۋ-ادىستەمەلىك
كەڭەستە تالقىلانىپ بەكىتىلدى. ەندى قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىن
وقىتۋ حح عاسىردان باستالادى. كەلىسىم بويىنشا ول ءۇش كرەديت كولەمىندە
قالىپ، قورىتىندى باقىلاۋ مەملەكەتتىك ەمتيحان دارەجەسىندە ساقتالاتىن
بولدى.

ارمان ءجۇمادىل 

ت.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz