Foto: kp.ru

Qazaqstannyng egemen boluy basqa KSRO respublikalarynday onyng kapitalistik formasiyagha ótui men yryqty ekonomikagha qadam basuy toghyz әielding tolghaghynday qatar kelgen jayt bolatyn. Atauly asa kýrdeli prosesti bastan keshu ýshin jas elding «jana elitalyq» basshylyghy da kapitalistik menshikting subektisine bir mezgilde ainalyp, qazirgi uaqyt talap etip otyrghan eldi demokratiyalandyrugha da talpynys jasauy tiyis edi. Alayda, atalmysh ýderis qanday sarynda órbigenin Qazaqstandaghy jekeshelendiruding basy túrghynjaydan bastalghandyghyn jәne onyng arty nege soqtyryp otyrghanyna taldau jasau arqyly mәn-jaygha qanyghayyq.

Foto: kp.ru

Qazaqstannyng egemen boluy basqa KSRO respublikalarynday onyng kapitalistik formasiyagha ótui men yryqty ekonomikagha qadam basuy toghyz әielding tolghaghynday qatar kelgen jayt bolatyn. Atauly asa kýrdeli prosesti bastan keshu ýshin jas elding «jana elitalyq» basshylyghy da kapitalistik menshikting subektisine bir mezgilde ainalyp, qazirgi uaqyt talap etip otyrghan eldi demokratiyalandyrugha da talpynys jasauy tiyis edi. Alayda, atalmysh ýderis qanday sarynda órbigenin Qazaqstandaghy jekeshelendiruding basy túrghynjaydan bastalghandyghyn jәne onyng arty nege soqtyryp otyrghanyna taldau jasau arqyly mәn-jaygha qanyghayyq.

Qazaqstan biyligi óz azamattaryna «syilaytyn» alghashqy seltetkizerin (surpriyzin) túrghynjaydy jekeshelendiruden bastaghanda, sol kezdegi qazaq ókimeti KSRO boyynsha reforma jasau bastamasyn basqalaryna qaraghanda óz qolyna búryn alyp qana qoyghan joq, respublika baylyghyn nomenklatura óz ara  bóliske salar aldyndaghy qarapayym adamdargha degen auyzbastyryghyn da osylaysha jasaghan-dy. Ras, búryn jeke mýlikke jappay ie bolu óni týgeli týsine kirmegen qúldanghan búqaralyq sana ýshin pәter jekeshelendiru nauqany kýdigi aralas bolsa da, izgi әreket retinde qabyldandy. Onyng ýstine әlemning altydan bir bóligindegi alghashqy sharua bolghasyn da, qanday batyldyq dep sýisinuge túrarlyq jayt. Alayda, mәsele mýlikti naqty qojayynnyng iyelenuinde ghana emes, memlekettik menshikting jekemenshikke ainaluynda edi de, túrghynjaydy jekeshelendiru ýderisi ózine say birqatar zandyq jәne iydeologiyalyq sýiemeldeu arqyly jýrui tiyis bola-túghyn.

Shyn mәninde auyldaghy saman ýiler men qaladaghy pәterdi jekeshelendiru qalay jýrdi? Zandyq jaghyn alatyn bolsaq, búl әreket Qazaqstan respublikasyndaghy túrghynjaydy jekeshelendiru turaly deytin eshbir zangha sýiengen joq, bar bolghany sol kezdegi ýkimettin  qaulysyna ghana negizdeldi. Al, zangha sýienbegen әreketterding zansyzdyq jaghy jetip artylatyny belgili. Alghashqy kezekte adamdar ózining pәterleri men kenshar-újymsharlardyng ýilerin japa-tarmaghay menshikterine ótkizgenimen, onyng artynda qalghan talay «saqaldy» ghimarattar men «qúiqaly» baspanalar talan-tarajdyng nysanyna ainalghany óz aldyna bir tóbe әngime. Býgingi әngimening kórigin qyzdyratyn taqyryp - qyzyl imperiyadan qalalyq kedey-kepshikke qalghan «asyl» múra - pәter jayy.Aldy qyryq-elu jyl, sony on-jiyrma jyl bolghan kenestik súrghylt qabyrgha sharshy metrine deyin keshegi «proletariat» túrghyngha telinip kete bardy. Sóitip, dymsyz jýrgen «kenestik» qalalyq qazaqstandyqtar sol kezdegi topan rubilding baghamymen millioner bolyp shygha kelgeni bar! Al, sol kezdegi qalalyqtardyng últtyq tegi kim ekeni ekibastan belgili edi.

Eng bastysy, әlgi jekeshelengen túrghynjaylardyng ishindegi kóppәterli ýilerding bólinbeytin ortaq bólikteri (tóbesi, baspaldaq alanqaylary, jertóleleri men kireberisi t.t. - kondominium) 1997 jyly «Túrghyn ýy qatynastary turaly» zang shyqqangha deyin әri kýtusiz, әri iyesiz qaldy. Sebebi, jekemenshikke ótken pәterlerding taghdyry qojayyndardyng moynyna ótkenimen, kópqabatty ýilerding jertóleleri, tóbeleri, baspaldaqtary men zyrsatylary (lift) jәne basqa da bólikteri men mýlikteri birshama uaqyt boyy menshik pen zang ayasynan tys qaldy.Túrghyndargha jekeshelengen pәtermen birge ýiding әlgi ortaq bólikterining ortaq menshik ekendigi jetkilikti týrde úghyndyrylghan joq. Kóppәterli ýilerdi mengeru ýshin qúrylugha tiyisti pәter iyelerining kooperativteri (PIYK) shyn mәninde qalalyq әkimderding tikeley qatysymen qúrylyp, júrtshylyq búl qúrylymdy búrynghy kenestik túrghynjay-kommunaldyq basqarmalarynyng ornyndaghy memlekettik qúrylymdar dep qabyldap, PIYK-terdi baqylap-mengeru isterin jayyna qaldyrdy. Al, osy osaldyqty sezingen PIK basshylarynyng barlyghy derlik pәter iyelerinen ýidi kýtuge jinalghan qarjynyng talayyn qoldy etip bet-betimen ketken jayttar jeterlik jәne ol sarghayghan kommunaldyq tariyhqa ainaldy. Nәtiyjesinde birinen song biri auysyp jatqan qala әkimderi de búl qúrylymdy halyqqa qalay basqartudy, al ózderi búl «siyrdyn» qay jaghynan keludi bilmesten, key kezderi PIKterdi әkimdikting kommunaldyq bólimderi túrghysynan qaraghan ister de jetkilikti.

Búl jaghday - shyn mәnindegi túrghynjaygha qatysty jana qatynastan góri jabayy qatynas bolatyn. Sóitip, «әuel basta tym jaqsy әn bolatyn, púshyq aityp qor qyldy» demekshi, basynda túrghynjay-kommunaldyq salasyna jergilikti jerlerde demokratiyalyq ýlgimen qúrylym engizu maqsat bolghanymen, onyng tu-talaqayy shyqty: pәter iyeleri PIKterdi mengeruge qatyspady; kóppәterli ýilerdi kýtu-baptau azamattardyng óz moynynda bolghanymen sonshalyqty jýzege aspady; PIKter kóp jaghdayda jeke adamdardyng tabys kózine ainalyp, reforma nәtiyjesi tәrk etildi; eng bastysy - kóppәterli qalalyqtardyng sanasy kondominium atalatyn ortaq menshikti mengeru dәrejesine kóterilmedi, oghan tiyisti jaghday jasalmady.

Sirә, múnday jekeshelendiruding basynda qarapayym halyqty әlgi túrghynjaydy jekeshelendiruding qyzyghy men shyjyghyna aldandyryp qoyyp, biylik elitasynyng ózi elding qúiqaly baylyghyn alansyz bóliske salu ýshin jasalghan alghyshart bolsa kerek demeske amal qalmaydy. Óitkeni,  eshbir menshiksiz  búqaragha pәterding tólqújatyn qolgha ústaudyng ózi de jarty baqyt bolatyn jәne ol basqa jekeshelendirulerge kópshilikti alandatpaytynday auyzbastyryq edi. Mine, osylaysha kóppәterli ýilerding pәterleri óz qojayyndaryn tapqanymen, ýilerding әlgi atalghan ortaq bólikteri birshama uaqyt qarang qaldy. Sebebi, kondominiumderding shynynda da ortaq qojayyndary bolugha tiyis edi. Osylaysha, túrghynjay-kommunaldyq saladaghy reforma nәtiyjesinde payda bolugha tiyisti jekemenshik kózqaras damymaq týgeli qalyptaspay qaldy.

Búl mәsele, Ýkimet qaulysymen kóppәterli ýilerdi kýtip-ústaugha arnalghan búrynghy Túrghynjay-kommunaldyq basqarmalarynyng ornyna Pәter iyelerining kooperativteri qúrylghanda aldydan bir-aq shyqty. Sóitip, Qazaqstannyng milliondaghan sharshy metr kóppәterli túrghynjayyna jartylay jәne asyghys reforma jasalghany talay sau basqa saqina boldy. Pәterler jekemenshikke ótkenimen, kóppәterli ýilerding ortaq  mýlikteri men alandary zang jýzindegi qojayynyn kýtip qalghan edi. Kópshilik búl qojayyndy PIYK-ter dep qabyldady. Osylaysha, kez kelgen reformanyng barysy iydeologiyalyq sýiemeldeumen jýrgiziluge tiyistiligi búl salada eskerilmedi.

Sóitip, búryn qalanyng 1-hatshysyna shaghymdanyp daghdylanghan kenestik júrt endi qala әkimderine dúghaylatumen kýn keshti. Osy reformamen Kenes ókimeti túsynda ondaghan jyldar boyy birynghay memlekettik menshikte bolyp kelgen kәppәterli ýiler yryqty ekonomika túsynda kýrdeli menshiktik qúrylymgha kóshui tiyis bolatyn. Degenmen, búnyng bir jasampazdyq jaghyn atap ótken maqúl, ol - júrtshylyqtyng pәrmendi qarsylyghyn tughyza almaytyn, eshtenege mәn bermey, biylik aitsa - zan  degen tújyrymmen alas-qapas jasalghan búl reformanyng ýidek-týidek óte shyghuy edi. Kezinde múnday da reforma jasap ýlgermegen KSRO múrageri - Resey bolsa, keyinnen kóppәterli ýy mәselesin baptauda birshama qinalghany bar. Sebebi, reseylik túrghyndar bizdegidey ýnsiz týrde óz moynyna kommunaldyq sharuashylyqtyn  qiyametin alghysy joq. Al, esi kirgen qazaqstandyqtar endi kezinde kýrdeli jóndeusiz menshikke ótken kóppәterli ýilerding búl shyghynyna Ýkimetten qarjy talap etu jaghyn sóz etkeni bar.

Degenmen, Qazaqstannyng túrghynjay-kommunaldyq reformasy ózining barlyq mәselesin sheshkennen góri, prroblemanyng bәrin bauyryna basyp maltyghyp jatqanday әser bar. Ras, elde túrghynjay bazary erte qalyptasty, júrt qaydan, qalay pәter satyp alamyn dep qinalmaydy, aqsha bolsa - boldy. Biraq, bar mәsele, salynghandaryna sony on jyl, aldy elu jyldan asyp, eskirgen kóppәterli ýilerdi kýrdeli jóndeuden ótkizu men kýndelikti kýtip-baptau mәselesi sozylmaly problemagha ainalyp otyr. O basta kýrdeli jóndeusiz, eskirgen ýilerdi kommunaldyq aurtpalyghymen qosyp túrghyndargha sәtti týrde óngerte salghan Ýkimet, túrghynjay-kommunaldyq problemasyn túrghyndardyng basyna Monomahtyng bórkindey qylyp qonjiytqanymen qoymay, jiyrma jyl boyy kýrdeli jóndeuge qarjy bólmey keldi.

Múndaghy  basty shikә (kemistik) kóppәterli ýilerdegi kondominium (ortaq qoldanystaghy menshik) mәselesining týpkilikti sheshilmegendiginen edi. O basta, pәterleri jekeshelenip ketken ýilerding túrghyndary  qajetti týsindirimning joqtyghy men zorlap-zombylap PIK qúrudyng saldarynan әlgi kondominiumy týskir qarapayym túrghyndardyng ózderine tiyesili aralas menshik ekeni sanalaryna enbey-aq qoyghany. Búl jerde pәter iyelerin sanasyz degennen góri qoghamdyq sananyng dayyndyghynsyz jýrgizilgen reformany «sanasyz» deu әdiletti. Sonymen, 1997 jylghy «Túrghyn ýy qatynastary turaly» zang boyynsha ortaq qoldanystaghy menshikti (kireberis, baspaldaq, shatyr men jertóle t.b.) mengeruge bolatynday әr aluan qúrylymdy qúrugha bolatyny júrtqa jetkizilmesten, attyng aldyna arba jekkendey, әueli, PIKter qúrylyp, sodan song ghana onyng mengeruine jatatyn kondominiumdar Jyljymaytyn mýlik tirkeu ortalyqtarynda ortaq menshik retinde tirkele bastady.

PIYK-terding o basta menshikten búryn qúryluy arbanyng artyna «jegilgen» attay bolmaghanda ne bolady, sóitip,  pәterleri jekeshelengen ýiding qalghan bólikterin ústau әli kýnge dabyradan asa almay, ózara daulasyp, jaulasumen  keledi. Onyng ýstine pәter iyelerinen týsetin azyn-aulaq  qarjy PIK basshylarynyng jalaqysynan auyspay zar qaqtyruy taghy bar. Múnyng barlyghyn ýilestiruge tiyis qala «әmirleri» búl salany iygere almay otyr, óitkeni, olargha kóppәterli ýilerdi mengeruding ózi demokratiyanyng irgetasy bolyp tabylatyn jergilikti ózin ózi mengeru  formasyna negizdeletindigin týsine almau kedergi keltirude. Tipti, búl salada birshama payda keltiretin qoghamdyq úiymdardy da júmystandyrugha bolar edi, alayda, ózi jolaghan nysandy qyzghyshtay qorityn kommunistik sanadan arylmaghan biylik әli de iykemdilik tanyta almauda.

Songhy eki jyl boyy qolgha alynghan kommunaldyq-qúrylys reformasyn nazardan tys qaldyrugha bolmaydy. Búl bir jaghynan memelketting bir kezderi qalalyq túrghyndardy «quyrshaq oinaugha» qaldyrghanday qylyghy eske týsip, tozghan ýilerdi jekeshelendiru kýnәsin juyp-shai sharasy sekildi. Degenmen, jekelegen qalalarda tәjiriybe jýzinde bastalghan búl reformanyng mәni - eskirgen kópqabatty ýilerdi memleket pen túrghyndardy qatystyra otyryp janghyrtu. Alayda, qalalyqtargha búl da jayly deuge kelmes, sebebi, ýilerdi jóndeuge ketetin shyghynnyng bir bóligi qalt-qúlt etip otyrghan búqaranyng moynyna nesie týrinde týsetin týri bar. Osy reformany jasaushylar qanday qisyngha sýiengeni belgisiz! Ádette eskirgen ýilerde túryp jatqan kedeyler, ony jóndeuge nesiyeni qalay almaq, qalay kelispek? Búl jaghy naqty sheshilmegen kýii, bayaghy jekelendiru nauqanyna úqsaghan shara sekildi jýrekti qaymyqtyrady... Áytse de, memelket búl salagha arnayy agenttik ashyp, oghan qyruar qarjy bólip otyr. Qyzyghyn kim kóretinin uaqyt kórseter...

Shyn mәninde, Qazaqstandaghy túrghynjay-kommunaldyq reformasy óz jónimen әdiletti týrde qolgha alynghanda azamattardyng jergilikti jerlerdegi ózin ózi mengeru salasyn iygeruge taptyrmaytyn alghyshart edi. Kóppәterli ýy shyn mәninde menshik jәne ony mengeru arqyly azamattar ózderining túrghylyqty aumaqtaryn qosa mengerumen birge kommunaldyq saladaghy mәseleni jergilikti biylikpen birlesip sheshuding ýlgisi jasalghan bolar edi. Ókinishke qaray, jergilikti qala basshylarynyng bәri derlik PIKterdi ózderining kommunaldyq bólimderindey baghyndyryp alghan jәne túrghyndar da ózderining qúzyryna tiyesili PIKterdi mengere almastan, olardyng ýstinen biylikke shaghynudan әri asa almaytyn músaldat kýide qalyp otyr.  Búl jaghday demokratiyalyq irgetas bolyp tabylatyn Qazaqstandaghy jergilikti ózin ózi mengeru jýiesine sәikes ýlgi men daghdy qalyptastyrmay, biylikke arqa sýieu daghdysynyng azamattar boyyna odan әri sinuine týrtki. Óitkeni, qala әkimi týgil, PIK basshysyn saylaugha daghdylanbaghan qalalyqtar, ýilerin jóndeuge beretin nesiyeni alugha qanday ortaq sheshim qabyldamaq? Naghyz dau endi qyzar.

Sergek Ersayyn