Qoghamdyq qúbylystarda tarihy túl­­ghalardyng orny qashanda erekshe. Búl orayda nemis filosofy Gegelidin: «Ta­­rihy túlghalardyng úlylyghy olar­­dyng jalghan emes, asa qajet te әdil, úly dýniyeni jýzege asyra biluinde» degen sózi oigha oralady. Sonday tarihy túl­ghalardyng qatarynda Abylay da bar.

Abylay han iri túlgha. Tarihy túl­ghalardy bir-birimen tendestire beruge bolmaydy. Áytkenmen Resey ýshin Birinshi Petr nemese Germaniya ýshin Bismark qanday bolsa, Qazaq eli ýshin Aby­lay da sonday alyptar qatarynda. Abylaydyng daralyghy, qolbasshylyq ta­­lanty men sayasy kóregendigi qazaq hal­qynyng jonghar shapqynshylyghy men Resey, Qytay imperiyalarynyng kóz alar­tuyna qarsy kýresine bayla­­­nysty qalyptasqan kýrdeli tarihy kezende kózge týsti. Abylay sol qazaq halqy­nyng taghdyr-talayy qyl ýstinde, qy­lysh jýzinde túrghanda el birligin úi­ym­dastyryp, ýsh jýzding basyn qosyp, antalaghan jaugha toytarys berdi. Sol arqyly qazaqtyng keleshegine jol sa­l­dy. Abylaydyng aty kózi tirisinde an­yz­gha ainalyp, qazaq ýshin qasiyetti Alash siyaqty jauyngerlik úrangha ainaldy.

Qoghamdyq qúbylystarda tarihy túl­­ghalardyng orny qashanda erekshe. Búl orayda nemis filosofy Gegelidin: «Ta­­rihy túlghalardyng úlylyghy olar­­dyng jalghan emes, asa qajet te әdil, úly dýniyeni jýzege asyra biluinde» degen sózi oigha oralady. Sonday tarihy túl­ghalardyng qatarynda Abylay da bar.

Abylay han iri túlgha. Tarihy túl­ghalardy bir-birimen tendestire beruge bolmaydy. Áytkenmen Resey ýshin Birinshi Petr nemese Germaniya ýshin Bismark qanday bolsa, Qazaq eli ýshin Aby­lay da sonday alyptar qatarynda. Abylaydyng daralyghy, qolbasshylyq ta­­lanty men sayasy kóregendigi qazaq hal­qynyng jonghar shapqynshylyghy men Resey, Qytay imperiyalarynyng kóz alar­tuyna qarsy kýresine bayla­­­nysty qalyptasqan kýrdeli tarihy kezende kózge týsti. Abylay sol qazaq halqy­nyng taghdyr-talayy qyl ýstinde, qy­lysh jýzinde túrghanda el birligin úi­ym­dastyryp, ýsh jýzding basyn qosyp, antalaghan jaugha toytarys berdi. Sol arqyly qazaqtyng keleshegine jol sa­l­dy. Abylaydyng aty kózi tirisinde an­yz­gha ainalyp, qazaq ýshin qasiyetti Alash siyaqty jauyngerlik úrangha ainaldy.

Qazaq halqynyng tarihyna XVIII ghasyr Abylay dәuiri bolyp kirgenine endi eshkimning dauy bola qoymas deymiz. XVIII ghasyrdyng basy halqymyz ýshin qiyn-qystaugha toly alasapyran zamangha ainalghan. «Jongharlar, edil qal­maqtary, jayyq kazaktary jәne bash­qúrttar, - dep jazady Sh.Uәliy­ha­nov, - úlystargha jan-jaqtan oiran sal­dy, maldaryn aidap әketip, tipti kóptegen otbasyn týgeldey tútqyn­da­dy. Oghan qaharly qys, jút, ashtyq qosylyp, kókten synaghanday, olardyng apat jaghdayyn kýsheyte týsti». Sol kezde qazaq birtútastyghynan aiyry­lyp, jerin jau taptap, tipti últ retinde qúryp ketuding sәl-aq aldynda túr­ghan bolatyn. Onyng eki týrli sebepteri bar edi. Birinshiden, qazaq júrty XVIII ghasyrdyng basynda Altaydan Edilge deyingi alyp dalany qamtityn bir­tú­tas irgeli memleket edi. Ókinishke oray, әz Tәuke han (1680-1716 j.) dýnie sal­ghannan keyin el handardyng taqqa talasu sýrginine baylanysty alauyzdyqqa úshyrady.

Ekinshiden, halqymyzdyng qiyn-qys­­tau keshu sebebi, sol kezdegi qazaq eli­­ning halyqaralyq jaghdayyna bayla­nys­ty edi. Óitkeni, qazaqtyng úlan-ghayyr baylyqqa toly dalasy ejelden-aq kór­shiles elderding kóz qúrtyna ainalghan. Osynday pighyl tek Resey imperiya­sy­na ghana tәn emes edi. Tótenshe qauip shy­ghystan da tughan. XVII ghasyrdyng ek­inshi jartysynda Jonghar handyghy kýsheyip, Rossiyanyng shyghys Sibirdi baghyndyru әreketine qauip tughyzdy. Osyghan baylanysty I Petr jonghardyng hany Sevan - Rabdanmen kelisim aila­syn izdep, oghan kapitan I.Unkovskiy bastaghan elshiligin jiberdi. Onyng bas­ty maqsaty - Sevan-Rabdannyng naza­ryn qazaq dalasyna audaryp, ózining jana jaulap alghan shyghystaghy jerining qauip­sizdigin saqtap qalu, ekinshiden, qazaq handyghyn әlsiretip, keleshekte onay torgha týsirudi qamtamasyz etu boldy.

Ortalyq Aziyadaghy eng bir iri әskery kýshke ainalghan jonghar handyghy Qy­taydyng ózimen shektes jerine de jii joryq jasaytyn. Biraq olargha Qytay boghdyhany Qansy birneshe ret este qalarlyqtay soqqy bergen. Mine, sol Qansy 1723 jyly dýnie salghannan keyin Resey - Jonghar, Jon­ghar - Qytay kelisim sharttary ja­saldy. Eki imperiya da jonghar jerine qauip tughyz­bay­tynyn mәlimdegen. Jon­ghar handyghyn qazaqpen soghysugha iytermeley otyryp, әr imperiya óz maqsa­tyn kózdegen, biraq eki azulynyng oiy: eki memleket te әlsireydi jәne olardy onay otar­lyqqa ainaldyrugha bolady. Múnday qolayly jaghdaydy jonghar hany Sevan-Rabdan qalt jibergen joq. Ol soghysqa múqiyat dayyndalyp, al­pys myng әskerin orystardan satyp alghan zenbirektermen, basqa da qaru-jaraq­pen qamtamasyz etip, qazaq jerin, Orta Aziyany jaulap alugha 1723 jyly at­tandyrdy. Jonghar әskerine basshylyq etken Sevan-Rabdannyng balasy Shona-Doba qazaq eline Alakól túsynan kire sala qyrghiday tiydi.

Qojabergen jyrau: «Elim-ay» das­tanynda:

...Qyrylu Alakólden bastalyp túr,

Qazaqtar jau qalmaqtan jasqanyp túr.

Orystar men Qytaygha arqa sýiep,

It qalmaq sol eki elden kýsh alyp túr, - dep bar shyndyqty aiqara ash­qan ghoy.

XVIII ghasyrdyng basynan orta shenine deyin jonghar әskeri býkil Ortalyq Aziyany titirentken kýsh bolghany sózsiz. Oghan dәlel retinde myna oqighagha toq­talyp keteyik. 1714 jyly Petr I podpolkovnik IY.Buhgoliske «qalmaq jerine jo­ryqqa shyghugha» jarlyq berdi. Sol jar­lyqqa sәikes 4,5 myng әskerden tú­ra­tyn Buhgolis әskeri 1716 jyly, aq­pan aiynda Seren-Doba qolbasshylyq etken 10 myng adamnan túratyn jonghar әskerining shabuylyna úshyrap, talqan­dalady. Yamyshev bekinisi qiratylady, Buhgolis otryady kóp shyghyngha úshy­rap, 700-dey ghana adam qútylady.

Jonghar handyghynyng kýsheng sebebi, XVIII ghasyrdyng birinshi jartysynda ýkimet basynda Sevan-Rabdan, Qaldan-Seren siyaqty memleket qayratker­le­rining keluinen bolsa kerek. Óitkeni, olar bir ortagha baghynghan memleket qú­ryp, túraqty әskerge ie boldy. 1722 jyly Jonghar handyghynda bolyp qayt­qan Resey elshisi Unkovskiyding aitu­yn­sha, onyng túraqty әskerining sany 60 mynnan astam bolypty, al soghys kezinde ony 100 myngha deyin jetkize alghan.

Búl handyqtyng kýshengining taghy bir sebebin, sol tústaghy halyqaralyq jagh­daydyng qolayly boluynan izdegen jón. Jogharyda aitylghanday, qazaq jerine joryq jasay otyryp, jongharlar Resey men Qytay imperiyasynyng qol­dauyn tapty, olarmen beybit kelisim shart jasasty. Alayda, Qazaq elining «Aq­taban shúbyryndygha» úshyrauy onyng sol tústaghy ishki jaghdayymen de baylanysty edi. Bir sózben aitqanda, XVIII ghasyrdyng birinshi shiyreginde Qazaq handyghy zor sayasy jәne ekonomikalyq daghdarysqa úshyrady.

Sol bir qysyltayang uaqytta halyq esin jiyp, basyna kýn tughan shaqta últ namysyn, ata júrtyn qorghau ýshin azattyq kýreske shyqty. Erjýrek Qa­ban­bay, Bógenbay, Jәnibek, Sanyraq, Tay­laq, Qanay, Malaysary syndy ba­tyr­lardyng jasaqtary basqynshylar­dyng kishigirim toptaryn talqandady. Alayda, endigi basty mәsele sol ja­saq­tardyng basyn qúrap, eldi jaudan mýlde azat etu boldy. Sonday izgi maqsatpen jinalghan «Úly jiyn» 1726 jyly Týrkistan qala­sy­nyng ontýstik shyghy­syndaghy Ordabasy degen jerde ótken. Oghan úiytqy bol­ghandar: Tóle, Qazybek, Áyteke syndy biyler edi. Keneske qa­ty­sushylardyng qatarynda Bolat, Ábil­qay­yr, Sәmeke, Baraq, Ábilmәmbet handar men súl­tan­dar, jogharyda aty atalghan batyrlar, basqa da el basylary jýrdi. Jiylys­ta azattyq kýresting jobasy bel­gilenip, býkil qazaq qosynynyng qol­basshysy etip Ábilqayyr handy taghay­yndaghan. Búl jiynnyng úly dep ataluy ol elding basyn qosugha jol ashty, jaugha qarsy aq tu kóterdi. Bostandyq ýshin kýres bý­kil eldi qamtydy. Úly Otan soghy­sy­na ainaldy. Keshikpey qazaq jasaq­tary 1727 jyly Búlanty ózenining ja­ghasynda bolghan iri shayqasta alghashqy jeniske jetti. Búl jenis qazaq elining ensesin kóterip, azattyq kýrestegi jigerine jiger qosty.

Abylaydyng júldyzy janyp, asqan erlik kórsetkeni qazaq jasaqtary ýshin jenispen ayaqtalghan 1730 jyly ol Bal­qash kólining ontýstik-shyghysynda IYt­ish­pes kólining jaghasynda, qandy shay­qas dep topshylaugha bolady. Oghan dә­lel retinde Búqar jyraudyng «Ay, Aby­lay, Abylay» dep bastalatyn óleninde:

«Ay, Abylay , Abylay...

Sen jiyrma jasqa jetken son,

Altyn túghyr ýstinde

Aq súnqar qústay týledin.

Dәulet qúsy qondy basyna,

Qydyr keldi qasyna», - demeytin be edi.

Sol sekildi Abylaydyng aty ji­yr­ma jasqa kelgende shyqqanyn Ýmbetey jyrau da:

«Ey, Abylay, Abylay,

Jiyrma jasyng tolghanda,

Qalmaqpen soghys bolghanda

Alghashqy baqty tapqanda,

Sharyshtyng basyn qaqqanda ,

Qanjyghana bas baylap,

Jau qashty dep aiqaylap,

Abylaylap shapqanda... - dep ras­ta­maytyn ba edi.

Qalmaqpen bolghan talay shayqasqa qatysqany, Sharyshtay dәu perisining basyn ótkir semsermen domalatyp tý­sir­geni Esenbay aqynnyng «Abylay han» atty qissa-dastanynda da surettep edi. Ókinishke oray, qazaq ja­saq­tary Anyraqayda qalmaqty oisyrata jengenimen, handar arasyndaghy baqta­las­tyqtyng kesirinen, jenisting nәtiy­je­sin paydalana almay qaldy.

Ol tústaghy, odan keyingi kezender­degi әngime turaly aitsaq, maqala jelisi úzaryp ketetini belgili. Abylay­dyng res­my týrde býkil qazaq hany bo­lyp saylanuy 1771 jyly ekeni kýmәn tu­ghyz­baytyn jәit. Oghan deyin ol qazaq halqynyng azattyghy men tәuelsizdigi ýshin japan dalada jolbarystay jor­typ, talay shayqastargha qatynasyp, ba­tyrlyghymen abyroygha bólenedi. Qazaq әskerlerine tikeley qolbasshylyq etti. Halqynyng jaghdayyn kóteruge bar mýmkinshilikti saldy. Sóitip, qoldaugha ie bolady. Abylay - ózining handyq mem­leketin basqaruda qatang tәrtip or­natumen birge, elin, júrtyn adamgershilikke, imandylyqqa bastaghan adam.

Abylay taqyrybyna arnalghan en­bek­terde pikirtalas tughyzyp jýrgen mә­sele, onyng 1741 jyly qalmaq tút­qy­nyna týsu jayy. Keybir zertteushiler ang aulap jýrip, qapylysta qolgha týsken dese, endi bir ghalymdar Abylay eki jýz әskerden túratyn sholu ot­rya­dyn basqaryp kele jatyp, jaudyng negizgi әskerleri túrghan jerge tap bo­la­dy. Az ghana qazaq tobyn myndaghan oi­rat әskeri qorshap alyp talqandaydy-mys. Bizding oiymyzsha, osy eki pikir­ding songhysy shyndyqqa janasatyn siyaqty. Óitkeni, otyz mynnan asyp týsetin jonghar әskeri Qaldan-Seren­ning eng bir qaharly noyany Syptannyng bastauymen qazaq jerine shabuyly tút­qiyldan, kýtpegen mezgilde bastal­ghan ghoy. Qazaq jerinde aitarlyqtay qarsylastyq kýsh kezdestirmegen qal­maq әskeri az uaqytta Shiderti ózenining jaghasyna kelip jetedi. Dәl osy sәtte Abylay asqan erlik kórsetip, qalmaq­tar­gha qarsy «eki jýz adamnan túratyn shaghyn qolmen shabuyl jasady». Búl jó­ninde Yamyshev bekinisining komen­dan­ty Sibir guberniyasynyng kenesine 1741 jyldyng 1 mausymynda jibergen mә­lim­demesinde jazylghan. Ári qaray sol qújatta: «qalmaqtar olardy (qazaq әs­ke­rin - K. Á.) talqandap, súltan Aby­laydyng ózin qolgha týsirdi» delingen.

Al endi Abylaydyng qalmaq tútqy­ny­nan 1743 jyldyng qyrkýieginde qút­qaryluyna kelsek, tarihy ba­sy­lym­darda ony birauyzdan Resey óki­metining is-әreketimen baylanysty­ra­dy. Oghan tilge tiyek etip Jonghar han­dyghyna Orynbordan jiberilgen mayor Miller basqarghan elshilikti ataydy.

Osy orayda bizding aitarymyz, Aby­laydy Qaldannyng aman qal­dy­ruy­nyng negizinde jonghar handyghynyng 1740 jyldardaghy syrtqy jәne ishki jaghdayy jatsa kerek. Abylay hannyng ómirindegi osynday dramalyq jagh­day­gha baylanysty taghy bir aita ketetin jәit mynau. Ol tútqynda eki jylday uaqyt jýrse de ózining qadir-qasiyetin joghaltpay, joghary ústauy, tapqyr­lyghy men batyldyghy qalmaqty tәnti etken. Ol jóninde jonghar elshileri Orynbor gubernatory IY.Nepluevpen kelissóz jýrgizgende Abylaydyng Galdan-Chirindi óltirgen kezde qol­gha týske­nin, alayda onyng qúrmet pen qoshe­met­ten kende emestigin aitady.

1743 jyldyng kýzinde Ábilmәmbet hannyng ordasyna baryp qaytqan Or­ynbor komissiyasynyng ókilderi Ivan Lapin men Mansúr Asanov osy sapar jónindegi mәlimdemesinde bylay degen: «On, Ablay, otpushen zungaramy s velikimy nagradami, a iymenno: emu dana palatka, shitaya zolotom shuba, krytaya parchoi zolotoi, palatka jeleznaya sklad­­­naya, pansyri y prochee». Abylay­men bir­ge tútqynda otyz bes adam, onyng ishinde Jolbarys súltan da bar bolghan.

Abylay ýshin jonghar tútqynynda bol­ghan jyldar iz-týssiz ketken joq. Ol oi­rat tilin, jazuyn ýirenip ishki jagh­da­yy­men múqiyat tanysyp qaytqan. Aby­­lay Dauasi, Ámirsana degen noyandarmen til ta­bysa alghan. Múnyng bәrin keyin óz saya­sa­tynda meylinshe tiyimdi paydalana bildi.

1745 jyly Qaldan-Seren qaytys bol­ghannan keyin noyandar arasynda taq­qa talastyq óristedi. Degenmen Jonghar handyghyna ie bolghan Lama Dorjy qa­zaq eline shapqynshylyqty qayta ór­bitti. Biraq ol pighyly iske aspady. Qa­banbay men Bógenbay bastaghan Abylay әskeri olardyng oiranyn shyghardy. So­nyng nәtiyjesinde kezinde kalmaqtar­dyng qol astyna ótip ketken Jetisu men Tarbaghataydaghy qazaq qonystary qay­taryldy. Ýmbetay jyrau «Bógenbay ólimine» degen tolghauynda ony tamasha sipattaydy. Lama Dorjiyding Qazaq eline qarsy qandy joryqtary sәtsizdikke úshyraghannan keyin, onyng syrtqy jәne ishki sayasatyna qarsy narazylyq ór­bidi. Alayda, qontayjyny taqtan qú­la­tu maq­satymen jasalghan 1752 jylghy bý­lik sәtsizdikke úshyrady. Býlikti bas­qarghan noyandar Dauasy men Ámir­sana elinen qashyp, Abylaydy pana­la­dy. Endi eki elding arasyndaghy qarym-qa­ty­nas qaytadan shiyelenise týsti. Jonghar biyleushisi Abylaydan Dauasy men Ámir­sanany dereu qaytarudy talap etti.

1752 jyldyng kýzinde Abylay Úly­taugha ýsh jýzding ókilderin jiyp, kenes ashty. Biraz el basylary, onyng ishinde Ábilmәmbet han da kontayjynyng qa­ha­rynan seskenip, qashqyndardy ústap berudi úsyndy. Alayda keneske qaty­su­shylarding basym kópshiligi Abylay­dy qoldap, Dauasy men Ámirsanany bermeyik dep sheshim qabyldady. 1753 jyl­dyng basynda Abylay Lama Dor­jidyng әskery joryghyn kýtip otyr­may, ózi qalyng qoldy bastap, qalmaq jerine endi. Sayasy daghdarysqa úshy­ra­ghan Jonghar handyghynyng biyleushi ta­by­nyng ýlken bir toby birigip, qontay­jy Lama Dorjiydi óltirip, onyng taghy­na Dauasiydi otyr­ghyz­dy. Mine, endi Jonghar handyghynyng ishki de, syrtqy da jaghdayy túiyqqa tireldi, әlsiredi. Sony paydalanyp qalmaq elin biyleushilerden kek alugha aqyly artyq Abylay barghan joq, qyryp-joyyp shap­qan joq. Búl onyng asqan adamgershilik, parasat iyesi ekenin kórsetti.

Alayda, Sin imperiyasy Jonghar han­dyghynyng daghdarysqa úshyraghanyn qyraghylyqpen kórip-bilip otyrghan edi. Búl sәtti qalt jibermegen olar Jon­ghar memleketin týbegeyli joydy úi­ghar­dy. Oghan qajet syltau da tabyla qoydy. Kezekti hangha qarsy býlik sәt­sizdikke úshyraghan song ony basqarghan Ámirsana taghy da elinen qashyp ketuge mәjbýr boldy. Biraq búl joly ol Abylaydy pa­nalaghan jok, handyq biylikti basqa elding kómegimen almaq bo­lyp, Pekinning qar­maghyna ilindi. On­da­ghy oiy Sin әskery kýshin paydalanyp, Dauasiydi qúlatu, sóitip el biyligine ie bolu bolatyn.

Qytay imperatory Hun Liyding kók­ten tilegenin jerden berip, ol Ámir­sa­nany qúshaq jaya qarsy aldy. Sebebi, Sin imperiyasy Jonghar handyghyn birjola jaulap aludyng kýni tudy dep dayyn otyrghan edi. Endi Dauasiyge qar­sy soghys degen býrkeushilikpen sayasa­tyn iske asyrugha kiristi. Qytay әskeri jonghar jerine basa-kóktep kirip, qy­ryp-joya bastaydy. Dauasy úzamay qol­gha týsedi, Pekinge jiberiledi. Biraq qy­tay әskeri jonghar jerinen ketuge asyqpaydy. Olar shepter salyp, oi­rat­tardy baghyndyrudy jýrgize basta­dy. Óz qateligin týsingen Ámirsana 1755 jyldyng qyrkýieginde qytay bas­qynshylaryna qarsy kýreske kiristi.

Qytay imperiyasy men Qazaq elining arasynda qalqan bolyp túrghan Jonghar handyghynyng joyyluy nege әkelip so­gha­tynyn Abylay jaqsy týsingen. Son­dyqtan da ol qalmaq halqynyng últ-azattyq kýresin qoldady. Sol kómekke sýiene otyryp Ámirsana elin azat etip, óz biyligin jonghar jerinde jýrgizdi. Biraq ol az uaqyttyng ishinde kóp qyr­ghyn-sýrginge ýshyraghan el shyghy­ny­nyng esesin toltyryp ýlgermedi. Auyzbir­lik­ke úiyta almady. Jau jay­ra­ghan­men baq­ta­lastyq qayta bastaldy. So­nyng sal­da­rynan 1756-1757 jyl­dar­da­ghy Sin imperiyasynyng әskery shap­qyn­shylyghy olar ýshin jenispen ayaq­ta­lyp, jonghar memleketi týbegeyli qúrydy.

Jonghar handyghynyng derbestiligi joy­ylghannan keyin Qytay imperatory Syan-Lunnyng әskeri shyghys Týrkis­tan­dy basyp alyp, ózine qaratty. Osy kezde Qazaqstanyng jaghdayy birshama qiyn­da­dy. Eki imperiyanyng qyspaghyna týsti. Re­sey bolsa Europadaghy jeti­ jyl­dyq so­ghyspen әlek edi. Qytay shap­qyn­shy­ly­ghyna qarsy múrshasy joq­tyqtan is-qiy­myly tek diplo­matiya­lyq әrekettermen ghana shekteldi. Búl Abylaydyng memleket qayratkeri bol­ghannan keyingi ómirindegi eng jauapty kezeng edi. Sin imperiyasy jonghar jerin, Shyghys Týrkistandy ba­syp alghan­nan keyin qazaqty da solay jaulamaq niyetpen talay shapqynshylyq jasady. Jeniske jetken tústary da, qatty tayaq jegen kezderi de boldy. Ási­rese Jon­ghar qaqpasynda, Talqy ónirin­de bolghan qandy shayqasta Abylay tikeley qol­basshylyq etken qazaq әskeri shýrshit­terdi oisyrata jengen. Abylay­dy on­ay­lyqpen jene almaytynyna kózi jetken son, olar basqa sayasatqa kóshuge mәjbýr boldy. Abylaydy aldap-sulap óz yqpa­ly­na kóndiruge tyrysady. Syi-siyapat­tar jasaydy, bodan bolu­yn talap etedi. Orynbor gubernatory syrtqy ister al­qa­syna 1758 jyldyng 29 qanta­ryn­da jaz­ghan mәlimdemesinde: «Bogdy­han Abylay soltana synom na­zyvaet y prochie lesty upotreblyaet» dep ózining abyrjitynyn bildirgen. Qytaymen úzaq­qa sozylghan soghysqa kiyligip, týbe­gey­li jeniske jetu-jetpesi ekitalay jәne onyng salda­ry­nan elding jýdep-әl­sireui sózsiz ekenin Abylay jaqsy tý­singen. Al onday jagh­day tu­ghan kýnde Resey patshalyghy saya­saty­nyng qúrbanyna ainalu yqtimal­dy­ghy­men sa­nas­paugha bol­maghan. Osyn­day jagh­day­lardy esepke ala otyryp, Aby­lay Sin sarayymen 1757 jyldan bastap kelis­sóz jýrgizuge kirisken. Aby­laydyng búl sayasaty el basshylarynyng alqa kene­sinde birauyz­dan qoldau tapqan.

Jylma-jyl almastyrylyp otyr­ghan Abylay elshileri Pekinge baryp, kerisinshe Qytay elshileri Kókshetaugha kelip, birneshe sharttargha qol qoyysqan.

Qytaymen beybit qarym-qatynasty órbite otyryp, Abylay Reseymen de qalyptasqan sayasy jәne ekonomikalyq qatynasty ýzbegen. Resey patshalyghy bolsa Qazaqstanda óz sayasatyn Aby­lay­dyng qoldauynsyz iske asyra almay­tynyn moyyndaghan. Mәselen, qazaq elining jay-japsaryn qyraghylyqpen baqylap otyrghan Orynbor әkim­shi­li­gi­ning sheneunikteri general-mayor A.Tevkelev pen P.Rychkovtyng syrtqy ister alqasyna 1759 jyldyng 22 qantaryn­daghy: «Búl kýnderi Abylay býkil Orta jýzding bas biyleushisi retinde tanyla­dy, al sonymen qatar, onyng eng bilikti de bilgir ekenin jәne qytaylyqtarmen qatynas jaghdaydy eskere otyryp, Abylaydy meylinshe ishke tartu kerek. Alayda, sol jerding halqy bizding nús­qauymyzsyz han saylap jibergenin bilmey de qaluymyz mýmkin, óitkeni qazirding ózinde әr jerde Abylaydy han atap jýr», dep mәlimdeme jibergen.

Abylaydyng óz erkimen elining birligin, derbestigin saqtaudan tayynbay­ty­ny­na kózi jetken Resey ókimeti ony qayt­se de óz yqpalyna kóndiru shara­la­ryn qarastyrady. «Abylaydyng búl qylyghyna, - dep jazady. A. Levshiyn, - yza bolghan Resey ýkimeti oghan aqy tóleudi toqtatyp, ony kemsitu ýshin kez kelgen bir súltandy kótermelep, oghan qarsy qoydy úigharghan. Onymen qoy­may, Abylaydy tútqyndap, ishki bir gu­berniyasyna jer audarudy da oilas­tyr­ghan. Biraq dәl osy sәtte ol әskerin jiyp, buruttarmen soghysyp, olardy jenip, bitim jasady. Osydan son, Týr­kistan manynda qalyp, balasy Ghadiyl­ding (Ádilding - K.Á.) súrauymen Talas ózenining jaghasyna qala salghyzdy».

Ábden amaly tausylghan song patsha ýkimeti Abylay han ordasyna әdeyilep elshi jiberedi. Han ordasynda bolyp qaytqan kapitan G. Lingreyn ózining sa­pary jóninde esep bergende Abylay­dyng Týrkistanda túratynyn aita kelip, endi ol Resey shekarasyna jaqyn­dap kóship kelmeytinin jazady. Reseymen qarym-qatynasynda Abylay beybit, tatu kórshilestik jaghdayda ómir sý­ru qajettigin eske ala otyryp, taghy da resmy týrde ózin onyng bodany ekenin moyyndaghanymen is jýzinde óz elining derbestigine daq salghan joq, bedelin týsirmedi. Abylaydy óz yqpalyna kón­dire almaghan patsha ókimeti endi Qazaq elin otarlaudyng basqa joldaryn qa­rastyrdy. Onyng biri - qazaq jerining shekarasyna qalashyqtar, bekinister sa­lu, olardy kelimsektermen, әsirese kazaktarmen toltyru edi. Búl jergilikti halyq ýshin qiyn jaghday qalyp­tas­tyr­dy. Ol Jayyqtyn, Ertistin, taghy basqa ózenderding jaghasyna qazaqtar­dyng mal jangyna tyiym salu jónindegi patsha ókimetining jarlyqtary edi. Búl sheshim Abylaydyng narazylyghyn tu­dyr­dy. Biraq ol Reseymen ýzildi-kesil­di qaty­nasty toqtatugha, jaghdaydy shiyelenistiruge barmady, mәseleni diplomatiya túrghysynan sheshudi oilastyrdy.

Abylay Orta jýzding hany bola tú­ryp, óz biyligin býkil eline jýrgizdi. Keyin ýsh jýzding hany bolyp saylan­ghan­nan song qazaq memlekettigin ny­ghay­tu jolynda ayanbay nәtiyjeli qyzmet atqardy. Shet memleketter onymen sanasugha mәjbýr boldy. Qazaq elimen tyghyz ekonomikalyq baylanys jasap, beybit ómir sýrdi. Abylay, әsirese Sibir qalalarymen sauda-sattyqty damy­tu­gha erekshe mәn berdi. Mysaly, 1740 jyly Orynborda Resey bodandyghyn moyyndau shartyna qol qoy saparynda qazaq-orys sauda-sattyq qatynasyn tek Orynbor jәrmenkesimen shektemey, Sibirding basqa da qalalarynda jýr­gizu qajet ekendigi turaly mәsele kóterdi. Búl úsynys orys patshaly­ghy­nyng oiynan shyqty. Óitkeni, ol orta jýzde ózining ekonomikalyq, sayasy yq­pa­lyn kýsheytudi kózdegen-di. Kóp úza­may Orskide, Troiskide, Yamyshev bekinisinde jәrmenkeler ashylyp, sauda-sattyq eki elding arasynda órbidi. Ol óz halqyn orystardan eginshilikti, balyq aulau tәsilin ýirenuge shaqyrdy.

Abylay qazaq halqy ýshin bir mezgilde eki alyp imperiyamen qarym-qa­ty­nas jýrgizdi. Ony tiyimdi paydalan­dy. Resey patshalyghynan qyspaq kór­se, Qytay bogh­dyhanyna qaray yghysyp, kerisinshe Sin imperiyasynan qysym kórse, patsha ýkimetimen jaqyndasa týs­ken. Sóitip, biylik tizginin eshkimge ústatpay, ózining ishki jәne syrtqy saya­satyn derbes jýr­gize aldy. Ony A. Levshin rastay oty­ryp, bylay deydi: «Ózining kýshine sýie­nip, qajetine qa­ray ózin birese Reseydin, birese Qy­tay­dyng bodany ekenin moy­yn­day oty­ryp, biraq shyn mәninde mýlde tәuelsiz biyleushi boldy». Múnday is tek tarihy úly túlghalardyng qolynan keler edi. Qazaqstannyng Abylay zamanynda «is jýzinde tәuelsiz el» bolghanyn Sho­qan Uәlihanov ta rastaydy. Al shyghys­ta­nu­shy ghalym V.Bartolidtyng aituyn­sha: «XVIII ghasyrda qyrghyzdar (qazaq­tar) orys ýkimetining qoyghan talapta­ryn ózine tiyimdi bolsa ghana oryndap otyr­ghan». Múnday sayasat tәueldi biyleushining qolynan kelmeytini aitpasa da mәlim.

IYә, Abylaydy elimizding iygi jaqsy­la­ry qoldamasa, onyng aty shyghar ma edi, shyqpas pa edi?! Abylaydyng aqyl­gói­ligi sol emes pe, ol aqsýiek súltan­dargha emes, qalyng qazaq júrtshy­ly­ghy­na, hal­qymyzdyng ruhany kósemi bol­ghan Búqar, Ýmbetey, Aqtamberdi jy­rau­largha, Qaz­dauysty Qazybek biyge, Tóle biyge, Áy­teke biyge Qabanbay, Bó­genbay, Nauryz­bay, Syrymbet, Malay­sa­ry, Bayan siyaq­ty basqa da qaharman batyrlargha sýiendi.

Abylaydy óz zamany, óz ortasy tu­dyrghan, sol sebepti de ózi shyqqan biyleu­shi tap mýddesin qoldauy zandy, óit­keni ol sol ortada tәrbiyelendi. Odan basqasha oilaudy talap etip, on­yng dý­niye­ge degen kózqarasyna syny týrde tal­dau jasau artyq bolady. Qay­ta, tarihy kezende býtin qazaq júr­tynyng mýddesin tútastyryp, halyqty sol maq­­satqa júmyldyra bilgendigi Aby­lay­dyng úlylyghynyng kórinisi dep bilemiz.

Abylaydyng algha ústaghan sayasaty, maqsaty - qazaq halqynyng bostandyghy men birligi, memlekettigi men tәuel­siz­digi edi. Sol últtyq mýddening orynda­luy­na endi qol jetti.

IYә, Abylaydyng jetsem degen kýni osy edi. Maqsaty - qazaq halqynyng bos­tandyghy men birligi, memlekettigi men tәuelsizdigi edi. Sol últtyq mýddening oryndalghanyna biyl 20 jyl bolady.

Abylay hannyng 300 jyldyghy qay kezde ataluy tiyis degen mәsele tó­ni­re­ginde әrqily pikirler aitylyp jatyr. Búl mәsele týpkilikti ghylymy sheshimin tabady dep senemiz. Ol qay jyly atal­ghanda da tómendegidey úsynys­ta­rym­dy aita ketsem deymin. Eger oryn­dal­sa, núr ýstine núr bolary haq.

Birinshiden, Abylay atyna bayl­a­nys­ty pikirtalastargha týbegeyli nýkte qoy ýshin Mәskeudegi múraghat qújat­ta­ryn zertteudi qolgha alyp, ony ayaghyna deyin jetkizetin komissiya jasaqtalsa; ekinshiden, Abylay han atyndaghy jogha­ry dәre­je­li orden belgilense; ýshinshi­den, Aby­lay­dyng ordasy tigilgen Bura­bay­da­ghy Shuchie qalasyna Abylay han aty berilse; tórtinshiden, Abylay hangha ar­nal­­ghan halyqaralyq dәrejedegi ghy­ly­miy-praktikalyq konferensiya ótkizse de­­gen baylammen sóz ayaghyn týisem deymin.

Kәdirjan ÁBUEV, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.

http://www.egemen.kz/309823.html