QAZAQTA «TAZA» RU JOQ

QAZAQTA «TAZA» RU JOQ

- Ilgeride traybolizm turaly bir maqalanyzdy oqyp edim. Qalay oilaysyz, qazir qazaq qoghamynda qalyptasqan rugha-jýzge bólinu, sol negizde toptasu jýiesin ózgertuge bola ma?
- Topqa bólinu - adamgha tәn qúbylys. Kóp tilderde «biz» jәne «adam» degen sózderding maghynasy bir. Basqa júrt biz siyaqty rugha, taypagha bolmasa da, jerlestik, ne ózge prinsiptermen bólinedi. Biraq basty mәsele bólinude emes, tipti rugha bólinude emes. Ár ru ózining myqtylaryn, talanttylaryn ýkileytin bolsa, qúba-qúp. Qazirgi jýie әr rudyng jaqsysyn emes, nasharlaryn kóteredi. Jәnibek Sýleevte «krysinye volki» degen úghym bar, sol siyaqty bizding basshylar ózinen tómen kisini ertip jýredi. Búl jerde ashyq alanqaydaghy sayys ta joq. Eger búrynghy aitys siyaqty ashyq sayys bolsa, ru ózining myqtysyn shygharar edi. Aqyn jenilse, ru jenildi. Al qazir olay emes. Aqyn dep shartty týrde aityp otyrmyn, әrtising bolsyn, suretshing bolsyn, sportshyng bolsyn... ózine jaqyn, ózine nemese ózi tәueldi adamdy jarysqa aparady. Hayuanattardyng minez-qúlqy turaly «etologiya» degen ghylym bar. Sol ghylymnyng negizin salghan Lourenste «poryadok klevaniya» degen úghym kezdesedi, yaghny qústar iyerarhiya boyynsha ózinen tómen túrghanyn shoqidy. Ózin shúqityngha qaramaydy. Dәl solay, adamdar, әsirese er-azamattar, әsirese qazaq er-azamattary ylghy da «kim qojayyn ekenin» dәleldegisi kelip túrady. Sondyqtan, meninshe sayys ashyq boluy kerek. Kimmen tanystyghy bar, kimning auzyn aldy degen emes, talant tarazygha týsse, qogham sauyghady. Serikbol Qondybay bylay taldaydy: shejirede aitylatyn oqighalar - tarihy oqighalar emes, onda anyzdargha tarihy sipat berilgen. Birneshe taypa odaq qúrghanda, qay myqtysynyng ynghayyna qaray shejire týzilgen. Múny biraq bizding shejireshi aqsaqaldar da, ghalymdar da týsinbeydi. Mektepte «Etnologiya» nemese «Shejiretanu» degen pәn oqytyluy kerek. Balalardyng kózi jetui kerek, qazaqta tuabitti eshkimmen aralaspaghan ru joq. Qazir Úly jýzde otyrghan ru kezinde Kishi jýzde, batys Qazaqstanda ómir sýrgen. Mysaly, Adaydyng qúramynda HVIII ghasyrda Naymannan kelgen rular bar. Ru-taypalar myndaghan jyldar boyy jýzdegen ret aralasyp, bólinip, taghy da qosylyp, ózgeriske týsip otyrghan. Shejiremiz óte kýrdeli. Sondyqtan, eshkimning «men artyqpyn» dep keude úratyn jóni joq.

ARABTARDYNG ÁDET-GhÚRPYN DINMEN ShATASTYRMAU KEREK

- Búryn biz qalay әri músylman, әri qazaq boldyq? Qazir osy balansty qalay saqtaugha bolady?
- Qazir «sopylyq» dep jýrgenning shyn sopylyqqa esh qatysy joq. Negizi, sopylyq - islamdy jergilikti dәstýrge beyimdeu formasy edi. Men búl taqyrypta arnayy maqala da jazdym. Bireuler «tәnirshilmiz» dep shyghady, bireuler «músylmanbyz, ata-babalarymyz dinge qalay bolsa solay qaraghan, dindi tazartuymyz kerek» dep jatady. «Tәnirshildik - últtyq dinimiz» deydi, biraq Afrikagha barsang da Tәnirge úqsas bir qúday bolady, Japoniyada da solay. Yaghni, bәri bos әngime. Meninshe, qazir músylmandyqtan ózimizge keregin alyp, HH ghasyrdan aman ótkizgen jan-dýniyemizben ýilesimde ústauymyz kerek. Islam joqtan týsken joq, Adam Atamen kelgen Jalghyz Qúdaygha senu dinin janghyrtty. Qúranda Tәurat, Injilmen kelgen payghambarlar moyyndalady, bәri Alladan keldi delinedi. Bizding de ejelgi dәstýrimiz, aty basqasha bolsa da, bir Allagha senu edi. Áriyne, shatasular, adasular boldy, al islam osy senimdi janghyrtty. Islam - din. Biraq ony mәdeniyet retinde, últtyq erekshelik retinde qabyldamauymyz kerek. Kóp yrymdar halyqtyng túrghan jerine, aua-rayyna ynghaylanady. Sholaq shalbardy alynyz. Arab elinde týsinikti. Al Astanadaghy 40 gradus qysta sholaq shalbar kiyip kór! Arabtar qaytys bolghan kisini ýige týnetpeydi. Qazuly kórding qasyna aparady da, ketip qalady. Sosyn kәsipqoy qabirshiler kelip, jerleydi. Sebebi onda kýn ystyq, dene tez býlinedi, infeksiya tarauy mýmkin. Bizde klimat basqasha, qazir tehnika mýmkindikteri de bar, qaytqan adamdy aldy-artyna qaratpay jerley salugha negiz kórip túrghan joqpyn. Zoroastrizmning kitaptaryn oqysan, tang qalasyn. Olar ýshin ólim - kýnә. Jәne sol kýnә jerleushi adamgha júghady. Ol qoghamgha kelse, virus siyaqty tarap ketedi, sondyqtan ólgen kisini jerlegen adam aidalada bir apta, ya qyryq kýn dúgha oqyp, tazalanyp, ashyghyp otyruy kerek. Bir jaghy oilaysyn, últtyq minez. Ekinshi jaghynan, búl ontýstik ónirlerge tәn infeksiyalyq aurulardyng aldyn alu. Mysaly, kәristerdin, ýndilerding tamaghyna nege búrysh kóp qosylady? Óitkeni aua ylghal jәne óte ystyq. Tamaq tez búzylady, al búrysh - antibiotiyk, ulanyp qalmaudyng amaly. Ýndiler bóten kastanyng adamymen qatar otyrmaydy, qolynan tamaq ishpeydi. Onyng bәri qoghamda epiydemiya bolmauy ýshin. Qysqasy, arabtardyng últtyq әdet-ghúrpyn dinmen shatystyrmau kerek.
- Halyqtyng ózi dep mifologiyasyn aitsa kerek. Onda elding nebir qúpiyaly aqparattary saqtalady. Qazaq óz mifologiyasynan qashan ajyrap qaldy?
- Mifologiya dep halyqtyng kóne dәuirlerde tanbalap qaldyrghan dýniyelerin ataymyz. Keyin mifologiya foliklorgha ainalady. Biz foliklordan, kýy ónerinen, salt-dәstýrimizden ony arshyp ala biluimiz kerek. Diny adamdar búrynghy dәstýrimizdi synaydy. Qazir de onyng myn-sany oidan shygharylyp jatyr. Mysaly, toybastargha qazir, nege ekenin, bir koloda karta, jelpuish salady. Ony alghan adam, «iyә, endi mindetti týrde osyny salu kerek eken» dep ilip әketedi. Sol siyaqty, kóp әdet-ghúryp qoldan jasalynyp jatyr. Osynyng bәrin aqylgha salyp, jýiege týsiru kerek.

ENG MYQTY KILEM - «QAZAQ KILEM»

- Týrkitildes - týbimiz bir dep jýrip, anau da ortaq, mynau da ortaq dep úran tastap jýrip, ózimizdikinen aiyrylyp qalatyn sekildimiz. Qazaqqa ghana tәn ne nәrse, ony qalay ajyratyp alamyz?
- Bizde kóshpendilerge tәn dinamika bar. Men oilaymyn, basqa halyqtan góri qazaqtar intellektual bolyp keledi. Janalyqqa beyim. Búl - progress ýshin jaqsy. Ekinshi jaghynan, biz «altynnyng ýstinde otyryp, bireuding baqyryna jarmasamyz». Sóitip jýrgende basqalar pysyqtau bolyp, «ózinikin» qazyp alady. Ózbekterding «Alpamysty» enshilep alghany siyaqty. Jas kezimde Ayris Merdokty kóp oqydym. Sonyng romandarynda adamnyng tektiligi men baylyghynyng belgisi dep qazaqy kilem atalady. «U nego na polu lejal kover kazak» deydi. Búl qanday kazak dep jýrdim. Álibek Qajyghaliyúly Malaev degen oiy-órnek, kilemderdi zertteytin ghalym bar. Kitaptary әlemdik dengeyde bedelge iye. Amerikada vizualdy antropologiya boyynsha Álibekke jurnaldardy arnaydy. Sol Álibek aitady, Iranda, Ázirbayjanda, basqa da jaqta batysqa ketetin eng myqty kilem «Qazaq kilem» dep atalady. Jәne búl - sol jaqqa jer audarghan atalarymyzdan qalghan tәbәrik. 90-jyldarda, óz kózimmen kórdim, saudagerler su jana palasty eski kilemge aiyrbastady. Sóitti de KIMEP-ting múghalimderine 200-500 dollargha ótkizdi. Amerikalyq múghalimder ay sayyn eline barady. Barghan sayyn bes-alty kilem kótere ketedi. O jaqta bir kilemdi 20 myng dollargha satady. Al auyldaghy beyshara qazaq 500 tengelik palasty qúshaqtap mәz. Jaqynda joldasym Talasbek (jazushy Talasbek Ásemqúlov - red.) Aqtaugha baryp keldi. «Týieler sabalaq-sabalaq, jýnin eshkim qyryqpaytyn bolypty», - deydi. Súrastyryp kórsek, qazir bәri sintepongha kóship jatyr, «kim ony qyrqyp otyrady deysin», - deydi. Sintepon - sintetika. Týiening jýni - qasiyet. Týiening jýninen shet elde eng bay adamdar ghana kiyim kiyip, eng bay adamdar kórpe jamylady. Zerttegender aitady, onyng qyly gharyshtyq energiyany alady, adamnyng densaulyghyna, energetikasyna әser etedi deydi. Biraq qazaq ony oilamaydy... Elding bәri aitqan son, Erbolat Qúdaybergenovti tyndap kóreyin dedim. Sóitsem, shayhanada oinaytyn ózbek muzykasy. Soghan qosylyp, «Men qazaqpyn!» dep jýrmiz. Qazir bir osynday soqyrlyq bar. Áytpese, bizde dýnie jýzine maqtanarday kýi, әn ónerimiz, jyr, foliklorymyz bar. Oi-órnek, tekemet-syrmaq, kiyiz basu, qolónerimiz. Áriyne, jappay osy dýniyelerdi ainaldyruymyz kerek demeymin. Mysaly, «Qobylandyny» jatqa» dep atalatyn pilottyq joba jasadyq. Zemfira Erjanqyzynyng iydeyasy. Bir top kәsipkerlerdi jinap, «Qobylandynyn» alghashqy jýz jolyn jattadyq. Kәsipker bolghanda da, sheteldik kompaniyalardyng diyrektorlary, asa bilimdi azamattar. Qyzyghushylyghy orasan. Intellektual qazaqtardy Erbolatpen eliktire almaysyn. Jaqynda «Feysbuk» arqyly apaly-sinlili Naqypbekovalar habarlasty. Bizding saytymyzdan (www.otyken.kz - red.) Tәttimbetti tyndaydy eken. Ózderining «Feysbuktegi» paraqshalarynda saytqa silteme jasapty. Sheteldik dostary kirip, italiyasha, basqa tilderde pikir jazypty. Tan-tamasha bolyp jatyr. Mine, biz óz qadirimizdi ózimiz bilmey jýrgen halyqpyz.

MÁDENIYETKE JÝIE KEREK
- Qazirgi jana әdebiyet, mәdeniyet kýrdelilikke úmtylatyn siyaqty. Biraq sol kýrdelilik jasandy emes pe?
- El maqtaghan key kitapty oqisyn, biraq týk qyzyqtyrmaydy. Al qyzyqsyz bolsa, ony maqtaghandardyng bәri ótirik aitqan. Beyneleu ónerinde de kýrdelilikti qoldan jasaydy.
- Kino men teatr tam-túmdap bolsa da qazirgi zaman taqyrybyna barady. Al әdebiyette zamangha beyimdelu nege joq? Nege óz zamanymyz turaly shygharmalar oqymay kettik?
- 80-jyldardyng ayaghynda әdebiyetke kelgen buyngha qaraymyn. Bir әdeby gazet pen jalghyz jurnal bar, olar jolatpaydy. Sosyn naryq bastaldy. Odaq dengeyinde maqtalghan jastar baraholkagha ketti. Biraq men oilaymyn, 50-den asqan sol buyn әdebiyetke oralyp, kórgen-týigenin jazsa, birdene shyghar edi. Qazirgi jastar eki-ýsh jerde júmys isteydi. Al proza - otyryp jazatyn dýniye. Sosyn biz kóp dýniyeni bayqamaymyz. Mysaly, Serikbol Qondybay, ne Álibek Malaev. Qaysysyn halyq biledi, ghalymdar biledi? Qazir myna kisige zeynetaqy qosyp, myna kisige stiypendiya berinder degen jeke-jeke núsqau emes, mәdeniyetke jýie kerek. Talantty adamdardy ósiretin, bәsekege salatyn, súryptaytyn, jaghday jasaytyn. Ol bizde joq. Ár aqyngha pәter bersin demeymin. Ónermen ómir sýrudi aitamyn. Bizde ә dese halyqtyng sany az deydi. Mysaly, Finlyandiyada 5 mln. ghana adam bar. Ár kvartalda teatr, tórt-bes qabattyq kitap dýkenderi túr. Onyng eki-ýsh qabaty - fin әdebiyeti. Halyq fin kinosyn kóredi, keshke meyramhanagha, bizdegidey biliyardqa barmaydy, jergilikti teatrgha jinalady. Sheteldik óner tolyp jatyr, ózderiniki de damyp jatyr. Ádeby seminargha barghan tanysym aitady, artqy bir oryndarda orta jastaghy әiel otyr, qasynda velosiyped shlemi jatyr. Sóitse, Parlamentting deputaty. Preziydenttik saylaugha qatysqan, kelesi saylauda jenip ketui әbden mýmkin ýmitker. Bizding qay sheneunik sóitedi? Kenes ýkimeti óner adamdaryn ÓSIRDI, JAGhDAYYN JASADY, PAYLANADY. OK-ning adamdary, ministrler jazushy men kompozitor siyaqty ómir sýrgen joq. Al qazir qanday situasiya? Kenes zamanynda aty shyqqan adamdardy әiteuir birdene qylyp, kótermelep, kórge deyin jetkizu, kóme salu... Maqsat sol siyaqty. Orta buyn, jas buynnan eshkimdi tanytugha mýddeli emes.

BIZDEN DE BIR «BUDDA» ShYGhAR
- Búryn qazaqtyng elitasy, iygi-jaqsysy qanday edi? Shoqan, Alash arystary siyaqty baydyng balalary elding paydasyna qyzmet isteytin. Qazirgi «elitadan» sonday sanalylyq bayqalmaydy...
- Mysaly, Angliyada kileng gersog, graftardyng balalaryna arnalghan mektepterde dýreleudi HH ghasyrdyng ayaghynda ghana alyp tastady. Onday mektepke jylu jóndi berilmeydi, bala ashqaryn jýredi. Nege? Adam basqara biludi ýirenu ýshin aldymen baghyna bilui kerek. Yaghni, elita degen - jauapkershilik. Biz Angliyagha, Shveysariyagha myqty mektepke bardyq dep mәz bolamyz. Shyntuaytyna kelgende, olar shyn elitarlyq mektebine jolatpaydy bizdi. 1992 jyly ózimizdegi bir elitarlyq mektepte mәdeniyettanudan seminar jýrgizdim. Júmysqa kirispes búryn bir saghat núsqau berdi. Maghynasy bylay: «Ana klasta pәlenshenin, myna klasta týgenshening balasy otyr. Búl әulie balalar, dauys kótermeysin, betinen qaqpaysyn». Synyp jetekshisi sabaghyna qatysady. Balalardyng emes, sening tәrtibindi qadaghalau ýshin. Sosyn mynanday bar. Ata-analargha balasynyng qauipsizdigi kerek. Al qorshaudyng ishinde ne bolyp jatqany qyzyqtyrmaydy. 14 jasar balalar, bәrin kórgen, bәrinen sharshaghan. Budda tughanda kóripkelder әkesine aitqan eken: «Búl bala ne dýniyeni tәrk etip, payghambar bolady, ne әlemdi jaulaytyn jihanger bolady». «Balam jihanger bolsyn» dep, molshylyqta tәrbiyelepti. Ólimdi, aurudy, jetim-jesirdi kórsetpegen. Al kórgen sәtinde, Budda bәrinen týnilip, dýniyeni tәrk etken. Osho degen filosof múny bylay taldaydy: «Ákesi oghan jarytyp tamaq bermese, bala qinalyp jýrse, bú dýniyening adamy, tipti dýniyege toymaytyn jihanger bolar edi». Amerikada әleumettik zertteuler kóp jasalady. Jastar arasyndaghy ólimning negizgi sebebi - kólik apaty men esirtki. Shyn mәninde esirtki de, kólik apaty da ózin ózi óltiruding bir formasy. Almatydaghy Ál-Faraby kóshesinde týni boyy jarysyp, soghylyp jatqan kólikterdi estiytin edik. Zandylyq solay, birazy óledi. Birazy ómirding maghynasyn izdeydi. Sol kezde bir biyikterge jetui mýmkin.
- Qyz balalardyng ózin ózi óltirui boyynsha Qazaqstan býkil әlemde birinshi oryngha shyghypty. Osy qúbylysqa eshkim jarytyp týsinikteme bere almay otyr. Óziniz búl taqyrypta oilanyp kórdiniz be?
- Onyng biraz ótirigi de bar. Ózbekstan, Týrkmenstan siyaqty elderding statistikasy jabyq. Olarda ejelden ózine janarmay qúiyp órtenu degen salt bar. Sol qazir týbirimen joq deysiz be? Jaqynda «VVS»-den oqydym, Tәjikstanda erkekterding birazy azamattyq soghysta qyryldy, qalghandary anda-mynda júmysqa ketip, joghalyp ketedi... Ata-analardyng «bas auruy» - qyzyn ótkizu. Kóp jaghdayda gastarbayterler auylyna baryp, ýilenedi de, keri qaytady. Nemese qazir moda, úyaly telefonmen habarlasyp, «talaq, talaq, talaq» dep, ajyrasa salady. Sondyqtan ol jaqta ózine ózi qol júmsap jatqan qyz-kelinshekter óte kóp. Biraq ol esepke alynbaydy. Ekinshiden, ózine qol júmsau - әjeptәuir damyghan, bayyghan memleketterge tәn ýrdis. Yaghni, búl qansha qasiretti bolsa da, Qazaqstannyng dengeyin bildiretin kórsetkish. Kóp kezde kedey adamdar ózin baqytty sezinedi. Al auqatty adam ózimshil bolady, jalghyzdyqqa úrynady, depressiyagha úshyraydy. Sosyn balalar aqshanyn, baylyqtyng kulitimen ósip keledi. Qalay baygha bolatynyn týsinbeydi. Ótpeli qoghamda dәstýrli, tuystyq qarym-qatynastardyng ózi joqqa shyghyp jatyr. Jana formalar әli qalyptaspady. Diny túrghyda da aqyrzaman tónip keledi degen әngime kóp. Osynday kóptegen faktorlar izsiz ketpeydi. Ony bir sebeppen týsindiru mýmkin emes.
- Dәl qazir bizde qylmystyq hronika óristep ketti...
- Óziniz bilesiz, jurnalistikada «Eng jaqsy janalyq - jaghymsyz janalyq» degen qaghida bar. Psihologtar ony bylay týsindiredi: jabayy kezinde adam qauipke nazar audarmasa, jyrtqyshqa jem bolatyn. Keyin de osy refleks sanasynda qalyp qoyghan. Múny jurnalistika paydalanyp jatyr. Qazaq baspasózine orys baspasózining izimen jýru mindet emes. Bayqaghanym, ejelden orys baspasózi kýrdeli taqyrypqa barmaydy. Kólemdi maqala bermeydi. Al bizde onday maqalalar basylady, júrt qyzyghyp oqidy. Qazaq baspasózi osy ýrdisti joghaltpauy kerek.

- Ángimenizge rahmet.

Súhbattasqan - Ásiya BAGhDÁULETQYZY

«Halyq sózi» gazeti