كادىرجان ابۋەۆ. حان ابىلاي قادىرى قايتسە ارتادى؟
قوعامدىق قۇبىلىستاردا تاريحي تۇلعالاردىڭ ورنى قاشاندا ەرەكشە. بۇل ورايدا نەمىس فيلوسوفى گەگەلدىڭ: «تاريحي تۇلعالاردىڭ ۇلىلىعى ولاردىڭ جالعان ەمەس، اسا قاجەت تە ءادىل، ۇلى دۇنيەنى جۇزەگە اسىرا بىلۋىندە» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. سونداي تاريحي تۇلعالاردىڭ قاتارىندا ابىلاي دا بار.
ابىلاي حان ءىرى تۇلعا. تاريحي تۇلعالاردى ءبىر-بىرىمەن تەڭدەستىرە بەرۋگە بولمايدى. ايتكەنمەن رەسەي ءۇشىن ءبىرىنشى پەتر نەمەسە گەرمانيا ءۇشىن بيسمارك قانداي بولسا، قازاق ەلى ءۇشىن ابىلاي دا سونداي الىپتار قاتارىندا. ابىلايدىڭ دارالىعى، قولباسشىلىق تالانتى مەن ساياسي كورەگەندىگى قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەن رەسەي، قىتاي يمپەريالارىنىڭ كوز الارتۋىنا قارسى كۇرەسىنە بايلانىستى قالىپتاسقان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە كوزگە ءتۇستى. ابىلاي سول قازاق حالقىنىڭ تاعدىر-تالايى قىل ۇستىندە، قىلىش جۇزىندە تۇرعاندا ەل بىرلىگىن ۇيىمداستىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، انتالاعان جاۋعا تويتارىس بەردى. سول ارقىلى قازاقتىڭ كەلەشەگىنە جول سالدى. ابىلايدىڭ اتى كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالىپ، قازاق ءۇشىن قاسيەتتى الاش سياقتى جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالدى.
قوعامدىق قۇبىلىستاردا تاريحي تۇلعالاردىڭ ورنى قاشاندا ەرەكشە. بۇل ورايدا نەمىس فيلوسوفى گەگەلدىڭ: «تاريحي تۇلعالاردىڭ ۇلىلىعى ولاردىڭ جالعان ەمەس، اسا قاجەت تە ءادىل، ۇلى دۇنيەنى جۇزەگە اسىرا بىلۋىندە» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. سونداي تاريحي تۇلعالاردىڭ قاتارىندا ابىلاي دا بار.
ابىلاي حان ءىرى تۇلعا. تاريحي تۇلعالاردى ءبىر-بىرىمەن تەڭدەستىرە بەرۋگە بولمايدى. ايتكەنمەن رەسەي ءۇشىن ءبىرىنشى پەتر نەمەسە گەرمانيا ءۇشىن بيسمارك قانداي بولسا، قازاق ەلى ءۇشىن ابىلاي دا سونداي الىپتار قاتارىندا. ابىلايدىڭ دارالىعى، قولباسشىلىق تالانتى مەن ساياسي كورەگەندىگى قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەن رەسەي، قىتاي يمپەريالارىنىڭ كوز الارتۋىنا قارسى كۇرەسىنە بايلانىستى قالىپتاسقان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە كوزگە ءتۇستى. ابىلاي سول قازاق حالقىنىڭ تاعدىر-تالايى قىل ۇستىندە، قىلىش جۇزىندە تۇرعاندا ەل بىرلىگىن ۇيىمداستىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، انتالاعان جاۋعا تويتارىس بەردى. سول ارقىلى قازاقتىڭ كەلەشەگىنە جول سالدى. ابىلايدىڭ اتى كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالىپ، قازاق ءۇشىن قاسيەتتى الاش سياقتى جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالدى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا XVIII عاسىر ابىلاي ءداۋىرى بولىپ كىرگەنىنە ەندى ەشكىمنىڭ داۋى بولا قويماس دەيمىز. XVIII عاسىردىڭ باسى حالقىمىز ءۇشىن قيىن-قىستاۋعا تولى الاساپىران زامانعا اينالعان. «جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، جايىق كازاكتارى جانە باشقۇرتتار، - دەپ جازادى ش.ءۋاليحانوۆ، - ۇلىستارعا جان-جاقتان ويران سالدى، مالدارىن ايداپ اكەتىپ، ءتىپتى كوپتەگەن وتباسىن تۇگەلدەي تۇتقىندادى. وعان قاھارلى قىس، جۇت، اشتىق قوسىلىپ، كوكتەن سىناعانداي، ولاردىڭ اپات جاعدايىن كۇشەيتە ءتۇستى». سول كەزدە قازاق بىرتۇتاستىعىنان ايىرىلىپ، جەرىن جاۋ تاپتاپ، ءتىپتى ۇلت رەتىندە قۇرىپ كەتۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرعان بولاتىن. ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەپتەرى بار ەدى. بىرىنشىدەن، قازاق جۇرتى XVIII عاسىردىڭ باسىندا التايدان ەدىلگە دەيىنگى الىپ دالانى قامتيتىن ءبىرتۇتاس ىرگەلى مەملەكەت ەدى. وكىنىشكە وراي، ءاز تاۋكە حان (1680-1716 ج.) دۇنيە سالعاننان كەيىن ەل حانداردىڭ تاققا تالاسۋ سۇرگىنىنە بايلانىستى الاۋىزدىققا ۇشىرادى.
ەكىنشىدەن، حالقىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋ كەشۋ سەبەبى، سول كەزدەگى قازاق ەلىنىڭ حالىقارالىق جاعدايىنا بايلانىستى ەدى. ويتكەنى، قازاقتىڭ ۇلان-عايىر بايلىققا تولى دالاسى ەجەلدەن-اق كورشىلەس ەلدەردىڭ كوز قۇرتىنا اينالعان. وسىنداي پيعىل تەك رەسەي يمپەرياسىنا عانا ءتان ەمەس ەدى. توتەنشە قاۋىپ شىعىستان دا تۋعان. XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جوڭعار حاندىعى كۇشەيىپ، روسسيانىڭ شىعىس ءسىبىردى باعىندىرۋ ارەكەتىنە قاۋىپ تۋعىزدى. وسىعان بايلانىستى I پەتر جوڭعاردىڭ حانى تسەۆان - رابدانمەن كەلىسىم ايلاسىن ىزدەپ، وعان كاپيتان ي.ۋنكوۆسكي باستاعان ەلشىلىگىن جىبەردى. ونىڭ باستى ماقساتى - تسەۆان-رابداننىڭ نازارىن قازاق دالاسىنا اۋدارىپ، ءوزىنىڭ جاڭا جاۋلاپ العان شىعىستاعى جەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ، ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىن السىرەتىپ، كەلەشەكتە وڭاي تورعا ءتۇسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولدى.
ورتالىق ازياداعى ەڭ ءبىر ءىرى اسكەري كۇشكە اينالعان جوڭعار حاندىعى قىتايدىڭ وزىمەن شەكتەس جەرىنە دە ءجيى جورىق جاسايتىن. بىراق ولارعا قىتاي بوعدىحانى قانسي بىرنەشە رەت ەستە قالارلىقتاي سوققى بەرگەن. مىنە، سول قانسي 1723 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن رەسەي - جوڭعار، جوڭعار - قىتاي كەلىسىم شارتتارى جاسالدى. ەكى يمپەريا دا جوڭعار جەرىنە قاۋىپ تۋعىزبايتىنىن مالىمدەگەن. جوڭعار حاندىعىن قازاقپەن سوعىسۋعا يتەرمەلەي وتىرىپ، ءار يمپەريا ءوز ماقساتىن كوزدەگەن، بىراق ەكى ازۋلىنىڭ ويى: ەكى مەملەكەت تە السىرەيدى جانە ولاردى وڭاي وتارلىققا اينالدىرۋعا بولادى. مۇنداي قولايلى جاعدايدى جوڭعار حانى تسەۆان-رابدان قالت جىبەرگەن جوق. ول سوعىسقا مۇقيات دايىندالىپ، الپىس مىڭ اسكەرىن ورىستاردان ساتىپ العان زەڭبىرەكتەرمەن، باسقا دا قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىپ، قازاق جەرىن، ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋعا 1723 جىلى اتتاندىردى. جوڭعار اسكەرىنە باسشىلىق ەتكەن تسەۆان-رابداننىڭ بالاسى شونا-دوبا قازاق ەلىنە الاكول تۇسىنان كىرە سالا قىرعيداي ءتيدى.
قوجابەرگەن جىراۋ: «ەلىم-اي» داستانىندا:
...قىرىلۋ الاكولدەن باستالىپ تۇر،
قازاقتار جاۋ قالماقتان جاسقانىپ تۇر.
ورىستار مەن قىتايعا ارقا سۇيەپ،
يت قالماق سول ەكى ەلدەن كۇش الىپ تۇر، - دەپ بار شىندىقتى ايقارا اشقان عوي.
XVIII عاسىردىڭ باسىنان ورتا شەنىنە دەيىن جوڭعار اسكەرى بۇكىل ورتالىق ازيانى تىتىرەنتكەن كۇش بولعانى ءسوزسىز. وعان دالەل رەتىندە مىنا وقيعاعا توقتالىپ كەتەيىك. 1714 جىلى پەتر I پودپولكوۆنيك ي.بۋحگولتسكە «قالماق جەرىنە جورىققا شىعۋعا» جارلىق بەردى. سول جارلىققا سايكەس 4,5 مىڭ اسكەردەن تۇراتىن بۋحگولتس اسكەرى 1716 جىلى، اقپان ايىندا تسەرەن-دوبا قولباسشىلىق ەتكەن 10 مىڭ ادامنان تۇراتىن جوڭعار اسكەرىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، تالقاندالادى. يامىشەۆ بەكىنىسى قيراتىلادى، بۋحگولتس وتريادى كوپ شىعىنعا ۇشىراپ، 700-دەي عانا ادام قۇتىلادى.
جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇشەيۋ سەبەبى، XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇكىمەت باسىندا تسەۆان-رابدان، قالدان-تسەرەن سياقتى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ كەلۋىنەن بولسا كەرەك. ويتكەنى، ولار ءبىر ورتاعا باعىنعان مەملەكەت قۇرىپ، تۇراقتى اسكەرگە يە بولدى. 1722 جىلى جوڭعار حاندىعىندا بولىپ قايتقان رەسەي ەلشىسى ۋنكوۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ تۇراقتى اسكەرىنىڭ سانى 60 مىڭنان استام بولىپتى، ال سوعىس كەزىندە ونى 100 مىڭعا دەيىن جەتكىزە العان.
بۇل حاندىقتىڭ كۇشەيۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن، سول تۇستاعى حالىقارالىق جاعدايدىڭ قولايلى بولۋىنان ىزدەگەن ءجون. جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاق جەرىنە جورىق جاساي وتىرىپ، جوڭعارلار رەسەي مەن قىتاي يمپەرياسىنىڭ قولداۋىن تاپتى، ولارمەن بەيبىت كەلىسىم شارت جاساستى. الايدا، قازاق ەلىنىڭ «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراۋى ونىڭ سول تۇستاعى ىشكى جاعدايىمەن دە بايلانىستى ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە قازاق حاندىعى زور ساياسي جانە ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىرادى.
سول ءبىر قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا حالىق ەسىن جيىپ، باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ۇلت نامىسىن، اتا جۇرتىن قورعاۋ ءۇشىن ازاتتىق كۇرەسكە شىقتى. ەرجۇرەك قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك، ساڭىراق، تايلاق، قاناي، مالايسارى سىندى باتىرلاردىڭ جاساقتارى باسقىنشىلاردىڭ كىشىگىرىم توپتارىن تالقاندادى. الايدا، ەندىگى باستى ماسەلە سول جاساقتاردىڭ باسىن قۇراپ، ەلدى جاۋدان مۇلدە ازات ەتۋ بولدى. سونداي ىزگى ماقساتپەن جينالعان «ۇلى جيىن» 1726 جىلى تۇركىستان قالاسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى ورداباسى دەگەن جەردە وتكەن. وعان ۇيىتقى بولعاندار: تولە، قازىبەك، ايتەكە سىندى بيلەر ەدى. كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولات، ءابىلقايىر، سامەكە، باراق، ابىلمامبەت حاندار مەن سۇلتاندار، جوعارىدا اتى اتالعان باتىرلار، باسقا دا ەل باسىلارى ءجۇردى. جيىلىستا ازاتتىق كۇرەستىڭ جوباسى بەلگىلەنىپ، بۇكىل قازاق قوسىنىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ ابىلقايىر حاندى تاعايىنداعان. بۇل جيىننىڭ ۇلى دەپ اتالۋى ول ەلدىڭ باسىن قوسۋعا جول اشتى، جاۋعا قارسى اق تۋ كوتەردى. بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس ءبۇكىل ەلدى قامتىدى. ۇلى وتان سوعىسىنا اينالدى. كەشىكپەي قازاق جاساقتارى 1727 جىلى بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولعان ءىرى شايقاستا العاشقى جەڭىسكە جەتتى. بۇل جەڭىس قازاق ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق كۇرەستەگى جىگەرىنە جىگەر قوستى.
ابىلايدىڭ جۇلدىزى جانىپ، اسقان ەرلىك كورسەتكەنى قازاق جاساقتارى ءۇشىن جەڭىسپەن اياقتالعان 1730 جىلى ول بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا يتىشپەس كولىنىڭ جاعاسىندا، قاندى شايقاس دەپ توپشىلاۋعا بولادى. وعان ءدالەل رەتىندە بۇقار جىراۋدىڭ «اي، ابىلاي، ابىلاي» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە:
«اي، ابىلاي ، ابىلاي...
سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ،
التىن تۇعىر ۇستىندە
اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ.
داۋلەت قۇسى قوندى باسىڭا،
قىدىر كەلدى قاسىڭا»، - دەمەيتىن بە ەدى.
سول سەكىلدى ابىلايدىڭ اتى جيىرما جاسقا كەلگەندە شىققانىن ۇمبەتەي جىراۋ دا:
«ەي، ابىلاي، ابىلاي،
جيىرما جاسىڭ تولعاندا،
قالماقپەن سوعىس بولعاندا
العاشقى باقتى تاپقاندا،
شارىشتىڭ باسىن قاققاندا ،
قانجىعاڭا باس بايلاپ،
جاۋ قاشتى دەپ ايقايلاپ،
ابىلايلاپ شاپقاندا... - دەپ راستامايتىن با ەدى.
قالماقپەن بولعان تالاي شايقاسقا قاتىسقانى، شارىشتاي ءداۋ پەرىسىنىڭ باسىن وتكىر سەمسەرمەن دومالاتىپ ءتۇسىرگەنى ەسەنباي اقىننىڭ «ابىلاي حان» اتتى قيسسا-داستانىندا دا سۋرەتتەپ ەدى. وكىنىشكە وراي، قازاق جاساقتارى اڭىراقايدا قالماقتى ويسىراتا جەڭگەنىمەن، حاندار اراسىنداعى باقتالاستىقتىڭ كەسىرىنەن، جەڭىستىڭ ءناتيجەسىن پايدالانا الماي قالدى.
ول تۇستاعى، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى اڭگىمە تۋرالى ايتساق، ماقالا جەلىسى ۇزارىپ كەتەتىنى بەلگىلى. ابىلايدىڭ رەسمي تۇردە بۇكىل قازاق حانى بولىپ سايلانۋى 1771 جىلى ەكەنى كۇمان تۋعىزبايتىن ءجايت. وعان دەيىن ول قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جاپان دالادا جولبارىستاي جورتىپ، تالاي شايقاستارعا قاتىناسىپ، باتىرلىعىمەن ابىرويعا بولەنەدى. قازاق اسكەرلەرىنە تىكەلەي قولباسشىلىق ەتتى. حالقىنىڭ جاعدايىن كوتەرۋگە بار مۇمكىنشىلىكتى سالدى. ءسويتىپ، قولداۋعا يە بولادى. ابىلاي - ءوزىنىڭ حاندىق مەملەكەتىن باسقارۋدا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋمەن بىرگە، ەلىن، جۇرتىن ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا باستاعان ادام.
ابىلاي تاقىرىبىنا ارنالعان ەڭبەكتەردە پىكىرتالاس تۋعىزىپ جۇرگەن ءماسەلە، ونىڭ 1741 جىلى قالماق تۇتقىنىنا ءتۇسۋ جايى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، قاپىلىستا قولعا تۇسكەن دەسە، ەندى ءبىر عالىمدار ابىلاي ەكى ءجۇز اسكەردەن تۇراتىن شولۋ وتريادىن باسقارىپ كەلە جاتىپ، جاۋدىڭ نەگىزگى اسكەرلەرى تۇرعان جەرگە تاپ بولادى. از عانا قازاق توبىن مىڭداعان ويرات اسكەرى قورشاپ الىپ تالقاندايدى-مىس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى ەكى پىكىردىڭ سوڭعىسى شىندىققا جاناساتىن سياقتى. ويتكەنى، وتىز مىڭنان اسىپ تۇسەتىن جوڭعار اسكەرى قالدان-تسەرەننىڭ ەڭ ءبىر قاھارلى نويانى سىپتاننىڭ باستاۋىمەن قازاق جەرىنە شابۋىلى تۇتقيىلدان، كۇتپەگەن مەزگىلدە باستالعان عوي. قازاق جەرىندە ايتارلىقتاي قارسىلاستىق كۇش كەزدەستىرمەگەن قالماق اسكەرى از ۋاقىتتا شىدەرتى وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ جەتەدى. ءدال وسى ساتتە ابىلاي اسقان ەرلىك كورسەتىپ، قالماقتارعا قارسى «ەكى ءجۇز ادامنان تۇراتىن شاعىن قولمەن شابۋىل جاسادى». بۇل ءجونىندە يامىشەۆ بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ كەڭەسىنە 1741 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا جىبەرگەن ءمالىمدەمەسىندە جازىلعان. ءارى قاراي سول قۇجاتتا: «قالماقتار ولاردى (قازاق ءاسكەرىن - ك. ءا.) تالقانداپ، سۇلتان ابىلايدىڭ ءوزىن قولعا ءتۇسىردى» دەلىنگەن.
ال ەندى ابىلايدىڭ قالماق تۇتقىنىنان 1743 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قۇتقارىلۋىنا كەلسەك، تاريحي باسىلىمداردا ونى ءبىراۋىزدان رەسەي وكىمەتىنىڭ ءىس-ارەكەتىمەن بايلانىستىرادى. وعان تىلگە تيەك ەتىپ جوڭعار حاندىعىنا ورىنبوردان جىبەرىلگەن مايور ميللەر باسقارعان ەلشىلىكتى اتايدى.
وسى ورايدا ءبىزدىڭ ايتارىمىز، ابىلايدى قالداننىڭ امان قالدىرۋىنىڭ نەگىزىندە جوڭعار حاندىعىنىڭ 1740 جىلدارداعى سىرتقى جانە ىشكى جاعدايى جاتسا كەرەك. ابىلاي حاننىڭ ومىرىندەگى وسىنداي درامالىق جاعدايعا بايلانىستى تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت مىناۋ. ول تۇتقىندا ەكى جىلداي ۋاقىت جۇرسە دە ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتپاي، جوعارى ۇستاۋى، تاپقىرلىعى مەن باتىلدىعى قالماقتى ءتانتى ەتكەن. ول جونىندە جوڭعار ەلشىلەرى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەندە ابىلايدىڭ گالدان-ءچيريندى ولتىرگەن كەزدە قولعا تۇسكەنىن، الايدا ونىڭ قۇرمەت پەن قوشەمەتتەن كەندە ەمەستىگىن ايتادى.
1743 جىلدىڭ كۇزىندە ابىلمامبەت حاننىڭ ورداسىنا بارىپ قايتقان ورىنبور كوميسسياسىنىڭ وكىلدەرى يۆان لاپين مەن مانسۇر اسانوۆ وسى ساپار جونىندەگى مالىمدەمەسىندە بىلاي دەگەن: «ون، ابلاي، وتپۋششەن زيۋنگارامي س ۆەليكيمي ناگرادامي، ا يمەننو: ەمۋ دانا پالاتكا، شيتايا زولوتوم شۋبا، كرىتايا پارچويۋ زولوتويۋ، پالاتكا جەلەزنايا سكلادنايا، پانتسىر ي پروچەە». ابىلايمەن ءبىرگە تۇتقىندا وتىز بەس ادام، ونىڭ ىشىندە جولبارىس سۇلتان دا بار بولعان.
ابىلاي ءۇشىن جوڭعار تۇتقىنىندا بولعان جىلدار ءىز-ءتۇسسىز كەتكەن جوق. ول ويرات ءتىلىن، جازۋىن ۇيرەنىپ ىشكى جاعدايىمەن مۇقيات تانىسىپ قايتقان. ابىلاي داۋاتسي، ءامىرسانا دەگەن نوياندارمەن ءتىل تابىسا العان. مۇنىڭ ءبارىن كەيىن ءوز ساياساتىندا مەيلىنشە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى.
1745 جىلى قالدان-تسەرەن قايتىس بولعاننان كەيىن نوياندار اراسىندا تاققا تالاستىق ورىستەدى. دەگەنمەن جوڭعار حاندىعىنا يە بولعان لاما دورجي قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىقتى قايتا ءوربىتتى. بىراق ول پيعىلى ىسكە اسپادى. قابانباي مەن بوگەنباي باستاعان ابىلاي اسكەرى ولاردىڭ ويرانىن شىعاردى. سونىڭ ناتيجەسىندە كەزىندە كالماقتاردىڭ قول استىنا ءوتىپ كەتكەن جەتىسۋ مەن تارباعاتايداعى قازاق قونىستارى قايتارىلدى. ۇمبەتاي جىراۋ «بوگەنباي ولىمىنە» دەگەن تولعاۋىندا ونى تاماشا سيپاتتايدى. لاما ءدورجيدىڭ قازاق ەلىنە قارسى قاندى جورىقتارى ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، ونىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىنا قارسى نارازىلىق ءوربىدى. الايدا، قونتايجىنى تاقتان قۇلاتۋ ماقساتىمەن جاسالعان 1752 جىلعى ءبۇلىك ساتسىزدىككە ۇشىرادى. بۇلىكتى باسقارعان نوياندار داۋاتسي مەن ءامىرسانا ەلىنەن قاشىپ، ابىلايدى پانالادى. ەندى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قايتادان شيەلەنىسە ءتۇستى. جوڭعار بيلەۋشىسى ابىلايدان داۋاتسي مەن ءامىرسانانى دەرەۋ قايتارۋدى تالاپ ەتتى.
1752 جىلدىڭ كۇزىندە ابىلاي ۇلىتاۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرىن جيىپ، كەڭەس اشتى. ءبىراز ەل باسىلارى، ونىڭ ىشىندە ابىلمامبەت حان دا كونتايجىنىڭ قاھارىنان سەسكەنىپ، قاشقىنداردى ۇستاپ بەرۋدى ۇسىندى. الايدا كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردڭ باسىم كوپشىلىگى ابىلايدى قولداپ، داۋاتسي مەن ءامىرسانانى بەرمەيىك دەپ شەشىم قابىلدادى. 1753 جىلدىڭ باسىندا ابىلاي لاما دورجيدىڭ اسكەري جورىعىن كۇتىپ وتىرماي، ءوزى قالىڭ قولدى باستاپ، قالماق جەرىنە ەندى. ساياسي داعدارىسقا ۇشىراعان جوڭعار حاندىعىنىڭ بيلەۋشى تابىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى بىرىگىپ، قونتايجى لاما ءدورجيدى ءولتىرىپ، ونىڭ تاعىنا ءداۋاتسيدى وتىرعىزدى. مىنە، ەندى جوڭعار حاندىعىنىڭ ىشكى دە، سىرتقى دا جاعدايى تۇيىققا تىرەلدى، السىرەدى. سونى پايدالانىپ قالماق ەلىن بيلەۋشىلەردەن كەك الۋعا اقىلى ارتىق ابىلاي بارعان جوق، قىرىپ-جويىپ شاپقان جوق. بۇل ونىڭ اسقان ادامگەرشىلىك، پاراسات يەسى ەكەنىن كورسەتتى.
الايدا، تسين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىنىڭ داعدارىسقا ۇشىراعانىن قىراعىلىقپەن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان ەدى. بۇل ءساتتى قالت جىبەرمەگەن ولار جوڭعار مەملەكەتىن تۇبەگەيلى جويۋدى ۇيعاردى. وعان قاجەت سىلتاۋ دا تابىلا قويدى. كەزەكتى حانعا قارسى بۇلىك ءساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ ونى باسقارعان ءامىرسانا تاعى دا ەلىنەن قاشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق بۇل جولى ول ابىلايدى پانالاعان جوك، حاندىق بيلىكتى باسقا ەلدىڭ كومەگىمەن الماق بولىپ، پەكيننىڭ قارماعىنا ءىلىندى. ونداعى ويى تسين اسكەري كۇشىن پايدالانىپ، ءداۋاتسيدى قۇلاتۋ، ءسويتىپ ەل بيلىگىنە يە بولۋ بولاتىن.
قىتاي يمپەراتورى حۋن ءليدىڭ كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرىپ، ول ءامىرسانانى قۇشاق جايا قارسى الدى. سەبەبى، تسين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولا جاۋلاپ الۋدىڭ كۇنى تۋدى دەپ دايىن وتىرعان ەدى. ەندى داۋاتسيگە قارسى سوعىس دەگەن بۇركەۋشىلىكپەن ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. قىتاي اسكەرى جوڭعار جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، قىرىپ-جويا باستايدى. داۋاتسي ۇزاماي قولعا تۇسەدى، پەكينگە جىبەرىلەدى. بىراق قىتاي اسكەرى جوڭعار جەرىنەن كەتۋگە اسىقپايدى. ولار شەپتەر سالىپ، ويراتتاردى باعىندىرۋدى جۇرگىزە باستادى. ءوز قاتەلىگىن تۇسىنگەن ءامىرسانا 1755 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قىتاي باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكە كىرىستى.
قىتاي يمپەرياسى مەن قازاق ەلىنىڭ اراسىندا قالقان بولىپ تۇرعان جوڭعار حاندىعىنىڭ جويىلۋى نەگە اكەلىپ سوعاتىنىن ابىلاي جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان دا ول قالماق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن قولدادى. سول كومەككە سۇيەنە وتىرىپ ءامىرسانا ەلىن ازات ەتىپ، ءوز بيلىگىن جوڭعار جەرىندە جۇرگىزدى. بىراق ول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوپ قىرعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ەل شىعىنىنىڭ ەسەسىن تولتىرىپ ۇلگەرمەدى. ءاۋىزبىرلىككە ۇيىتا المادى. جاۋ جايراعانمەن باقتالاستىق قايتا باستالدى. سونىڭ سالدارىنان 1756-1757 جىلدارداعى تسين يمپەرياسىنىڭ اسكەري شاپقىنشىلىعى ولار ءۇشىن جەڭىسپەن اياقتالىپ، جوڭعار مەملەكەتى تۇبەگەيلى قۇرىدى.
جوڭعار حاندىعىنىڭ دەربەستىلىگى جويىلعاننان كەيىن قىتاي يمپەراتورى تسيان-لۋننىڭ اسكەرى شىعىس تۇركىستاندى باسىپ الىپ، وزىنە قاراتتى. وسى كەزدە قازاقستانىڭ جاعدايى ءبىرشاما قيىندادى. ەكى يمپەريانىڭ قىسپاعىنا ءتۇستى. رەسەي بولسا ەۋروپاداعى جەتى جىلدىق سوعىسپەن الەك ەدى. قىتاي شاپقىنشىلىعىنا قارسى مۇرشاسى جوقتىقتان ءىس-قيمىلى تەك ديپلوماتيالىق ارەكەتتەرمەن عانا شەكتەلدى. بۇل ابىلايدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى بولعاننان كەيىنگى ومىرىندەگى ەڭ جاۋاپتى كەزەڭ ەدى. تسين يمپەرياسى جوڭعار جەرىن، شىعىس تۇركىستاندى باسىپ العاننان كەيىن قازاقتى دا سولاي جاۋلاماق نيەتپەن تالاي شاپقىنشىلىق جاسادى. جەڭىسكە جەتكەن تۇستارى دا، قاتتى تاياق جەگەن كەزدەرى دە بولدى. ءاسىرەسە جوڭعار قاقپاسىندا، تالقى ءوڭىرىندە بولعان قاندى شايقاستا ابىلاي تىكەلەي قولباسشىلىق ەتكەن قازاق اسكەرى ءشۇرشىتتەردى ويسىراتا جەڭگەن. ابىلايدى وڭايلىقپەن جەڭە المايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ولار باسقا ساياساتقا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ابىلايدى الداپ-سۋلاپ ءوز ىقپالىنا كوندىرۋگە تىرىسادى. سىي-سياپاتتار جاسايدى، بودان بولۋىن تالاپ ەتەدى. ورىنبور گۋبەرناتورى سىرتقى ىستەر القاسىنا 1758 جىلدىڭ 29 قاڭتارىندا جازعان مالىمدەمەسىندە: «بوگدىحان ابىلاي سولتانا سىنوم نازىۆاەت ي پروچيە لەستي ۋپوترەبلياەت» دەپ ءوزىنىڭ ابىرجيتىنىن بىلدىرگەن. قىتايمەن ۇزاققا سوزىلعان سوعىسقا كيلىگىپ، تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتۋ-جەتپەسى ەكىتالاي جانە ونىڭ سالدارىنان ەلدىڭ جۇدەپ-ءالسىرەۋى ءسوزسىز ەكەنىن ابىلاي جاقسى ءتۇسىنگەن. ال ونداي جاعداي تۋعان كۇندە رەسەي پاتشالىعى ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالۋ ىقتيمالدىعىمەن ساناسپاۋعا بولماعان. وسىنداي جاعدايلاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، ابىلاي تسين سارايىمەن 1757 جىلدان باستاپ كەلىسسوز جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. ابىلايدىڭ بۇل ساياساتى ەل باسشىلارىنىڭ القا كەڭەسىندە ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپقان.
جىلما-جىل الماستىرىلىپ وتىرعان ابىلاي ەلشىلەرى پەكينگە بارىپ، كەرىسىنشە قىتاي ەلشىلەرى كوكشەتاۋعا كەلىپ، بىرنەشە شارتتارعا قول قويىسقان.
قىتايمەن بەيبىت قارىم-قاتىناستى وربىتە وتىرىپ، ابىلاي رەسەيمەن دە قالىپتاسقان ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاتىناستى ۇزبەگەن. رەسەي پاتشالىعى بولسا قازاقستاندا ءوز ساياساتىن ابىلايدىڭ قولداۋىنسىز ىسكە اسىرا المايتىنىن مويىنداعان. ماسەلەن، قازاق ەلىنىڭ جاي-جاپسارىن قىراعىلىقپەن باقىلاپ وتىرعان ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ شەنەۋنىكتەرى گەنەرال-مايور ا.تەۆكەلەۆ پەن پ.رىچكوۆتىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا 1759 جىلدىڭ 22 قاڭتارىنداعى: «بۇل كۇندەرى ابىلاي بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ باس بيلەۋشىسى رەتىندە تانىلادى، ال سونىمەن قاتار، ونىڭ ەڭ بىلىكتى دە بىلگىر ەكەنىن جانە قىتايلىقتارمەن قاتىناس جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ابىلايدى مەيلىنشە ىشكە تارتۋ كەرەك. الايدا، سول جەردىڭ حالقى ءبىزدىڭ نۇسقاۋىمىزسىز حان سايلاپ جىبەرگەنىن بىلمەي دە قالۋىمىز مۇمكىن، ويتكەنى قازىردىڭ وزىندە ءار جەردە ابىلايدى حان اتاپ ءجۇر»، دەپ مالىمدەمە جىبەرگەن.
ابىلايدىڭ ءوز ەركىمەن ەلىنىڭ بىرلىگىن، دەربەستىگىن ساقتاۋدان تايىنبايتىنىنا كوزى جەتكەن رەسەي وكىمەتى ونى قايتسە دە ءوز ىقپالىنا كوندىرۋ شارالارىن قاراستىرادى. «ابىلايدىڭ بۇل قىلىعىنا، - دەپ جازادى. ا. لەۆشين، - ىزا بولعان رەسەي ۇكىمەتى وعان اقى تولەۋدى توقتاتىپ، ونى كەمسىتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ءبىر سۇلتاندى كوتەرمەلەپ، وعان قارسى قويۋدى ۇيعارعان. ونىمەن قويماي، ابىلايدى تۇتقىنداپ، ىشكى ءبىر گۋبەرنياسىنا جەر اۋدارۋدى دا ويلاستىرعان. بىراق ءدال وسى ساتتە ول اسكەرىن جيىپ، بۋرۋتتارمەن سوعىسىپ، ولاردى جەڭىپ، ءبىتىم جاسادى. وسىدان سوڭ، ءتۇركىستان ماڭىندا قالىپ، بالاسى عاديلدىڭ ء(ادىلدىڭ - ك.ءا.) سۇراۋىمەن تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىنا قالا سالعىزدى».
ابدەن امالى تاۋسىلعان سوڭ پاتشا ۇكىمەتى ابىلاي حان ورداسىنا ادەيىلەپ ەلشى جىبەرەدى. حان ورداسىندا بولىپ قايتقان كاپيتان گ. لينگرەين ءوزىنىڭ ساپارى جونىندە ەسەپ بەرگەندە ابىلايدىڭ تۇركىستاندا تۇراتىنىن ايتا كەلىپ، ەندى ول رەسەي شەكاراسىنا جاقىنداپ كوشىپ كەلمەيتىنىن جازادى. رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىندا ابىلاي بەيبىت، تاتۋ كورشىلەستىك جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىگىن ەسكە الا وتىرىپ، تاعى دا رەسمي تۇردە ءوزىن ونىڭ بودانى ەكەنىن مويىنداعانىمەن ءىس جۇزىندە ءوز ەلىنىڭ دەربەستىگىنە داق سالعان جوق، بەدەلىن تۇسىرمەدى. ابىلايدى ءوز ىقپالىنا كوندىرە الماعان پاتشا وكىمەتى ەندى قازاق ەلىن وتارلاۋدىڭ باسقا جولدارىن قاراستىردى. ونىڭ ءبىرى - قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىنا قالاشىقتار، بەكىنىستەر سالۋ، ولاردى كەلىمسەكتەرمەن، اسىرەسە كازاكتارمەن تولتىرۋ ەدى. بۇل جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن قيىن جاعداي قالىپتاستىردى. ول جايىقتىڭ، ەرتىستىڭ، تاعى باسقا وزەندەردىڭ جاعاسىنا قازاقتاردىڭ مال جايۋىنا تىيىم سالۋ جونىندەگى پاتشا وكىمەتىنىڭ جارلىقتارى ەدى. بۇل شەشىم ابىلايدىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. بىراق ول رەسەيمەن ءۇزىلدى-كەسىلدى قاتىناستى توقتاتۋعا، جاعدايدى شيەلەنىستىرۋگە بارمادى، ماسەلەنى ديپلوماتيا تۇرعىسىنان شەشۋدى ويلاستىردى.
ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولا تۇرىپ، ءوز بيلىگىن بۇكىل ەلىنە جۇرگىزدى. كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولىپ سايلانعاننان سوڭ قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋ جولىندا ايانباي ناتيجەلى قىزمەت اتقاردى. شەت مەملەكەتتەر ونىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاق ەلىمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىس جاساپ، بەيبىت ءومىر ءسۇردى. ابىلاي، اسىرەسە ءسىبىر قالالارىمەن ساۋدا-ساتتىقتى دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەردى. مىسالى، 1740 جىلى ورىنبوردا رەسەي بوداندىعىن مويىنداۋ شارتىنا قول قويۋ ساپارىندا قازاق-ورىس ساۋدا-ساتتىق قاتىناسىن تەك ورىنبور جارمەڭكەسىمەن شەكتەمەي، ءسىبىردىڭ باسقا دا قالالارىندا ءجۇرگىزۋ قاجەت ەكەندىگى تۋرالى ماسەلە كوتەردى. بۇل ۇسىنىس ورىس پاتشالىعىنىڭ ويىنان شىقتى. ويتكەنى، ول ورتا جۇزدە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي ىقپالىن كۇشەيتۋدى كوزدەگەن-ءدى. كوپ ۇزاماي ورسكىدە، ترويتسكىدە، يامىشەۆ بەكىنىسىندە جارمەڭكەلەر اشىلىپ، ساۋدا-ساتتىق ەكى ەلدىڭ اراسىندا ءوربىدى. ول ءوز حالقىن ورىستاردان ەگىنشىلىكتى، بالىق اۋلاۋ ءتاسىلىن ۇيرەنۋگە شاقىردى.
ابىلاي قازاق حالقى ءۇشىن ءبىر مەزگىلدە ەكى الىپ يمپەريامەن قارىم-قاتىناس جۇرگىزدى. ونى ءتيىمدى پايدالاندى. رەسەي پاتشالىعىنان قىسپاق كورسە، قىتاي بوعدىحانىنا قاراي ىعىسىپ، كەرىسىنشە تسين يمپەرياسىنان قىسىم كورسە، پاتشا ۇكىمەتىمەن جاقىنداسا ءتۇسكەن. ءسويتىپ، بيلىك تىزگىنىن ەشكىمگە ۇستاتپاي، ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس ءجۇرگىزە الدى. ونى ا. لەۆشين راستاي وتىرىپ، بىلاي دەيدى: «ءوزىنىڭ كۇشىنە سۇيەنىپ، قاجەتىنە قاراي ءوزىن بىرەسە رەسەيدىڭ، بىرەسە قىتايدىڭ بودانى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، بىراق شىن مانىندە مۇلدە تاۋەلسىز بيلەۋشى بولدى». مۇنداي ءىس تەك تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ قولىنان كەلەر ەدى. قازاقستاننىڭ ابىلاي زامانىندا «ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەل» بولعانىن شوقان ءۋاليحانوۆ تا راستايدى. ال شىعىستانۋشى عالىم ۆ.بارتولدتىڭ ايتۋىنشا: «XVIII عاسىردا قىرعىزدار (قازاقتار) ورىس ۇكىمەتىنىڭ قويعان تالاپتارىن وزىنە ءتيىمدى بولسا عانا ورىنداپ وتىرعان». مۇنداي ساياسات تاۋەلدى بيلەۋشىنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى ايتپاسا دا ءمالىم.
ءيا، ابىلايدى ەلىمىزدىڭ يگى جاقسىلارى قولداماسا، ونىڭ اتى شىعار ما ەدى، شىقپاس پا ەدى؟! ابىلايدىڭ اقىلگويلىگى سول ەمەس پە، ول اقسۇيەك سۇلتاندارعا ەمەس، قالىڭ قازاق جۇرتشىلىعىنا، حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان بۇقار، ۇمبەتەي، اقتامبەردى جىراۋلارعا، قازداۋىستى قازىبەك بيگە، تولە بيگە، ءايتەكە بيگە قابانباي، ءبوگەنباي، ناۋرىزباي، سىرىمبەت، مالايسارى، بايان سياقتى باسقا دا قاھارمان باتىرلارعا سۇيەندى.
ابىلايدى ءوز زامانى، ءوز ورتاسى تۋدىرعان، سول سەبەپتى دە ءوزى شىققان بيلەۋشى تاپ مۇددەسىن قولداۋى زاڭدى، ءويتكەنى ول سول ورتادا تاربيەلەندى. ودان باسقاشا ويلاۋدى تالاپ ەتىپ، ونىڭ ءدۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىنا سىني تۇردە تالداۋ جاساۋ ارتىق بولادى. قايتا، تاريحي كەزەڭدە ءبۇتىن قازاق جۇرتىنىڭ مۇددەسىن تۇتاستىرىپ، حالىقتى سول ماقساتقا جۇمىلدىرا بىلگەندىگى ابىلايدىڭ ۇلىلىعىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىز.
ابىلايدىڭ العا ۇستاعان ساياساتى، ماقساتى - قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن بىرلىگى، مەملەكەتتىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ەدى. سول ۇلتتىق مۇددەنىڭ ورىندالۋىنا ەندى قول جەتتى.
ءيا، ابىلايدىڭ جەتسەم دەگەن كۇنى وسى ەدى. ماقساتى - قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن بىرلىگى، مەملەكەتتىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ەدى. سول ۇلتتىق مۇددەنىڭ ورىندالعانىنا بيىل 20 جىل بولادى.
ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى قاي كەزدە اتالۋى ءتيىس دەگەن ماسەلە ءتوڭىرەگىندە ارقيلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بۇل ماسەلە تۇپكىلىكتى عىلىمي شەشىمىن تابادى دەپ سەنەمىز. ول قاي جىلى اتالعاندا دا تومەندەگىدەي ۇسىنىستارىمدى ايتا كەتسەم دەيمىن. ەگەر ورىندالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولارى حاق.
بىرىنشىدەن، ابىلاي اتىنا بايلانىستى پىكىرتالاستارعا تۇبەگەيلى نۇكتە قويۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى مۇراعات قۇجاتتارىن زەرتتەۋدى قولعا الىپ، ونى اياعىنا دەيىن جەتكىزەتىن كوميسسيا جاساقتالسا; ەكىنشىدەن، ابىلاي حان اتىنداعى جوعارى دارەجەلى وردەن بەلگىلەنسە; ءۇشىنشىدەن، ابىلايدىڭ ورداسى تىگىلگەن بۋرابايداعى ششۋچە قالاسىنا ابىلاي حان اتى بەرىلسە; تورتىنشىدەن، ابىلاي حانعا ارنالعان حالىقارالىق دارەجەدەگى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزسە دەگەن بايلاممەن ءسوز اياعىن تۇيسەم دەيمىن.
كادىرجان ابۋەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
http://www.egemen.kz/309823.html
