قازاقتا «تازا» رۋ جوق

قازاقتا «تازا» رۋ جوق

- ىلگەرىدە ترايبوليزم تۋرالى ءبىر ماقالاڭىزدى وقىپ ەدىم. قالاي ويلايسىز، قازىر قازاق قوعامىندا قالىپتاسقان رۋعا-جۇزگە ءبولىنۋ، سول نەگىزدە توپتاسۋ جۇيەسىن وزگەرتۋگە بولا ما؟
- توپقا ءبولىنۋ - ادامعا ءتان قۇبىلىس. كوپ تىلدەردە «ءبىز» جانە «ادام» دەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسى ءبىر. باسقا جۇرت ءبىز سياقتى رۋعا، تايپاعا بولماسا دا، جەرلەستىك، نە وزگە پرينتسيپتەرمەن بولىنەدى. بىراق باستى ماسەلە بولىنۋدە ەمەس، ءتىپتى رۋعا بولىنۋدە ەمەس. ءار رۋ ءوزىنىڭ مىقتىلارىن، تالانتتىلارىن ۇكىلەيتىن بولسا، قۇبا-قۇپ. قازىرگى جۇيە ءار رۋدىڭ جاقسىسىن ەمەس، ناشارلارىن كوتەرەدى. جانىبەك سۇلەەۆتە «كرىسينىە ۆولكي» دەگەن ۇعىم بار، سول سياقتى ءبىزدىڭ باسشىلار وزىنەن تومەن كىسىنى ەرتىپ جۇرەدى. بۇل جەردە اشىق الاڭقايداعى سايىس تا جوق. ەگەر بۇرىنعى ايتىس سياقتى اشىق سايىس بولسا، رۋ ءوزىنىڭ مىقتىسىن شىعارار ەدى. اقىن جەڭىلسە، رۋ جەڭىلدى. ال قازىر ولاي ەمەس. اقىن دەپ شارتتى تۇردە ايتىپ وتىرمىن، ءارتىسىڭ بولسىن، سۋرەتشىڭ بولسىن، سپورتشىڭ بولسىن... وزىنە جاقىن، وزىنە نەمەسە ءوزى تاۋەلدى ادامدى جارىسقا اپارادى. حايۋاناتتاردىڭ مىنەز-قۇلقى تۋرالى «ەتولوگيا» دەگەن عىلىم بار. سول عىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان لوۋرەنستە «پوريادوك كلەۆانيا» دەگەن ۇعىم كەزدەسەدى، ياعني قۇستار يەرارحيا بويىنشا وزىنەن تومەن تۇرعانىن شوقيدى. ءوزىن شۇقيتىنعا قارامايدى. ءدال سولاي، ادامدار، اسىرەسە ەر-ازاماتتار، اسىرەسە قازاق ەر-ازاماتتارى ىلعي دا «كىم قوجايىن ەكەنىن» دالەلدەگىسى كەلىپ تۇرادى. سوندىقتان، مەنىڭشە سايىس اشىق بولۋى كەرەك. كىممەن تانىستىعى بار، كىمنىڭ اۋزىن الدى دەگەن ەمەس، تالانت تارازىعا تۇسسە، قوعام ساۋىعادى. سەرىكبول قوندىباي بىلاي تالدايدى: شەجىرەدە ايتىلاتىن وقيعالار - تاريحي وقيعالار ەمەس، وندا اڭىزدارعا تاريحي سيپات بەرىلگەن. بىرنەشە تايپا وداق قۇرعاندا، قاي مىقتىسىنىڭ ىڭعايىنا قاراي شەجىرە تۇزىلگەن. مۇنى بىراق ءبىزدىڭ شەجىرەشى اقساقالدار دا، عالىمدار دا تۇسىنبەيدى. مەكتەپتە «ەتنولوگيا» نەمەسە «شەجىرەتانۋ» دەگەن ءپان وقىتىلۋى كەرەك. بالالاردىڭ كوزى جەتۋى كەرەك، قازاقتا ءتۋابىتتى ەشكىممەن ارالاسپاعان رۋ جوق. قازىر ۇلى جۇزدە وتىرعان رۋ كەزىندە كىشى جۇزدە، باتىس قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن. مىسالى، ادايدىڭ قۇرامىندا ءحVىىى عاسىردا نايماننان كەلگەن رۋلار بار. رۋ-تايپالار مىڭداعان جىلدار بويى جۇزدەگەن رەت ارالاسىپ، ءبولىنىپ، تاعى دا قوسىلىپ، وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىرعان. شەجىرەمىز وتە كۇردەلى. سوندىقتان، ەشكىمنىڭ «مەن ارتىقپىن» دەپ كەۋدە ۇراتىن ءجونى جوق.

ارابتاردىڭ ادەت-عۇرپىن دىنمەن شاتاستىرماۋ كەرەك

- بۇرىن ءبىز قالاي ءارى مۇسىلمان، ءارى قازاق بولدىق؟ قازىر وسى بالانستى قالاي ساقتاۋعا بولادى؟
- قازىر «سوپىلىق» دەپ جۇرگەننىڭ شىن سوپىلىققا ەش قاتىسى جوق. نەگىزى، سوپىلىق - يسلامدى جەرگىلىكتى داستۇرگە بەيىمدەۋ فورماسى ەدى. مەن بۇل تاقىرىپتا ارنايى ماقالا دا جازدىم. بىرەۋلەر «ءتاڭىرشىلمىز» دەپ شىعادى، بىرەۋلەر «مۇسىلمانبىز، اتا-بابالارىمىز دىنگە قالاي بولسا سولاي قاراعان، ءدىندى تازارتۋىمىز كەرەك» دەپ جاتادى. «تاڭىرشىلدىك - ۇلتتىق ءدىنىمىز» دەيدى، بىراق افريكاعا بارساڭ دا تاڭىرگە ۇقساس ءبىر قۇداي بولادى، جاپونيادا دا سولاي. ياعني، ءبارى بوس اڭگىمە. مەنىڭشە، قازىر مۇسىلماندىقتان وزىمىزگە كەرەگىن الىپ، حح عاسىردان امان وتكىزگەن جان-دۇنيەمىزبەن ۇيلەسىمدە ۇستاۋىمىز كەرەك. يسلام جوقتان تۇسكەن جوق، ادام اتامەن كەلگەن جالعىز قۇدايعا سەنۋ ءدىنىن جاڭعىرتتى. قۇراندا ءتاۋرات، ىنجىلمەن كەلگەن پايعامبارلار مويىندالادى، ءبارى اللادان كەلدى دەلىنەدى. ءبىزدىڭ دە ەجەلگى ءداستۇرىمىز، اتى باسقاشا بولسا دا، ءبىر اللاعا سەنۋ ەدى. ارينە، شاتاسۋلار، اداسۋلار بولدى، ال يسلام وسى سەنىمدى جاڭعىرتتى. يسلام - ءدىن. بىراق ونى مادەنيەت رەتىندە، ۇلتتىق ەرەكشەلىك رەتىندە قابىلداماۋىمىز كەرەك. كوپ ىرىمدار حالىقتىڭ تۇرعان جەرىنە، اۋا-رايىنا ىڭعايلانادى. شولاق شالباردى الىڭىز. اراب ەلىندە تۇسىنىكتى. ال استاناداعى 40 گرادۋس قىستا شولاق شالبار كيىپ كور! ارابتار قايتىس بولعان كىسىنى ۇيگە تۇنەتپەيدى. قازۋلى كوردىڭ قاسىنا اپارادى دا، كەتىپ قالادى. سوسىن كاسىپقوي قابىرشىلەر كەلىپ، جەرلەيدى. سەبەبى وندا كۇن ىستىق، دەنە تەز بۇلىنەدى، ينفەكتسيا تاراۋى مۇمكىن. بىزدە كليمات باسقاشا، قازىر تەحنيكا مۇمكىندىكتەرى دە بار، قايتقان ادامدى الدى-ارتىنا قاراتپاي جەرلەي سالۋعا نەگىز كورىپ تۇرعان جوقپىن. ءزورواستريزمنىڭ كىتاپتارىن وقىساڭ، تاڭ قالاسىڭ. ولار ءۇشىن ءولىم - كۇنا. جانە سول كۇنا جەرلەۋشى ادامعا جۇعادى. ول قوعامعا كەلسە، ۆيرۋس سياقتى تاراپ كەتەدى، سوندىقتان ولگەن كىسىنى جەرلەگەن ادام ايدالادا ءبىر اپتا، يا قىرىق كۇن دۇعا وقىپ، تازالانىپ، اشىعىپ وتىرۋى كەرەك. ءبىر جاعى ويلايسىڭ، ۇلتتىق مىنەز. ەكىنشى جاعىنان، بۇل وڭتۇستىك وڭىرلەرگە ءتان ينفەكتسيالىق اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ. مىسالى، كارىستەردىڭ، ۇندىلەردىڭ تاماعىنا نەگە بۇرىش كوپ قوسىلادى؟ ويتكەنى اۋا ىلعال جانە وتە ىستىق. تاماق تەز بۇزىلادى، ال بۇرىش - انتيبيوتيك، ۋلانىپ قالماۋدىڭ امالى. ۇندىلەر بوتەن كاستانىڭ ادامىمەن قاتار وتىرمايدى، قولىنان تاماق ىشپەيدى. ونىڭ ءبارى قوعامدا ەپيدەميا بولماۋى ءۇشىن. قىسقاسى، ارابتاردىڭ ۇلتتىق ادەت-عۇرپىن دىنمەن شاتىستىرماۋ كەرەك.
- حالىقتىڭ ءوزى دەپ ميفولوگياسىن ايتسا كەرەك. وندا ەلدىڭ نەبىر قۇپيالى اقپاراتتارى ساقتالادى. قازاق ءوز ميفولوگياسىنان قاشان اجىراپ قالدى؟
- ميفولوگيا دەپ حالىقتىڭ كونە داۋىرلەردە تاڭبالاپ قالدىرعان دۇنيەلەرىن اتايمىز. كەيىن ميفولوگيا فولكلورعا اينالادى. ءبىز فولكلوردان، كۇي ونەرىنەن، سالت-داستۇرىمىزدەن ونى ارشىپ الا ءبىلۋىمىز كەرەك. ءدىني ادامدار بۇرىنعى ءداستۇرىمىزدى سىنايدى. قازىر دە ونىڭ مىڭ-سانى ويدان شىعارىلىپ جاتىر. مىسالى، تويباستارعا قازىر، نەگە ەكەنىن، ءبىر كولودا كارتا، جەلپۋىش سالادى. ونى العان ادام، «ءيا، ەندى مىندەتتى تۇردە وسىنى سالۋ كەرەك ەكەن» دەپ ءىلىپ اكەتەدى. سول سياقتى، كوپ ادەت-عۇرىپ قولدان جاسالىنىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن اقىلعا سالىپ، جۇيەگە ءتۇسىرۋ كەرەك.

ەڭ مىقتى كىلەم - «قازاق كىلەم»

- تۇركىتىلدەس - ءتۇبىمىز ءبىر دەپ ءجۇرىپ، اناۋ دا ورتاق، مىناۋ دا ورتاق دەپ ۇران تاستاپ ءجۇرىپ، وزىمىزدىكىنەن ايىرىلىپ قالاتىن سەكىلدىمىز. قازاققا عانا ءتان نە نارسە، ونى قالاي اجىراتىپ الامىز؟
- بىزدە كوشپەندىلەرگە ءتان ديناميكا بار. مەن ويلايمىن، باسقا حالىقتان گورى قازاقتار ينتەللەكتۋال بولىپ كەلەدى. جاڭالىققا بەيىم. بۇل - پروگرەسس ءۇشىن جاقسى. ەكىنشى جاعىنان، ءبىز «التىننىڭ ۇستىندە وتىرىپ، بىرەۋدىڭ باقىرىنا جارماسامىز». ءسويتىپ جۇرگەندە باسقالار پىسىقتاۋ بولىپ، «وزىنىكىن» قازىپ الادى. وزبەكتەردىڭ «الپامىستى» ەنشىلەپ العانى سياقتى. جاس كەزىمدە ايريس مەردوكتى كوپ وقىدىم. سونىڭ روماندارىندا ادامنىڭ تەكتىلىگى مەن بايلىعىنىڭ بەلگىسى دەپ قازاقى كىلەم اتالادى. «ۋ نەگو نا پولۋ لەجال كوۆەر كازاك» دەيدى. بۇل قانداي كازاك دەپ ءجۇردىم. الىبەك قاجىعاليۇلى مالاەۆ دەگەن ويۋ-ورنەك، كىلەمدەردى زەرتتەيتىن عالىم بار. كىتاپتارى الەمدىك دەڭگەيدە بەدەلگە يە. امەريكادا ۆيزۋالدى انتروپولوگيا بويىنشا الىبەككە جۋرنالداردى ارنايدى. سول الىبەك ايتادى، يراندا، ءازىربايجاندا، باسقا دا جاقتا باتىسقا كەتەتىن ەڭ مىقتى كىلەم «قازاق كىلەم» دەپ اتالادى. جانە بۇل - سول جاققا جەر اۋدارعان اتالارىمىزدان قالعان تابارىك. 90-جىلداردا، ءوز كوزىممەن كوردىم، ساۋداگەرلەر سۋ جاڭا پالاستى ەسكى كىلەمگە ايىرباستادى. ءسويتتى دە كيمەپ-ءتىڭ مۇعالىمدەرىنە 200-500 دوللارعا وتكىزدى. امەريكالىق مۇعالىمدەر اي سايىن ەلىنە بارادى. بارعان سايىن بەس-التى كىلەم كوتەرە كەتەدى. و جاقتا ءبىر كىلەمدى 20 مىڭ دوللارعا ساتادى. ال اۋىلداعى بەيشارا قازاق 500 تەڭگەلىك پالاستى قۇشاقتاپ ءماز. جاقىندا جولداسىم تالاسبەك (جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ - رەد.) اقتاۋعا بارىپ كەلدى. «تۇيەلەر سابالاق-سابالاق، ءجۇنىن ەشكىم قىرىقپايتىن بولىپتى»، - دەيدى. سۇراستىرىپ كورسەك، قازىر ءبارى سينتەپونعا كوشىپ جاتىر، «كىم ونى قىرقىپ وتىرادى دەيسىڭ»، - دەيدى. سينتەپون - سينتەتيكا. تۇيەنىڭ ءجۇنى - قاسيەت. تۇيەنىڭ جۇنىنەن شەت ەلدە ەڭ باي ادامدار عانا كيىم كيىپ، ەڭ باي ادامدار كورپە جامىلادى. زەرتتەگەندەر ايتادى، ونىڭ قىلى عارىشتىق ەنەرگيانى الادى، ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا، ەنەرگەتيكاسىنا اسەر ەتەدى دەيدى. بىراق قازاق ونى ويلامايدى... ەلدىڭ ءبارى ايتقان سوڭ، ەربولات قۇدايبەرگەنوۆتى تىڭداپ كورەيىن دەدىم. سويتسەم، شايحانادا وينايتىن وزبەك مۋزىكاسى. سوعان قوسىلىپ، «مەن قازاقپىن!» دەپ ءجۇرمىز. قازىر ءبىر وسىنداي سوقىرلىق بار. ايتپەسە، بىزدە دۇنيە جۇزىنە ماقتانارداي كۇي، ءان ونەرىمىز، جىر، فولكلورىمىز بار. ويۋ-ورنەك، تەكەمەت-سىرماق، كيىز باسۋ، قولونەرىمىز. ارينە، جاپپاي وسى دۇنيەلەردى اينالدىرۋىمىز كەرەك دەمەيمىن. مىسالى، «قوبىلاندىنى» جاتقا» دەپ اتالاتىن پيلوتتىق جوبا جاسادىق. زەمفيرا ەرجانقىزىنىڭ يدەياسى. ءبىر توپ كاسىپكەرلەردى جيناپ، «قوبىلاندىنىڭ» العاشقى ءجۇز جولىن جاتتادىق. كاسىپكەر بولعاندا دا، شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ديرەكتورلارى، اسا ءبىلىمدى ازاماتتار. قىزىعۋشىلىعى وراسان. ينتەللەكتۋال قازاقتاردى ەربولاتپەن ەلىكتىرە المايسىڭ. جاقىندا «فەيسبۋك» ارقىلى اپالى-ءسىڭلىلى ناقىپبەكوۆالار حابارلاستى. ءبىزدىڭ سايتىمىزدان (www.otyken.kz - رەد.) تاتتىمبەتتى تىڭدايدى ەكەن. وزدەرىنىڭ «فەيسبۋكتەگى» پاراقشالارىندا سايتقا سىلتەمە جاساپتى. شەتەلدىك دوستارى كىرىپ، يتالياشا، باسقا تىلدەردە پىكىر جازىپتى. تاڭ-تاماشا بولىپ جاتىر. مىنە، ءبىز ءوز قادىرىمىزدى ءوزىمىز بىلمەي جۇرگەن حالىقپىز.

مادەنيەتكە جۇيە كەرەك
- قازىرگى جاڭا ادەبيەت، مادەنيەت كۇردەلىلىككە ۇمتىلاتىن سياقتى. بىراق سول كۇردەلىلىك جاساندى ەمەس پە؟
- ەل ماقتاعان كەي كىتاپتى وقيسىڭ، بىراق تۇك قىزىقتىرمايدى. ال قىزىقسىز بولسا، ونى ماقتاعانداردىڭ ءبارى وتىرىك ايتقان. بەينەلەۋ ونەرىندە دە كۇردەلىلىكتى قولدان جاسايدى.
- كينو مەن تەاتر تام-تۇمداپ بولسا دا قازىرگى زامان تاقىرىبىنا بارادى. ال ادەبيەتتە زامانعا بەيىمدەلۋ نەگە جوق؟ نەگە ءوز زامانىمىز تۋرالى شىعارمالار وقىماي كەتتىك؟
- 80-جىلداردىڭ اياعىندا ادەبيەتكە كەلگەن بۋىنعا قارايمىن. ءبىر ادەبي گازەت پەن جالعىز جۋرنال بار، ولار جولاتپايدى. سوسىن نارىق باستالدى. وداق دەڭگەيىندە ماقتالعان جاستار باراحولكاعا كەتتى. بىراق مەن ويلايمىن، 50-دەن اسقان سول بۋىن ادەبيەتكە ورالىپ، كورگەن-تۇيگەنىن جازسا، بىردەڭە شىعار ەدى. قازىرگى جاستار ەكى-ءۇش جەردە جۇمىس ىستەيدى. ال پروزا - وتىرىپ جازاتىن دۇنيە. سوسىن ءبىز كوپ دۇنيەنى بايقامايمىز. مىسالى، سەرىكبول قوندىباي، نە الىبەك مالاەۆ. قايسىسىن حالىق بىلەدى، عالىمدار بىلەدى؟ قازىر مىنا كىسىگە زەينەتاقى قوسىپ، مىنا كىسىگە ستيپەنديا بەرىڭدەر دەگەن جەكە-جەكە نۇسقاۋ ەمەس، مادەنيەتكە جۇيە كەرەك. تالانتتى ادامداردى وسىرەتىن، باسەكەگە سالاتىن، سۇرىپتايتىن، جاعداي جاسايتىن. ول بىزدە جوق. ءار اقىنعا پاتەر بەرسىن دەمەيمىن. ونەرمەن ءومىر ءسۇرۋدى ايتامىن. بىزدە ءا دەسە حالىقتىڭ سانى از دەيدى. مىسالى، فينليانديادا 5 ملن. عانا ادام بار. ءار كۆارتالدا تەاتر، ءتورت-بەس قاباتتىق كىتاپ دۇكەندەرى تۇر. ونىڭ ەكى-ءۇش قاباتى - فين ادەبيەتى. حالىق فين كينوسىن كورەدى، كەشكە مەيرامحاناعا، بىزدەگىدەي بيلياردقا بارمايدى، جەرگىلىكتى تەاترعا جينالادى. شەتەلدىك ونەر تولىپ جاتىر، وزدەرىنىكى دە دامىپ جاتىر. ادەبي سەمينارعا بارعان تانىسىم ايتادى، ارتقى ءبىر ورىنداردا ورتا جاستاعى ايەل وتىر، قاسىندا ۆەلوسيپەد شلەمى جاتىر. سويتسە، پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتى. پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسقان، كەلەسى سايلاۋدا جەڭىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ۇمىتكەر. ءبىزدىڭ قاي شەنەۋنىك سويتەدى؟ كەڭەس ۇكىمەتى ونەر ادامدارىن ءوسىردى، جاعدايىن جاسادى، پايلانادى. وك-ءنىڭ ادامدارى، مينيسترلەر جازۋشى مەن كومپوزيتور سياقتى ءومىر سۇرگەن جوق. ال قازىر قانداي سيتۋاتسيا؟ كەڭەس زامانىندا اتى شىققان ادامداردى ايتەۋىر بىردەڭە قىلىپ، كوتەرمەلەپ، كورگە دەيىن جەتكىزۋ، كومە سالۋ... ماقسات سول سياقتى. ورتا بۋىن، جاس بۋىننان ەشكىمدى تانىتۋعا مۇددەلى ەمەس.

بىزدەن دە ءبىر «بۋددا» شىعار
- بۇرىن قازاقتىڭ ەليتاسى، يگى-جاقسىسى قانداي ەدى؟ شوقان، الاش ارىستارى سياقتى بايدىڭ بالالارى ەلدىڭ پايداسىنا قىزمەت ىستەيتىن. قازىرگى «ەليتادان» سونداي سانالىلىق بايقالمايدى...
- مىسالى، انگليادا كىلەڭ گەرتسوگ، گرافتاردىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتەردە دۇرەلەۋدى حح عاسىردىڭ اياعىندا عانا الىپ تاستادى. ونداي مەكتەپكە جىلۋ ءجوندى بەرىلمەيدى، بالا اشقارىن جۇرەدى. نەگە؟ ادام باسقارا ءبىلۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىمەن باعىنا ءبىلۋى كەرەك. ياعني، ەليتا دەگەن - جاۋاپكەرشىلىك. ءبىز انگلياعا، شۆەيتسارياعا مىقتى مەكتەپكە باردىق دەپ ءماز بولامىز. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ولار شىن ەليتارلىق مەكتەبىنە جولاتپايدى ءبىزدى. 1992 جىلى وزىمىزدەگى ءبىر ەليتارلىق مەكتەپتە مادەنيەتتانۋدان سەمينار جۇرگىزدىم. جۇمىسقا كىرىسپەس بۇرىن ءبىر ساعات نۇسقاۋ بەردى. ماعىناسى بىلاي: «انا كلاستا پالەنشەنىڭ، مىنا كلاستا تۇگەنشەنىڭ بالاسى وتىر. بۇل اۋليە بالالار، داۋىس كوتەرمەيسىڭ، بەتىنەن قاقپايسىڭ». سىنىپ جەتەكشىسى ساباعىڭا قاتىسادى. بالالاردىڭ ەمەس، سەنىڭ ءتارتىبىڭدى قاداعالاۋ ءۇشىن. سوسىن مىنانداي بار. اتا-انالارعا بالاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى كەرەك. ال قورشاۋدىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانى قىزىقتىرمايدى. 14 جاسار بالالار، ءبارىن كورگەن، بارىنەن شارشاعان. بۋددا تۋعاندا كورىپكەلدەر اكەسىنە ايتقان ەكەن: «بۇل بالا نە دۇنيەنى تارك ەتىپ، پايعامبار بولادى، نە الەمدى جاۋلايتىن جيھانگەر بولادى». «بالام جيھانگەر بولسىن» دەپ، مولشىلىقتا تاربيەلەپتى. ءولىمدى، اۋرۋدى، جەتىم-جەسىردى كورسەتپەگەن. ال كورگەن ساتىندە، بۋددا بارىنەن ءتۇڭىلىپ، دۇنيەنى تارك ەتكەن. وشو دەگەن فيلوسوف مۇنى بىلاي تالدايدى: «اكەسى وعان جارىتىپ تاماق بەرمەسە، بالا قينالىپ جۇرسە، بۇ دۇنيەنىڭ ادامى، ءتىپتى دۇنيەگە تويمايتىن جيھانگەر بولار ەدى». امەريكادا الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر كوپ جاسالادى. جاستار اراسىنداعى ءولىمنىڭ نەگىزگى سەبەبى - كولىك اپاتى مەن ەسىرتكى. شىن مانىندە ەسىرتكى دە، كولىك اپاتى دا ءوزىن ءوزى ءولتىرۋدىڭ ءبىر فورماسى. الماتىداعى ءال-فارابي كوشەسىندە ءتۇنى بويى جارىسىپ، سوعىلىپ جاتقان كولىكتەردى ەستيتىن ەدىك. زاڭدىلىق سولاي، ءبىرازى ولەدى. ءبىرازى ءومىردىڭ ماعىناسىن ىزدەيدى. سول كەزدە ءبىر بيىكتەرگە جەتۋى مۇمكىن.
- قىز بالالاردىڭ ءوزىن ءوزى ءولتىرۋى بويىنشا قازاقستان بۇكىل الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپتى. وسى قۇبىلىسقا ەشكىم جارىتىپ تۇسىنىكتەمە بەرە الماي وتىر. ءوزىڭىز بۇل تاقىرىپتا ويلانىپ كوردىڭىز بە؟
- ونىڭ ءبىراز وتىرىگى دە بار. وزبەكستان، تۇركمەنستان سياقتى ەلدەردىڭ ستاتيستيكاسى جابىق. ولاردا ەجەلدەن وزىنە جانارماي قۇيىپ ورتەنۋ دەگەن سالت بار. سول قازىر تۇبىرىمەن جوق دەيسىز بە؟ جاقىندا «ۆۆس»-دەن وقىدىم، تاجىكستاندا ەركەكتەردىڭ ءبىرازى ازاماتتىق سوعىستا قىرىلدى، قالعاندارى اندا-مىندا جۇمىسقا كەتىپ، جوعالىپ كەتەدى... اتا-انالاردىڭ «باس اۋرۋى» - قىزىن وتكىزۋ. كوپ جاعدايدا گاستاربايتەرلەر اۋىلىنا بارىپ، ۇيلەنەدى دە، كەرى قايتادى. نەمەسە قازىر مودا، ۇيالى تەلەفونمەن حابارلاسىپ، «تالاق، تالاق، تالاق» دەپ، اجىراسا سالادى. سوندىقتان ول جاقتا وزىنە ءوزى قول جۇمساپ جاتقان قىز-كەلىنشەكتەر وتە كوپ. بىراق ول ەسەپكە الىنبايدى. ەكىنشىدەن، وزىنە قول جۇمساۋ - اجەپتاۋىر دامىعان، بايىعان مەملەكەتتەرگە ءتان ءۇردىس. ياعني، بۇل قانشا قاسىرەتتى بولسا دا، قازاقستاننىڭ دەڭگەيىن بىلدىرەتىن كورسەتكىش. كوپ كەزدە كەدەي ادامدار ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى. ال اۋقاتتى ادام ءوزىمشىل بولادى، جالعىزدىققا ۇرىنادى، دەپرەسسياعا ۇشىرايدى. سوسىن بالالار اقشانىڭ، بايلىقتىڭ كۋلتىمەن ءوسىپ كەلەدى. قالاي بايۋعا بولاتىنىن تۇسىنبەيدى. وتپەلى قوعامدا ءداستۇرلى، تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ءوزى جوققا شىعىپ جاتىر. جاڭا فورمالار ءالى قالىپتاسپادى. ءدىني تۇرعىدا دا اقىرزامان ءتونىپ كەلەدى دەگەن اڭگىمە كوپ. وسىنداي كوپتەگەن فاكتورلار ءىزسىز كەتپەيدى. ونى ءبىر سەبەپپەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.
- ءدال قازىر بىزدە قىلمىستىق حرونيكا ورىستەپ كەتتى...
- ءوزىڭىز بىلەسىز، جۋرناليستيكادا «ەڭ جاقسى جاڭالىق - جاعىمسىز جاڭالىق» دەگەن قاعيدا بار. پسيحولوگتار ونى بىلاي تۇسىندىرەدى: جابايى كەزىندە ادام قاۋىپكە نازار اۋدارماسا، جىرتقىشقا جەم بولاتىن. كەيىن دە وسى رەفلەكس ساناسىندا قالىپ قويعان. مۇنى جۋرناليستيكا پايدالانىپ جاتىر. قازاق باسپاسوزىنە ورىس ءباسپاسوزىنىڭ ىزىمەن ءجۇرۋ مىندەت ەمەس. بايقاعانىم، ەجەلدەن ورىس ءباسپاسوزى كۇردەلى تاقىرىپقا بارمايدى. كولەمدى ماقالا بەرمەيدى. ال بىزدە ونداي ماقالالار باسىلادى، جۇرت قىزىعىپ وقيدى. قازاق ءباسپاسوزى وسى ءۇردىستى جوعالتپاۋى كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتاسقان - ءاسيا باعداۋلەتقىزى

«حالىق ءسوزى» گازەتى