Amerika Qúrama Shtattary sayasy jәne ekonomikalyq prosesterding damuyna aitarlyqtay әser ete alatyn manyzdy әlemdik qatysushylardyng biri.

Ózgeler sekildi, Qazaqstannyng da syrtqy sayasatynyng basym baghyttarynyng biri - AQSh-pen qarym-qatynastardy damytu ekeni týsinikti.

Qazirgi kezde Qazaqstan Amerika Qúrama Shtattarymen ekijaqty baylanystyng barlyq salalarynda belsendi damugha kýsh salyp jatyr. AQSh elimizding tәuelsizdigin alghashqylardyng biri bolyp tanydy (1991 j. 25 qazan-avt.) jәne diplomatiyalyq qatynastar ornatty. Ekijaqty qatynastardyng damuyndaghy taghy bir manyzdy oqigha - Qazaqstannyng yadrolyq qarudan bas tartuy. Múnday qadam Qazaqstannyng beybit damugha degen adaldyghyn rastady jәne eki el arasyndaghy ózara senimdilikti aitarlyqtay arttyrdy.

Tәuelsizdik jyldarynda Qazaqstan Preziydenti N.Nazarbaev AQSh-qa alty ret resmy saparmen bardy. Nәtiyjesinde ekijaqty kelisimderge qol qoyyldy. Búl eki el arasyndaghy odan әri jemisti yntymaqtastyqty damytugha negiz boldy.

Mysaly, 1992 jyly mamyrda Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti N. Á. Nazarbaevtyng AQSh-na alghashqy sapary kezinde sauda qatynastary turaly kelisimge, investisiyalardy yntalandyru jәne ózara qorghau turaly kelisimge, sonday-aq qosarlanghan salyq saludy boldyrmau turaly konvensiyanyng jasaluy turaly birlesken mәlimdemege qol qoyyldy.

1994 jyly aqpanda Qazaqstan men AQSh arasynda demokratiyalyq seriktestik turaly hartiyagha qol qoyyldy. 1997 jylghy qarashada, Qazaqstan Respublikasy Preziydentining AQSh-qa kezekti sapary kezinde ekonomikalyq seriktestik turaly hartiyagha qol qoyyldy. 2001 jylghy 11 qyrkýiektegi oqighalar qazaq-amerikan qatynastaryndaghy jana kezenning bastaluyn belgiledi. Qazaqstan Vashingtonda jәne Niu-Yorkte jasalghan terroristik әreketterdi aiyptady jәne AQSh-tyng Aughanstandaghy antiyterrorlyq nauqanyn qoldady.

Óz kezeginde Qazaqstannyng Aughanstan men Iraktaghy terrorizmge qarsy operasiyalargha kórsetken qoldauyn amerikandyq tarap joghary baghalady. 2001 jyly jeltoqsanda Vashingtonda N.Á.Nazarbaev pen Dj. Bushtyng kezdesuinde eki elding basshylary Qazaqstan-Amerika qarym-qatynasy turaly birlesken mәlimdeme jasady. Ol Qazaqstan men Amerika Qúrama Shtattary arasyndaghy úzaq merzimdi strategiyalyq seriktestikti nyghaytugha baghyttalghan kelisimder edi.

Osy kezdesu barysynda Qazaqstan basshysy tәjiriybe almasudy jәne eki el arasyndaghy kәsipkerlik salasynda yntymaqtastyq ornatudy kózdeytin Hiuston bastamasyn jýzege asyru turaly úsynys jasady. Nәtiyjesinde 2002 jylghy 3 qazanda Almatyda Qazaqstannyng sol kezdegi Syrtqy ister ministri Qasym-Jomart Toqaev pen AQSh-tyng Qazaqstandaghy elshisi L.Nepper jariyalaghan Hiuston bastamasy jýzege asyryldy.

Qasym-Jomart Toqaevtyng aituynsha, Hiuston bastamasy - búl eki elding jeke sektorlaryn jaqyndastyrugha baghyttalghan Qazaqstan men Amerika Qúrama Shtattary arasyndaghy seriktestik. Búl qazaqstandyq biznes sektorynyng bәsekege qabilettiligin arttyrugha, sonday-aq ónimderdi birlesip óndiru men әlemdik naryqtargha ótkizuge yqpal etedi.

Búl bastamany iske asyrudyng birinshi kezeninde Euraziyalyq qayta qúru jәne damu banki (EQDB) tehnikalyq qoldau retinde qazaqstandyq qarjy instituttaryna 300 million dollar bóldi. Hiuston bastamasynyng ekinshi kezeni Qazaqstandaghy әleumettik baghdarlamalardy qarjylandyrudy kózdeydi.

AQSh - Qazaqstandaghy eng iri sheteldik investor. Qazaqstan ekonomikasyndaghy tikeley amerikandyq investisiyalardyng ýlesi sheteldik investisiyalardyng jalpy qorjynynda shamamen 23,5%-dy qúraydy. Tәuelsizdik jyldarynda AQSh-tyng Qazaqstan ekonomikasyna salghan investisiyasy 15 milliard dollardan asady. Qazirgi uaqta Qazaqstanda shamamen 400 amerikandyq kompaniya júmys isteydi. Búl kórsetkishter amerikandyq faktordyng Qazaqstannyng odan әri ekonomikalyq damuyndaghy manyzdylyghyn aighaqtaydy.

Qazirgi uaqytta AQSh Qazaqstannyng energetikalyq resurstarynyng eksporttyq baghyttaryn әrtaraptandyrudy qoldaydy. Atap aitqanda, AQSh Batys Qazaqstan - Batys Qytay múnay qúbyryn salu jobasyn, sonday-aq Qazaqstandy Baku-Tbilisiy-Djeyhan múnay qúbyryna qosu jobasyn qoldady. Qazaqstannyng BTJ-ge qosyluy turaly kelisimge 2006 jyly 16 mausymda Qazaqstan Túnghysh Preziydenti N.Á.Nazarbaev pen Ázirbayjan Preziydenti IY.G.Áliyevting kezdesui kezinde qol qoyyldy. Qújatqa qol qoyghannan keyin N.Á.Nazarbaev búl joba Resey men Qytay baghyttaryn qospaghanda, Qazaqstan ýshin múnay tasymaldaudyng ýshinshi jolyn ashatynyn, búl Qazaqstan múnayyn óndiruding jedel qarqynyna әser etushi manyzdy faktor ekenin aitty. Búl saladaghy yntymaqtastyq Qazaqstan men AQSh-tyng mýddelerine jauap beredi. Qazaqstannyng energetikalyq resurstardy әlemdik naryqqa shygharuy men balamaly aimaqtyq jobalargha qatysuy jana perspektivaly naryqtardy iygeruge mýmkindikter ashady. Búl Qazaqstannyng basqa da iri aimaqtyq subektilerdin, mysaly Ýndistan, Japoniya jәne basqa da jetekshi ATR elderining Qazaqstannyng kómirsutek shiykizatyna degen qyzyghushylyghynyng artuyna yqpal etti.

Qazirgi uaqytta Qazaqstan men Amerika Qúrama Shtattary arasynda óte kýshti yntymaqtastyq bar. Onyng negizi senimdi qúqyqtyq baza bolyp tabylady. Sonday-aq, qauipsizdik salasynda da yntymaqtastyq ornatyldy.

Qazirgi kezendegi qazaq-amerikan yntymaqtastyghynyng negizgi mazmúny preziydentter Donalid Tramp pen Núrsúltan Nazarbaevtyng 2018 jylghy 17 qantarda «Qazaqstan men Amerika Qúrama Shtattary: HHI ghasyrdaghy keneytilgen strategiyalyq seriktestik» birlesken mәlimdemesinde kórsetilgen.

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev Amerika Qúrama Shtattaryna bardy. Josparda Niu-Yorkte ol BÚÚ Bas assambleyasynyng 74-sessiyasyna qatysu, sonday-aq memleket jәne ýkimet basshylarymen jәne biznes ókilderimen kezdesuler ótkizu.

Jaqynda Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng amerikandyq The Hill basylymynda maqalasy jariyalandy. Múnday jariyalanymdy shet elge barardan birneshe kýn búryn jasau Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev negiz etken dәstýrge ainaldy. Eger biz Qasym-Jomart Toqaevtyng maqalasyn taldaytyn bolsaq, onda onyng negizgi bóligi Qazaqstan ekonomikasyna amerikandyq kapitaldy tartugha arnalghan dep qorytyndy jasaugha bolady. Amerikandyq investisiyalar Qazaqstangha kelui ótken jyly 45 payyzgha artty.

«Bizding elderimiz arasyndaghy baylanystar, әriyne, ekonomika shenberinen asyp týsedi. Biz AQSh-pen tyghyz seriktestik ornattyq jәne kóptegen manyzdy syrtqy sayasy mәseleler boyynsha tyghyz yntymaqtastyqta boldyq. Búl ózgermeydi. Mening basshylyghymmen Qazaqstan songhy ýsh onjyldyqta sәtti jýrgizgen syndarly, tengerimdi jәne tәuelsiz syrtqy sayasatty jalghastyrady», - dedi Qasym-Jomart Toqaev ózining maqalasynda.

Qasym-Jomart Toqaevtyng Amerika Qúrama Shtattaryna sapary - búl Qazaqstan Preziydenti mәrtebesindegi alghashqy sapar. Preziydentting aituynsha, ol amerikandyq kompaniyalar men investorlardyng Qazaqstan ekonomikasyna tartyluyn kóbirek kórgisi keledi. Ol ýshin, barlyq basqa kәsipkerler ýshin Ortalyq Aziya aimaghynda búryn-sondy bolmaghan iskerlik ahual jasalady.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty. Qazaq-Orys Halyqaralyq uniyversiytetining dosenti.

Abai.kz