Bolyp ótken oqigha zor,tarihy túlgha túghyrly bolghan sayyn onyng júmbaghy mol bolady. Sebebi onyng aitylmay qalghan tústaryna "anyz", "ertegi" tor qúrady.
Bizding arghy-bergi ómirimizde Abylayday asqaq, Abylayday teren,Abylayday qas batyr,Abylayday kóregen qolbasshy,Abylayday mәmileger memleket basshysy bolghan emes.

Bolyp ótken oqigha zor,tarihy túlgha túghyrly bolghan sayyn onyng júmbaghy mol bolady. Sebebi onyng aitylmay qalghan tústaryna "anyz", "ertegi" tor qúrady.
Bizding arghy-bergi ómirimizde Abylayday asqaq, Abylayday teren,Abylayday qas batyr,Abylayday kóregen qolbasshy,Abylayday mәmileger memleket basshysy bolghan emes.

Osydan dәl jiyrma jyl búryn, dәlirek aitsaq 1991 jyldyng 2 tamyzynda "Jer shoqtyghy - Kókshetau" qalasynda, Lenin atyndaghy Mәdeniyet sarayynda "Abylay jәne qazaq halqynyng HVIII ghasyrdaghy últ-azattyq kýresi" degen ghylymiy-teoriyalyq konferensiyasy bolyp ótti. Búl keleli keneske qazaqtyng sóz ústarlarynyng deni qatysyp, óz pikirlerin ortagha saldy.
Tughan halqynyng tuyn kótergen talay tarlan túlghalar men nebir aqiyq asyldarymyzdy dýniyege әkelgen ejelgi, qasiyetti Kókshe jerinde úlan dalanyng úly perzenti, iysi qazaqtyng payghambarday pir tútar aibyny men aibarlysy, eldik pen erlikti teng ústaghan han babasy Abylaydyng 280 jyldyq mereytoyy úlan-asyr mereke bolyp ótip, shadyman shattyq sheruine úlasuy da sonyng aighaghy. Jalqynyng birligi men berekesine, kendigi men tendigine ózi handyq qúrghan qyryq segiz jyl boyy qylau týsirmey, "Aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama"- zar zamannyng kezinde de qaharman qolbasshy retinde ghana emes, kemenger memleket qayratkeri, dýldýl diplomat retinde de Alty alashty auzyna qaratyp, shyrqau biyikten kóringen úly babanyng torqaly toyy men asyna qazaqtyng Atyrauynan Altaygha, Jetisu men Syr boyynan Arqagha úlasyp jatqan baytaghynyng týkpir-týkpirinen, kórshiles Resey jerinen onyng әruaghyn syilaghan býgingi úrpaqtary jinaldy. Ýsh kýnge sozylghan úly dýbirde aitylmaghan sóz qalmady deuge bolady.

Ómirzaq SÚLTANGhAZIYN, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng preziydenti, akademiyk:
"Abylay babamyzdyng býgingi mereytoyy - tarihy manyzy bar, kópten arman etken eleuli oqigha. Bizdi býgin Abylay dәuirinen 300 jylday uaqyt bólip túr. Qazirgi uaqyt túrghysynan qarasaq, Abylaydyng qazaq handyghynyng bedelin halyqaralyq dengeyge kóteruine, qazaq memleketining shyn mәnindegi tәuelsizdigi men birtútastyghyn qorghau isine, sonday-aq Reseymen baylanys ornatuda ýlken enbek sinirgeni bәrimizge aiqyn".

Ózbekәli JÁNIBEKOV, búrynghy Qazaqstan Kompartiyasy
Ortalyq komiytetining hatshysy, tarih ghylymynyng kandidaty:
"Tarih - dәris, ótkenning ókinishin de, maqtanyshyn da boyyna sinirgen úly mektep. Atadan balagha qalyp kele jatqan tәrbiye, ónege joly. Esimizdi endi ghana jiyp, irgeli, egemendi el bola bastaghan qazirgi tústa qiyan-qily zamanda halyqtyng birligin, eldigin somday týsip, ýsh jýzding basyn qosyp, qazaq eline ashkózin tige, qandy qolyn sozghan qas dúshpan - Jonghar shapqynshylaryna qarsy býkilhalyqtyq qozghalysty úiymdastyrushylarynyng biri - han Abylaydyng túlghasy, onyng tarihta alghan roli jayynda kóp aitylyp jýr.
"Qazaqtyng anyz-jyrlarynda,- dep jazghan Shoqan Uәlihanov, - Abylay esimi óte bir әserli mәnge ie bolghan. Júrt Abylay dәuirin qazaq qaharmandyghynyng kemeldengen túsy dep sezinedi. Abylay joryqtary, batyrlardyng erligi túrmystyq-salttyq dastandardyng arqauyna ainalghan".
Abylay jóninde belgili tarihshy Aleksey Levshin bylay dep jazghan:
"Ózining qadir-qasiyetin jaqsy týsingen ol - Abylay júrtty aqyl-aylasymen, sabyrly salmaqtylyghymen, manayyna toptastyra bildi. Jauyn súsymen de, kýshimen de seskendire otyryp, ol óz qalauymen birese Reseydin, birese Qytaydyng bodandyghyn qabyldaugha mәjbýr bolghanymen, shyn mәninde, eshkimge de boyúsynbaghan tәuelsiz basshy boldy."
...IYә, júrt ózin-ózi tanu ýshin de eseIYi kerek eken. Abylay turaly aqiqattyng erte me, kesh pe jaryq kóretinine kәmil sengen Múhtar Áuezov:
"Qazaqtyng derbes el boluyna, әri-beriden song sol qazaqtyng qazaq boluyna, basy qosylyp el boluyna, bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharuyna eren enbek sinirgen Abylaydan artyq adam bolmas. Jasymyz bolsa da kele jatyr, keyingiler týsine me, týsinbey me, Abylay turaly bir kýrdeli ghylymy enbek jazylsa eken, әzirge baspagha basu qiyngha týser, biraq arnayy arhivte qalsa dúrys bolady!" - "depti.
Úly kemenger jazushy múnan bólek: "Eng bastysy, Abylaydyng jazba derekterge, ghylymy zertteulerge negizdelgen naqtyly ómirbayanyn jasau, ony Qazaqstan tarihymen úshtastyra bilu!",- dep ósiyet qaldyrypty.

Chapay ÁBUTÁLIPOV, Kókshetau oblystyq Kenesining tóraghasy:
"Abylay sóz joq, óz zamanynyng ozyq oily azamaty boldy. Ózining qas dúshpany - Jonghar biyleushisi Qaldan Serennin: "Ol zamanynan jýz jyl búryn erte tudy. Býkil әlemdi biyleu qolynan keledi",- deui teginnen-tegin aitylmaghan bolar..."
"Abylay han - býkil qazaq júrtynyng kósemi",- dedi sózining sonynda.

Ramazan SÝLEYMENOV, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng akademiygi,
qoghamdyq ghylymdar bólimshesining akademiyk-hatshysy:
"Qazaq halqynyng tarihyna HVIII ghasyr - Abylay dәuiri bolyp engeni barshagha mәlim.
"Jonghar tútqynynda bolghan jyldardyng ózi de Abylay ýshin iz-týzsiz ketken joq. Ol múndaghy handyqtyng myqty jәne osal jaqtaryn kórdi, oirat tilin ýirenip aldy, kóptegen jonghar bekzadalarymen tanysty. Abylay tútqynda ózin meylinshe layyqty ústay bildi.Ol tútqynda jýrse de ózining qadir-qasiyetin joghaltpay, joghary ústauy, jaularyn da tәnti etedi. Jonghar hany Qaldan Serenning Orta jýzben beybit kelisim jónindegi naq óz tútqyny - Abylaymen shart jasasuy búl orayda kóp jaghdaydy anghartatyny sózsiz bolsa kerek..."

Manash QOZYBAEV, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng
Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory, akademiyk:
"Abylay han!" Búl esimdi ataghanda barsha qazaq ataulynyng jadyna bostandyq, egemendi el, qazaq halqy, tughan jer, Otan, el birligi, el yntymaghy siyaqty qasiyetti úghymdar oralady. Aybyndy da aidyndy, әruaqty Abylay babamyzdyng esimi, ruhy ósip-ónuding úryghy emes dep eshkim de aita almas!
Abylay hannyng danalyghy men kóregendigi - osy bir Dala demokratiyasy men handyq diktaturany bir jýiege sala bildi".

Jabayhan Ábdildiyn, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng viyse-preziydenti, akademiyk:
"...shyn mәninde, Abylay hannyng túsynda qazaq memleketi - qazaq handyghy ózining ishki de, syrtqy da sayasatyn eshkimge jaltaqtamay derbes jýrgizdi... Bir ghana mysal - Resey patshasy II Ekaterina Abylaydy handyqqa bekitu, әitpese oghan әldebir núsqaular beru ýshin ony talay ret Peterburgke, ne Orynborgha arnayy shaqyrtqanyn biz qazir jaqsy bilemiz. Abylay bolsa, búghan selt etpegen edi.
"Meni ýsh jýzge han qylyp halqym saylady, endeshe búghan qosa airyqsha bir kuәlik aludyng qajeti joq!"- dep, ol mәseleni keltesinen qayyrdy".

Ghayrat SAPARGhALIYEV, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng korrespondent- mýshesi,
Filosofiya jәne pravo institutynyng bólim mengerushisi:
"Abylay - qazaq halqynyng ómirinde úzaq uaqyt jarqyrap janghan júldyzy. Onyng janghan jaryghy men ystyq lebi, shapaghaty halqymyzdyng jýreginde mәngi-baqy saqtalatyny sózsiz! Sayasy arenagha jiyrmadan endi asqanda shyghyp, dýniyeden qaytqangha deyin Abylay qatardaghy memleket qayratkeri ghana emes, mәrtebeli adamdardyn, odan qaldy patshalardyng auzynan týspegen ardager túlgha bolghany aqiqat! Búl ghajap tandanarlyq jaghday! Qalay da bolsa olar Abylay basqarghan qazaq halqynyng tәuelsizdigin moyyndaghan, Abylay pikirimen sanasqan. Onymen ekonomikalyq qatynastargha týsken. Abylay ólgennen keyin de ony tәuelsiz han boldy dep eseptegen. Mysaly Shoqan Uәlihanovty nagradtau turaly ótinishinde Reseyding әskery ministri, knyaz Dolgorukov bylay degen:
"Uәlihanov esti potomok poslednego vladeytelinogo hana Abylaya".
Vladimir Daliding sózdiginde "vladeyteli" degen sózding mynaday maghynasy bar: "derjavnyy obladateli, verhovnyy praviyteli, gosudari". Bylaysha aitqanda, tәuelsiz memleketting basshysy, biyleushisi, әmirshisi!
Osyghan baylanysty Abylaydyng jeke basynyng qasiyetteri turaly bir-eki auyz sóz aitu qajet siyaqty. Onsyz Abylaydyng sayasatyn, is-әreketin týsinu mýmkin emes. Abylay turaly biraz aityldy. Degenmen de Abylaygha sayasy minezdeme beru ýshin keybir jaghdaylardy qaytalaugha tura keledi.
Birinshi - Abylay ójet, erjýrek, eshnәrseden seskenbeytin, taysalmaytyn túlgha bolghan. Soghysta bolsyn, tútqynda bolsyn, eldi biylep, el arasynda jýrsin, Abylay aitqanynan qaytpaghan. Aldyna qoyghan maqsatyna jetpey tynbaghan. Múny dәleldeytin kóptegen tarihy derekter bar. Ol halyqtyng jadynda da saqtalghan.
Ekinshi - Abylay ótkir oily, tereng bilimdi, sheshen adam bolghany aitylady. Týrik halyqtarynyng tilin aitpaghanda, Abylay parsy, qytay, orys tilderin jetik mengergen.
Jonghariyada tútqynda bolghanda Abylay monghol tilin de jetik ýirenip, oqyp, jaza bilgen. Birinshi kezdeskende-aq Abylay úmytylmaytyn, tanghajayyp әser qaldyryp otyrghan.
Knyaz Urusov Abylaydyng osy qasiyetin eske alyp, bylay deydi: "Hannan góri Abylay barlyq әngimege aralasyp, jauapty lezde jәne oryndy qaytaryp otyrdy". Qysqasy, Abylay qazaqtyng zandaryn, qazaq qoghamynyng sayasy jýiesin, onyng dәstýrlerin, óte tereng bilgen jәne olardy memleketting tәuelsizdigin saqtaugha, qoghamdyq tәrtipti nyghaytugha qoldana alatyn el basshysy bolghan..."

Shota UÁLIHANOV, sol jyldarda M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng bólim mengerushisi,jazushy, "Tәuelsizdik" monumentining avtory,Han Abylaydyng tikeley úrpaghy:
"Kózi tirisinde-aq aty anyzgha ainalyp, shuaqty kýn men borandy aumaly-tókpeli zaman aghymyna qaramay ýsh ghasyr boyy eldiktin, erliktin, tәuelsizdiktin, auyzbirlikting tuynday bolyp, halyqtyng sana-sezimine úyalady. Razy bolghan qazaq halqy ony kóp jyldar boyy jýreginde saqtady! Túlghasyna kólenke týsirmedi. Endi mine, Abylay ortamyzda! Tórimizde túr! Assalaumaghalaykum, meyirban baba!"

Vladimir MOIYSEEV, Úighyrtanu institutyndaghy Qazaqstannyng Ortalyq Aziya elderimen baylanys bólimining mengerushisi, tarih ghylymynyng doktory:
"Qyrqynshy jyldardyng orta sheninen bylay qaray Ortalyq jәne Orta Aziyadaghy jaghday Qazaq handyghynyng paydasyna sheshile bastaydy. Múnda da Abylaydyng dana sayasaty ýlken ról atqarady.
Jonghariyanyng ózindegi oqighalardyng barghan sayyn shiyelene týsui jaghdayynda Abylay olardyng isine belsene aralasyp, batys-monghol feodaldary arasyndaghy alauyzdyqtardy paydalanyp, týptin-týbinde ózining jaqtasy Davasy knyazdi jonghar taghyna otyrghyzugha qol jetkizedi. Sóitip Jonghariyadaghy alasapyrandy sәtti, útymdy paydalanyp, Orta jәne
Úly jýz qazaqtary oirattardy Jetisu men Shyghys Qazaqstannan birte-birte yghystyra bastaydy.
Sóz joq, osynyng bәri ghúlama basshy, san qyrly sayasatker, Abylayhannyng óz halqy aldyndaghy bagha jetpes úlanghayyr enbegin, onyng tanghajayyp túlghasyn aishyqtay týspek!"

Qadirjan ÁBUOV, Sh.Uәlihanov atyndaghy Kókshetau pedagogika institutynyng dosenti:
"Tarihy túlghalardy bir-birimen tendestire salystyrugha bolmaydy. Áytkenmen, Resey ýshin Petr birinshi, Germaniya ýshin Bismark qanday qyzmet atqarsa, Qazaqstan ýshin Abylay hannyng enbegi olardan kem emes!"

Narbay YBYRAEV, Sh. Uәlihanov atyndaghy Kókshetau pedagogika institutynyng dosenti,
filologiya ghylymynyng kandidaty:
"Tarihy jyrda ejelden belgili Qorqyt pen Bayandýr han, Úlyq pen Shynghys, Sypyra men Toqtamys han, Asan men Jәnibek han, Jiyenbet pen Esim han, aqyry janaghy aitylghan aituly jyraularmen (Búqar, Ýmbetey, Shal) Abylay hangha deyin úlasqan sabaqtastyq bar".

... IYә, Han Abylay turaly aitylghan sózderdi, oilardy, pikirlerdi, jyr-tolghaulardaghy jaqsy sózderdi, óz zamandastarynyng aitqanyn bir jerge jinaqtasaq birneshe tom kitap bolary anyq. Bizding búl jariyalap jatqanymyz, osydan jiyrma jyl búryn Kókshetauda úlyq toyda, Han Abylaydyng 280 jyldyghynda júrtqa jariya bolghan sózder.
Osyghan sýiene otyryp, 1991 jyly Han Abylaydyng 280 jyldyghy ótkizilse, al biylghy 2011 jyly 300 jyldyghy atausyz qalmas dep túrmyz.
Jalpy Abylay turaly eng alghashqy derekti Mәshhýr Jýsip-Kópeev "Kómekey әuliye" atandyrghan Búqar jyrau beredi. Ol belgili zertteushi-ghalym Qayym Múqamedhanovtyng "Búqar jyrau" atty maqalasynda kórsetkendey 1685 jyldary Búqar qalasynyng manyndaghy Elibay degen jerde dýniyege keldi, Búqarada medresede oqydy dep kuәlik beredi. Sol aimaqta sәbiylik shaghy ótken Han Abylaymen jaqyn jýruining bir sebebi osylar boluy da mýmkin.
Mine, osy Búqardyng Abylaygha qarata: "Sen on bir jasynda ... "dep bastalatyn tolghauy bar. Soghan sýiensek, búl tarihtyng 1722 jyly bolady. Búl әli "Aqtaban shúbyryndygha ... " deyingi beybit zaman bolatyn. Demek Ábilmәnsýr dәl osy 1722 jyly, 11 jasynda "Ábilmәmbet handargha, qyzmetshi bop túrghany" shyndyqqa sayady.
Osyghan ilansaq, Ábilmәnsýr men Oraz qyzmetshisi ekeui Ýrgenishten esh jerge ayaldamastan, ýlken shahar Týrkistangha kelgeni mәlimdenedi. Jambyl Artyqbaevtyng "Abylaydyng asynda shappaghanda ..." atty maqalasynda kórsetilgen derekter oigha qonynqyramaydy ("Jas qazaq" gazet, №16, 29 sәuir, 2011 jyl). Onda ol han Abylaydy eki jylgha jasartyp, 1713 j. dýniyege keldi dep kórsetedi.
Búlay bolghan kýnde 1713 jyly dýniyege kelgen Ábilmәnsýr Týrkistanda 11 jasynda, yaghny 1725 jyly "Ábilmәmbet handargha, Qyzmetshi bop túra almaydy ... " Ol uaqta " aqtaban" bastalyp, Týrkistan aimaghyn, tipti Tashkentti de qalmaqtar basyp qalghan bolatyn.
Ekinshiden, "Sabalaq" bala Tóle biyge de bara almaydy. Óitkeni Tóle by babamyz, Múhamedjan Tynyshbaevtyng zertteuinde, dәl sol kezende "Samarqan, Búqara manynda bolatyn".
Demek Ábilmәnsýrge tek bir-aq jol- "Qarataudyng basynan kósh keledi" degendey, sol qayghy-qasiret arqalaghan "kóshpen"birge ilesip baratyn, Arqanyng tósi ghana qalady. Ómirde de solay, ol biraz jyl Dәuletkeldi degenning jylqysyn baghady. Búl halyq dastandarynda tolyq kórinis tapqany belgili jayt.
Qalmaqtardyng beti 1728-29 jyldary qayta bastaydy. "Búlanty", "Qalmaqqyrylghan" shayqastary ótedi. Alda - "Anyraqay". Áriyne múnday, Anyraqay" siyaqty shayqas bir kýnde bola salmaydy. Shabuyl basy 1729 jyly bastalyp, jaudy Jetisu jerinen, Arqadan, Qarataudan ýlken "shenbermen" syra, qorshalay otyryp, aqtyq arpalys Balqash kólining manynda bolghany, sol kezderi Bolat han sheyit bolyp, jenisti jol odan әrman jalghaspay qalghany kózge úrady ...
Jalpy han Abylaydyng ghúmyrnamasynda eki qasiyetti data bar. Biri - jiyrma jas, ekinshisi- jiyrma bes jas.
Onyng birinshisinde "Qanjyghana bas baylap, "Abylaylap" aighaylap" deytin úly oqigha bolady. (1731 j. )
Ekinshisinde - Atyghay-Qarauylgha súltan bolady. (1736 j. )
1939 jyly Ábilmәmbetpen birge bodan bolugha ant beredi.
1940 jyly Qytaymen beybit kelisim jasaghan jongharlardyng (Yamyshev qamalynyng komendantynyng habarlauynda noyan Syptan) qalyng qoly qazaqtardy basyp qalyp, Abylay tútqyngha týsedi.
1942 jyly qarasha aiynda Orynbor komissiyasynyng bastyghy I.I. Nepluevting jazuynda Ábilmәmbet ózining en kenje úly Ábilfeyizdi jonghar biyleushisine "kepildikke" attandyrady. "Ol úlyn amanat ýshin emes, bauyry Abylaymen kezdesip, onyng basyn arashalau ýshin ... " jibergenin habarlaydy.
1743 jylghy mausymdaghy qújattan: "Abylay súltan jonghar biyleushisinen kóp oljamen oraldy, yaghny óz iyeligine Tashkent, Týrkistan qalalaryn jәne basqalardy enshiledi"( 9 nauryz 1745 jyl. Semey bekinisindegi qazaq saudagerlerining qazaq biyleushileri men feodaldary arasyndaghy ózara qarym-qatynastary turaly habarynan.)
"...Qyrghyz-qaysaq biyleushilerining birazy Búqara manynda túrady. Al sol jerge jaqyn ornalasqan jonghar qalmaqtary olarmen jii kezdesedi. Tipti olarmen alysta túratyn qalmaqtar da aralasady. Búryn búlar bir-birimen siyspay, qaqtyghysyp, birin-biri tútqyngha alyp jatatyn. Qazir olardyng arasynda shapqynshylyq ta, bas arazdyq ta bayqalmaydy.
Bes jyl búryn qalmaq Syptan әskerimen qyrghyz-qaysaqtargha baryp, olardyng biyleushisi Abylay súltandy kóp adamymen qolgha týsirgen bolatyn.
Eki jyldan keyin ony tútqyndaghy kóp adamdarymen eline qaytaryp, beybit qarym-qatynas ornatuy ýshin qalmaqtardan da adamdar qosyp bergen. Sodan beri osy kezge deyin qalmaqtarmen beybitshilik ornaghan. Olar daladan ang aulasa da birlesip baratyn boldy.
Sol soghystan beri ózderi tútqyngha týskenderin bir-birimen almastyrdy. Mysaly-eresekter ýshin eresek adamdaryn, qarttary men balalary ýshin ornyna miner at, sauyt-sayman beredi. Qazir olar Qaldan Seren qalmaqtarymen syilastyq ornatyp, bir-birine kelip-ketip túrady..."
Búl joldardy úzartyp әdeyi berip otyrmyz. Sebebi qalmaq pen qazaq arasy, qarym-qatynas týrleri óte kýrdeli bolypty. Sonyng mysalynday Abylaydyng arqasynda 1742 jyldan qalmaq pen qazaq arasy tynshyghan. Tipti bir-birimen atysyp-shabysyp jýrgender "ang aulaugha birge baratyn" jaghdaygha jetken...
Osynyng ózi-aq Han Abylaydyng ghúmyrnamasynda "aqtandaqtardyn" asa moldyghyn bayqatady. Tek birin ghana aitayyq, óz tútqynynda otyrghan Abylay súltangha Qaldan Seren óz qolymen qosqan Topysh súludan eng tandauly, qazaqtyng tәuelsizdigi ýshin shayqasqan qyrghiyperen úldar dýniyege kelgen. "Jezdesi" retinde, әriyne sayasy mýdde de bar, qalmaq Ámirsanany qorghady. Sol sebepti Han Abylaydyng aqiqatyn asyqpay-aptyqpay zerttegen, zerdelegen dúrys bolady.
Endi bizge úly jaratylystan qalghan kóptegen aishyqty amanat bar. Keyde múny "fenomendik" kórinis deuge keledi.
Abylaydyng eng úly qasiyeti sol, ol ainalasyna aqylmandardy, kózsiz batyrlardy, almas tildi aqyn-jyraulardy jinaghan.
Han Abylaydy kóptegen zertteushiler "48 jyl han bolghan" deuden jalyqpaydy. Dúrysy - 50 jyl. 1731 jyly "súltan" bolghan, 1736 jyly "Kishi han" - 1771 jyly "Úly han" saylanghan. 1769 jyly Týrkistan Ordasyna oralghan. 1781 jyly opat bolghan ... Al "48 jyl han bolghany"- Kókshetauda. Búghan Týrkistangha birjolata qonys audarghan ghúmyrynyng songhy eki jylyn qosu kerek...
Abylay fenomenine jatatyn qasiyetterding birqatary soghys ónerine baylanysty. Onyng joryq jolyndaghy tigiletin qosy "abylaysha" dep atalghan. Búny "Batyr Bayan" siyaqty úly dastandy tughyzghan týrki әlemining úly jyrshysy Maghjan Júmabaev "Tabaldyryq" ("Alqa") dep atalatyn enbeginde atap kórsetedi.
Birde Abylay bastaghan joryqshylar jaudan jenilip, sheginuge, jan saqtaugha mәjbýr bolypty. Keshkilik ottyng basynda otyrghanda Abylay jyrshyny shaqyryp alyp, endi elge osy oqighany qalay aitasyng degende: "Han Abylay qashqan joq, Enkeye bere jylysty" dey salmaymyz ba degendi estip, riza bolghan eken.
Abylay ómirinde "Han qalpaq" dep atalatyn taghylym bar. Bir toyda "ishpey mas, jemey toq" bolghandar, bayqamaghansyp, han Abylaydyng han qalpaghyn qaghyp týsiredi. Ony isteudegi oilary, qayter eken, enkeyip alar ma eken degendik edi ... Abylay bolsa da "Han qalpaqqa" qayyrylmaydy. Biraq ertesine-aq Arqadan Týrkistangha qonys audarugha sheshim qylady. Búny Mәshhýr Jýsip Kópeev jazyp qaldyrghan.
Búnday "tektilikti" bala jasynda bireu bayqap, Tóle by atamyzgha jetkizedi. "Qara jerge otyra ketpeydi, shekpenin tórt býktep, ózine "taq" jasap alady" deydi әlgi adam.
Úly by әlgi aitqangha seninkiremeydi. Sonda óz bәibishesi: "Basqany qoyshy, sol jylqyshyng sәlem berip kirip kelgende, ózing ornynnan qalay jyljyp ketkenindi bilmeysing ghoy!"- deydi. Tóle bi: "Ol mýmkin emes!"- deydi. Sodan bәibishesi balany bir kýnderi shaqyrtady da, bayqatpay biyding shapanyn jerdegi kórpeshege teben iynemen shanshyp qoyady. Aytqanday-aq bala "Assalaumaghalaykóm!" dep ishke sәlem berip kirip kelgende, kórpeshe de birge kóterilip, qopsyp ketken eken deydi.
Han Abylayda úly әruaq bolghanyn zamandastarynyng bәri aityp ótken. Mysaly Sharyshpen jiyrma jasynda jekpe-jekke shyqqanda, Sharyshtyng sol shayqasyn baqylap, bayqap túrghan ýzengiles joldastary : "Anau Sharyshqa úmtylghanda, eki iyghynda eki qyran býrkit qanattary dalpyldap kele jatqanday boldy. Sodan ba Sharyshty qara basty ghoy!"- desken eken...
Key adamdar, Ábilmәnsýr - "Sabalaqtyn" úly han bolatynyn әldekimder әu bastan-aq bilgen eken, jasyryp-jauyp jýripti - dep anyz qylady. Bizdinshe, búl qisyngha kelmeydi. Sebebi ol "dәl jiyrma jasyna deyin" "qúl"esebinde bolghany anyq. Ol qalmaqtargha attanghan qosyngha jay jauynger retinde qatysqan.
Taghy bir este bolatyn nәrse, Ábilmәnsýr qatysqan shayqastyng oida-joqta bolghandyghy. Sebebi sol uaqyttyng zany boyynsha, jay jauyngerding qolbasshygha qarsy úmtyluy mýmkin bolmaghan.
Qazaq, qyrghyz, qaraqalpaq, yakut, bashqúrt, altay, ózbek t. b. epostaryndaghy batyrlar beynesin ashudy maqsat tútqan R. S. Liypes ózining enbeginde batyrlardyng jekpe-jegi kezen-kezenmen ótetinin jazady. Aldymen sadaqtan atysady, odan keyin alystan shauyp kelip nayza týirep, attan júlyp týsiruge tyrysady, sonynan qylysh sermesedi. Boylaryndaghy barlyq qaru-jaraqtary kýirep, synyp iske jaramsyz bolyp qalghan song qoyan-qoltyq úrysqa kirisedi.
Múny Qabanbay batyr men Arqauyl batyr arasyndaghy jekpe-jekten biluge bolady. Úrys aldynda qalmaq batyry: "Mening atym Arqauyl, bilmedim dep qalyp jýrme" dep ózin tanystyryp ketedi. Áriyne, olar egerde jeniske jetip jatsa, ataghy jer jaryp, qyryq ruly elge tarap jatatyn.
Jekpe-jek aldynda batyrlar bir-birinen "atyspaq kerek pe, shabyspaq kerek pe" súraytyn dәstýr qalyptasqan. Búl olardyng bes qaruyn týgel erkin mengerip, qarsylasyna tandau bergeni. Búghan qosa, batyrlar jasy ýlken, joly ýlkenderine de jol retinde birinshi kezek beretin.
Han Abylay, shyn mәnisinde "últtyng әkesi" boldy, sol sebepten de Búqar, Ýmbetey jyraular Bógenbay batyrdyng ólimin eng әueli soghan estirtti.
Ol halyq ýshin qabyrghasy qayysqan túghyrly túlgha. Qyrghyz joryghynda olardyng qazaq batyrlarynyng bastarynan shymmen aralastyryp túrghyzghan "Keldimúnarany" kórgende, atynan aunap týsip, moynyna kisesin salyp, enirep jylaghanyn kórgender bar.
"Sen Esimhannyng týstigine de jaramaysyn!" dep Búqar jyrau "kemitkende" kýlgen de qoyghan kórinedi.
Joryqqa attanarda pәlenbay әskerdi iyirip qoyyp, Batyr Bayandy kýtip jatuyn ne deuge bolady?!
Bir kýni Búqar jyraudan: "Asan Qayghy babamyz, "Qaraghay basyn shortan shalar" degeni ne sóz dep súrapty deydi. IYә, osy bir súraqtyng ózinen-aq Han Abylaydyng oishyldyghyn, terendigin, bolashaqqa alandauyn kóremiz.
Dostyqqa, joldastyqqa berik bolypty. Aleksandr Makedonskiy bala jastan serigi Klitti nayzagha shanyshsa, Shynghys han jan joldasy Jamúqany ógizding terisine orap túnshyqtyryp óltirgen, al Ámir Temir dosy, әielining tughan aghasy Húseyindi qylyshqa baylasa, Han Abylay janyna ergenderding bәrine jan jyluyn qúngmen bolghan.
Han Abylay dәulesker kýishi bolghanyn kóp adam bile bermeydi. Onyng onshaqty shygharmasy bar, "Shandy joryq" deytin kýiin Qúmkent shaharynda túratyn, 90-nyng tórine shyqqan, Kenesarynyng qarashanyraghyn alyp qalghan Fayzolla Ýrmizov deytin qart әli kýnge deyin tartady..
Bayazit Ankara shayqasynda Ámir Temirding qolyna týsip, kór kókiregin jene almay, "Meni tezirek shaptyryp tasta!" dep teris qarap jatyp alsa, Qaldan Serenning tútqyny bolghan Abylay onymen ózin teng ústaghanyn kórgende ainala júrt qatty tanyrqaghan. Abylaydyng aqyl-parasatynyng "tútqynyna" qayta Qaldan Serenning ózi qalay týsip qalghanyn bayqamaghan. "Sharyshty nege óltirdin?"- dep súraghanda, onyng qolynda qaru boldy, mening de qolymda qaru boldy, Serumin (Sharyshty qazaq Seru deydi) dep ol aitpady, ne de bolsa bir Allagha ayan, dәl sol kýni dәm-túzy tausylghan bolar ... - dep jauap beripti.
Tәnirim oghan 300 jylgha sozylghan qazaq-qalmaq qyrghynyn jibek jiptey týiindeudi tapsyrypty. Jarty әlemdi jaulaghan kórshimizding jútqynshaghyna jútylyp ketpeytindey etip eresen asyl ruh qaldyrypty.
Bir úrpaghy - Kenesary qamalaghan qalyng jaugha des bermey últ-azattyq qozghalysyn 10 jylgha sozdy, ekinshi úrpaghy Shoqan Uәlihanov-qazaq ghylymynyng jaryq júldyzyna ainaldy, taghy bir úlaghatty úrpaghy - Shota Uәlihanov - "Tәuelsizdik" túghyryn aru qala Almatygha ornatty.
Ghúlama tarihshy V. V. Bartolid ózining "Istoriya turesko-mongoliskogo naroda" degen enbeginde "samym mogushestvennym iz hanov HUIII v. byl han Sredney Ordy Ablay (1771-1781", - dep týiindedi. (Bartolid V.V. raboty po istoriy y filologiy turkskih y mongolskih narodov. M. 1968, s. t. U. str. 224)
Han Abylaydyng qalay qaytys bolghanyn qazaqtyng úly perzentterining biri Mirjaqyp Dulatov egjey-tegjeyli jazghan. 1781 jyly Samarqannan shyghyp, jolay Tashkentke toqtap, Týrkistangha baghyt ústanghan mezette Arys ózenining jaghasynda kenetten qaytys bolghan. Janynda otyryp Búqar jyrau aitty deytin jyr ýzigi saqtalghan ... 1405 jyly dәl osy mannan, Otyrardan sonau Samarqangha Ámir Temirding sýiegin ýlken astau jasatyp, ishine bal toltyryp, soghan batyrghan kýii alyp barsa, al qazaqtar jarty ghasyr at ýstinde jýrgen bahadýr handy kóne týrkilerding jauyngerlik ýrdisimen Týrkistangha bir-birine aiqastyrylghan shashaqty nayzanyng ýstine jatqyzyp, kezektese kótergen kýii jetkizip, әuliyening jatqan jerine jerlegen ... Jyl ótken song ýsh jýzding balasy jiylyp, Arqada, Kókshetauda asyn bergen. Oza shapqan qyryq atqa deyin bәige berilgendikten "Abylaydyng asynda shappaghanda, Atannyng basynda shabasyng ba?" degen qanatty sóz qalghan ...
"Oryndalmaghan ýsh armanym qalyp barady, birinshisi - jaumen jaghalasumen jýrgende eldi otyryqshyldyqqa ýirete almadym, ekinshisi - qala sala almadym, ýshinshisi - egin egip, halqyma jer emshegin emdire almadym", - depti jantәsilim eterde.
Bodandyqtyng túnghiyq terenine qanshama ghasyr shym batsaq ta, Tәuelsizdikke deyin jetetindey etip keudemizdi kere júpar aua jútqyzghan, nesibe bolarlyqtay inju-marjan sýzdirgen, tirshilik atty kók tolqyndardy kóktey ótuge yqpal jasaghan, arman men ýmit seldiregende sәulesi tiygen, eldik pen erlik qasiyetterdi yntymaq, bereke, birlikti ystyq qangha aralastyryp jibergen Úly Jaratylys - Han Abylay әruaghy bizben birge ýsh ghasyr birge ómir sýrip keledi. Ol barda qazaq deytin halyqtyng jan dýniyesi jetimsiremey, qayta algha arshynday úmtyla beretindigine esh kýmәnimiz joq...

Jarylqasyn BORANBAY

04.08.2011.

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6457