Kenes DÝISEKEEV, Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri, «Qúrmet» ordenining iyegeri, kompozitor:

Kenes DÝISEKEEV, Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri, «Qúrmet» ordenining iyegeri, kompozitor:

- Ónertanushy ghalymdar Abay atamyz jazba әdebiyetting ókili әri oishyl aqyn bolghan son, ólenning mazmúnyna, mәtinine kóbirek mәn bergendigin aitady. Sonda ghana esti әn shyghady degen payymgha kelgen. Onyng әnderi de sol sózding qúndy­ly­ghy­men qúndy bolyp, qazaq әnine janasha ýrdis әkelgendigimen erekshelenedi. Abaydyng pikirimen kelisesiz be? Jaqsy әn myqty jazylghan óleng sózine qaray tua ma?

- Árkimning ózining shygharmashylyghy bar. Men әueli әn shygharamyn, sosyn aqyn­dar júmys isteydi. Buyndaryn jazyp, ne tura­ly bolu kerektigin aityp beremin. Kóni­limnen shyqpaytyn jaghdaylar bolady. Ondayda aqyndar mening kónilimnen shyq­qan­sha basqa núsqalaryn jaza beredi. Eng ayaghynda toqeteri bolady. Ándi qús desek, әueni bir qanaty bolsa, óleni - ekinshi qana­ty. Eki qanaty teng bolghanda ghana qús úsha alady.

- Bәigege shabatyn sәigýlikting jýiriktigin poshymyna, beynesine qarap tanityn qazaqta Tolybay syndy synshylar bolghan. Talantty jazbay tanu - ónerde de bar. Sizdi kórgen Ahmet Júbanov kompozitor bolatynynyzdy aldyn ala bilgen kórinedi. Óziniz de adamdy tanityn jasqa keldiniz. Keyingi buyn ishinen qazaqy boyauy qanyq, qazaq әnining tuyn jelbiretetin osy dep qay kompozitordy atay alasyz?

- Menen keyingi buynda Quat Shildebaev degen óte talantty kompozitor bar. Onyng ózi 60-qa kelip qaldy, jas dep aitugha bolmaydy. Biraq meni de kezinde 50-den asqansha jas kompozitor dep jýrdi ghoy. Biz­de sonday bir ýrdis bar, nege ekenin bil­meymin. Aldymyzda birneshe úrpaq bol­ghannan keyin, aldymyzdaghy kompoziy­tor­largha qaraghanda jas bolghan son, solay degen shyghar?! Artyq Túrsynbaev, Aqtoty Rayymqúlova syndy talantty kompozitor­lardy atar edim. Osy ýsheui de - bir uaqyt­tyng úrpaqtary. Búlar naghyz qazaqtyng iyisi bar muzyka jazady. Foliklordy jaqsy biledi. Qanday muzyka jazsa da, qazaqtyng kompozitory jazghan shygharmasynan kórinip túrady. Mysaly, Quat Shildebaev­tyng «Otan-Ana» degen әni nege túrady! Naghyz qazaqy әn.

- Qazaqtyng kompozitory bolghan son, qazaqy boyaumen әn shygharu kerek qoy. Sal-serilerdin, dәstýr­ding izimen әn shygharu ýdesinen qanshalyqty shyqtynyz?

- Shygharmashylyqta eshqashan bireuding izimen jýruge bolmaydy. Adam eger naghyz talant, naghyz shygharmashylyqtyng adamy bolsa, ózining stiylin, jolyn tabady. Abay babamyz: «Sen de bir kirpish dýniyege ketigin tap ta, bar, qalan!» - degendey, ózining jolyn tapqan adam ghana naghyz talantty kompoziy­tor dep oilaymyn. Qúdaygha shýkir, qazaq­tyng dalasynda talanttar jetkilikti, biraq enbek etip, izdenbesen, esh nәrse shyq­paydy. Orys­tyng úly kompozitory P.I.Ch­ay­kovs­­­kiy­ge «Geniy degen kim?» dep súraq qoyghanda: «Geniy - 99 payyz enbek, 1 pa­yyz talant», - dep jauap bergen eken. Júrt kompozitordy Qúday qúdiret bergen adam, otyra qalyp jaza beredi dep oilay­dy. Aldymen izdenis bolu kerek. Muzy­ka ónerinde dýniyejýzinde qanday jana­lyq bolyp jatqanyn tyndaugha min­dettisin. Tyndap otyryp, bir keremetin tauyp alsan: «Á, mynau bәle eken, qalay tapqan?» dep ózine sinirip alasyn. Kezi kelgende óz tabiy­ghatyng arqyly sonday bir dýnie óz tuyndyng bolyp shyghady. Ol jerde eshkimnen úrlau, plagiattyq joq. Bir oryn­da toqtap qalmay, ýnemi izdeniste jýru kereksin. Búl tek qana muzykantqa qatysty emes, mening qaghidam - kez kelgen adam dý­niye­jýzilik poeziyany, dýniyejýzilik әde­biyetti oqu  arqyly bilimin  jetildirui ke­rek. Adamnyng tabighaty bilimge baylanysty. Naghyz kompozitor barlyq saladan habar­dar boluy kerek.

- Jas kýninizden kimderdi tyndap, kimderding shygharmasynan tәlim alyp óstiniz?

- Men 18 jasymda «do» men «re»-ni  ta­nyghan adammyn. Qarapayym orta mek­tep­­ti ýzdik oqyp, altyn medaligha bitirip, muzykalyq uchiliyshening dayyndyq kursyna týskenmin. Bes jyl uchiliyshede, bes jyl konservatoriyada, barlyghy on jylda 28 jasymda bitirip shyqtym. Mening ústazym - professor, Qazaqstannyng Halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri Anatoliy Bychkov. Ol kisi ýnemi maghan: «Kenes, sen qazaqsyn, qazaqsha jazuyng kerek!» dep otyratyn. Qazaqy shygharmany ómir boyy tyrysyp jazyp kele jatsam da, ol kisi esime salyp túratyn. Bәlkim, ústazym meni solay qayramaghanda, Qazaqstanda Kenes Dýisekeev degen kompozitor shyghar ma edi, shyqpas pa edi?!. Ol kisi bayaghy zamannyng eski әnderin berip: «Intonasiyalyq baylyq­taryn ózine sinirip al, keyin shygharma­shy­lyghyna kerek bolady», - deytin. Orystyng folikloryn da bir adamday bilemin, jazamyn desem jaza alamyn. Biraq men qazaq bolghan son, tek qazaqtyng muzykasyn jazuym kerek. Ekinshi jaghynan, mektepte jýrgende nota bilmeymiz, dybysqa degen qaghilezdigimning arqasynda dombyra tar­typ ýirengenmin. 50 shaqty kýy bilemin. Kezinde bayan, akkordeon, mandoliyn, pianinony da estu arqyly ýirenip, oinadyq. Syr ónirin­de tughandyqtan, jyr, terme, qissa kishken­ta­yymnan qúlaghyma qúiylghan. Syrdyng eshbir ónirge úqsamaytyn osy uaqytqa deyin tolyq zerttelmey kele jatqan ózindik foliklory, dәstýri bar. Kýileri de bólek. Auylgha jyrshy, jyraular kelgende, әkem­ning qasyna erip, týnimen jyr, qissa tyn­day­tynbyz. Mening qalyptasuyma múnyng bәri әser etti.

- Dombyrany bir adamday tar­tam dediniz. Degenmen dәstýrli әn­shi­ler oryndaytyn әnderinizdi kóp estimeymiz...

- Elding bәri Doshan Joljaqsynov oryn­dap jýrgen «Oylan, balam!» degen әndi Doshandiki dep oilap jýripti. Shyn mәninde, ol mening әnim. 1980 jyly balama arnap jazylghan әn. Qazaq SSR-ning 60 jyl­dyghyndaghy bayqauda Gran-priydi jenip alghan, dombyramen aitugha arnalghan «Qa­za­ghymnyng kýileri-ay» degen әnim bar.

- Qazir sayasy sharalargha, eleuli datalargha, patriottyq әnderge arnap kompozitorlar arasynda bayqau jariyalau jiyilep ketti. Bayqaugha ghana arnap әn jazu ýrdisi dúrys pa? Búl kompozitorlardyng shygharmashylyghyn shektemey me? Sebebi sol әnder bayqau barysynda oryndalyp, keyin úmyt bolyp jatady...

- Mәsele - bayqauda. Eger jariyalanghan bayqau kompozitordyng jýregine әser be­re­tin bolsa, qatysu kerek. Kezinde respu­bliy­­kalyq birtalay bayqaugha qatysyp, biraz әnim laureat bolghan. Qúdaygha shýkir, sonyng barlyghy aitylyp jýr. Mysalgha, «Sәlem, saghan, tughan el!» degen әnim KSRO-nyng 60 jyldyghyna arnalghan jarysta 2-oryn al­dy. 37-38-jyldary qughyn-sýr­ginge úshyra­ghandargha arnap bir sikl әn jaz­dym. Sonyng ishinen eki әnim bayqaugha qatysyp, «Qosh, aman bol, tughan jer» - 1-ory­n­­­dy, «Ana zary» 2-oryndy iyelendi.

- Búrynghy shyn talanttar talant­ty jazbay tanyp, myqtynyng myq­ty­lyghyn moyyndaytyn. Adam­nyng daryndylyghyn moyyndau da - óner. ­Sol ónerden nege aiyrylyp baramyz? Baqtalastyq pen kóreal­maushylyq nege qazir beleng aldy?

- Men sizge bir mysal aitayyn. Mening zamandas buynyma jatatyn kompozitorlar - Seydolla Bәiterekov, Tiles Qajyghaliyev, Jolan Dәsenov, Tólegen Múhamedjanov, Almas Serkebaevtar. Búlardyng kópshiligi baqilyq bolyp ketti. Seydolla Bәiterekov, Tiles Qajyghaliyev, Jolan Dәsenovter qazaq­tyng qanday talantty kompozitorlary  edi. 50-ge jetpey ómirden ozdy. Bizden keyingi buyn kompozitorlar bizge «sizder qanday talantty úrpaq edinizder!» dep tanghalatyn. Ózimizding aramyzda ómirde baqtalastyq bolmaghan. Baqtalastyqty talanty jetpeytin adamdar jasaydy  dep oilaymyn. Naghyz talantty adamdar qayta quanady. Birimizding shygharmamyz ýzdik shyq­sa, soghan barlyghymyz quanyp, maq­taytynbyz. Ony jeke bir adamnyn, sol ar­qy­ly dýiim qazaqtyng jetistigi dep bagha­lay­tynbyz. Tanghalarlyq dýniye. Adam Qúday bergen tabighatymen, oqyghan-toqyghan bilimimen bir nәrse tughyzbasa, basqasy - bos әureshilik. Mening ómirimde mynaday bir oqigha boldy: 1979 jyly men on shaqty shy­ghar­ma jazyp, endi atym shygha basta­ghan­da, bir jigit «Sosialistik Qazaqstangha»  «Dýisekeev qazaq әnderin jazbaydy» degen mazmúnda maqala jazdy. Sol maqalanyng izinshe Kenes Odaghy әrtisteri  estradasynyng 6-ynshy konkursy boldy. Bayqaudyng Orta Aziya boyynsha aimaqtyq sayysy Tashkentte ótti. Soghan Naghima Esqaliyeva «Qarakóz aiym» degen әnimdi aityp shyqty. Janaghy maqalada dәl osy «Qarakóz aiymdy» «qa­zaq әni emes, qazaqtyng iyisi de shyqpaydy» degen bolatyn. Qazylar alqasy sol әnim ýshin qazaq әnining baylyghyn qazirgi zaman estradasymen úshtastyrghanymdy ýlken jetistikke balap, arnayy jeke gramota ber­di. Maqala jazghan adam, bәlkim, kó­real­maghannan keyin, qolynan is kelmegen son, baqtalas bolghan shyghar. Naghyz talant eshqashan onday beysharalyq dengeyge týspeydi. Roza Rymbaeva 1979 jyly Týr­kiya­da ótken «Altyn mikrofongha» qatys­qanda, «Dombyra turaly ballada» әnimdi týrikshege audartyp, Stambulda oryndady. Ándi estigen zalda otyrghan týrikter shapa­laqpen qoshemet kórsetip, taghy bir әn súra­ghanda, «Sәlem, saghan, tughan el» әnimdi ai­typ beripti. Roza kompozitorgha dep qa­zy­lar alqasynyng tabystaghan arnayy diyp­lomyn әkep berdi. Múnday qúrmet sol uaqytta búryn-sondy bolmaghan edi. «Bitke ókpelep, tonyndy otqa tastama» degen qazaqta maqal bar. Tiri jan bolghan son, jogharydaghyday auyr sózder, baqtalastyq jýrekke әser etpey qoymaydy.

- Kenes ókimeti kezinde qalamaqygha ghana kýn kóruge bolatyn. Qazir she?

- Mysaly, 80-jyldary shygharmalarym Odaq boyynsha, tipti shetelderde oryndala­tyn. Sol uaqytta tek chekpen kirgizetin «Berezka» degen dýken bolatyn. Úlym tek sol dýkennen kiyinetin. «Berezkagha» Kenes ókimetining aqshasy jýrmeydi, kirgizbeydi de. Odan bólek әnderim oryndalghany ýshin  aiyna myng som esepshotyma týsip túratyn. Ol kezde ministrding ailyghy 350 som bo­la­­tyn. Qúryghanda aiyna 500 som qala­maqy alatynbyz. Al kinogha muzyka jazsan, birden 3500 som, Odaqtyq jalgha ótse, 7000  taghy tóleydi. Kenes ókimeti kezinde gastrolidik sapargha shyghar aldynda qansha konsert, qay shygharmalarymyzdy bere­tinimizdi jazyp ketetinbiz. Konsert bolghan jerden payyzy týse beredi. Qazir onday qadaghalau, tekseru joq. Ekinshiden, әr mekemede ózining kórkemdik kenesi bolatyn. Almatyda on shaqty kórkemdik kenesting mýshesi bolatynmyn. Shygharmalardy sa­typ alu ýshin ýkimet kórkemdik kenesterge arnayy qarjy bóletin. Radioda manda­yynan shertip tandalyp alghan shy­ghar­ma­nyng aqshasyn avtorgha tólep, әnshini shaqyr­typ, orkestrge jazdyrtyp, «Altyn qorgha» saqtaytyn. Al qazir kim bolsa sol әndi apa­ryp berip, irikteusiz ótip jatady. Shymkent­ting «alaybazarynda» beretin әndi radiodan berip jatyr. Efir - halyqtyng tәrbiyeshisi. Bayaghyda kompozitorlar júmys istemey-aq, ýide otyryp-aq bala-shaghasyn asyray­tyn. Al qazir men júmys istemesem, bala-shagham ash qalady. Kenes ókimeti túsynda bir shygharmany jazam dep aldyn ala ait­san, 30 payyzyn berip qoyatyn. Esh nәrsege alandamay, sol aqshagha otba­syn­dy baghyp, shygharmandy jazasyn. Qal­ghanyn jazghan­nan keyin tóleytin. Qazir muzyka jazugha da tender jariyalaytyn bolghan. Ónerge ten­der qoyghanyna an-tang boldym. Biraq soghan qatystym. Bir bet qaghazgha әli jazylmaghan simfoniyam turaly jazyp berdim. Bir jylda bir simfoniyagha tiyn-teben beredi, ol aqshagha bir jyl otba­syn­dy asyray alasyng ba, almaysyng ba, Qú­day biledi. Mening muzyka jazghannan basqa qolymnan týk te kelmeydi. 90-jyl­dary toqyrau kezinde biraz kompozitor bazargha ketip qaldy. Ýsh-tórt jyldan song búrynghy dengeyime je­tem degenshe, ol kompozitor­dyng biraz sha­shy agharady. Bazardan shar­shap kelip, muzy­kany qalay jazady? Sol zardap shekken, orny ortayghan dýniye­lerdi qalpy­na kel­tiretin kez jetti. Damyghan 50  elding qata­ryna enemiz dep jatyrmyz. Múnay da, bas­qa baylyq ta jetedi. Endi óner adamda­ryna jaghday jasasa deymin. Osydan ýsh jyl búryn Qazaq radiosynyng kórkemdik kene­sine Ermek Serkebaev, Biybi­gýl Tólege­nova syndy Qazaqstan ónerindegi betkeústar narqasqalary shaqyryldy. Qazaq radio­sy­nyng dengeyine jetpeydi degen әnderdi alyp tastap, býkil qordy tyndap, iriktedik. Bir jarym jylday jú­mys istedik, әriyne, tólep jatqan aqshasy joq, tek ónerge degen patriottyq sezimmen jýrgen edik. Tómen әnderdi «mynau Qazaq radiosynyng dengeyi emes, Shymkentting «alay­bazarynyn» әni ghoy, múndaydy jibe­re almaymyz» desem, sol jerde otyrghan­dardyng bireui avtorgha pikirimdi jetkizgen eken. Sodan «Dýisekeev - killer, ol bar jerde barlyghyn qyrady» degen әngime shy­ghyp, sodan keyin bolu ke­rek, meni mýl­dem kórkemdik keneske sha­qyr­may qoydy.

- Qazir dәstýrli әnning әueni men sózin de búzyp aityp jýrgender bar ghoy...

- Dәstýrli әndi búzu - qiyanat. Men búl shyndyqty qazaq halqynyn, qazaq ónerining keleshegi ýshin aityp jýrmin. Janym ashy­ghan song aitamyn, әitpese maghan kelip jat­qan payda joq. Dәstýrli әndi estradagha salyp, ony búzyp aitqan adam - naghyz kór­gensiz adam. Onday adamdy atyp tastau kerek. Olar ghasyrlar boyy taza qalpyn búzbay kele jatqan almasty qyrlap shy­gharghan gauhardy boqqa shylap jatyr.

- Dәstýrli últtyq muzykamyzdy Europanyng klassikalyq muzykasynan tómen sanaytyndar da kezdesedi ghoy...

- Marqúm bolyp ketken Týrkimenbashy bir kezderi Europanyng klassikalyq muzykasyn kerek etpey, óshirip tastap edi. Qazir ornyna keltirdi. Klassikalyq muzy­kasyz óner bolmaydy. Mosart, Bethoven, Chaykovskiy qay halyqqa bolsyn kerek. Dýniyejýzilik shedevrlerden ýirenu kerek, olardan tәlim-tәrbie alu kerek. Ókinishke qaray, bizde oqymaghan, toqymaghan, keude­sin qúr «qazaqpyn» dep úratyn nadandar kóp. Ne halyq muzykasyn, ne foliklordy jóndi bilmeydi. Barlyghy maqala jazady. Sonyng barlyghyna toqtau salatyn bas re­dak­torlar otyr ghoy. Óz qamymyzdy ózimiz oilamasaq, eshkim oilamaydy. Osydan ýsh jyl búryn Astanada halyqaralyq kompozitorlar forumy boldy. Europanyng bar­lyq elinen, bizden iriktelgen ýsh-tórt kompozitor qa­tys­ty. Nemisting shygharmasy oryndal­ghanda, italiyalyq pa, nemistiki me tanymaysyn, bir-birine úqsap ketken. Al bizding qazaqtyng muzykasy oryndalghanda, olar «shygharma­la­rynyzdyng qazaqy iyisi anqyghan, kýre tamyrynan aiyrylmaghan baqytty halyq­syzdar» dep tanghaldy. Europa elderining qazirgi muzykasy últtyq boyauynan aiy­rylyp qalghan. Qazir dýniye­jýzining nazary shyghysqa auyp otyr. Shyghys tamyrynan ajyramaghan, onyng ishinde qazaq ta bar. Naghyz synshyl syrt­kóz­ding aldynda maqta­nyp qaldyq. Mysaly, 1980 jyly Lening­rad­ta «Lenfilimde» kinogha muzyka jaz­dym. Leningradtyng memlekettik filarmo­niyasynyng Mraviyn­skiy atyndaghy simfo­niyalyq orkestri kel­di. 15 shaqty ýl­ken kisi kelip: «Gde zdesi maes­tro?» dep sú­ra­dy. Diriyjerdi aityp túrghan shyghar de­sem, búl muzykany kim jazghandyghyn súrap túr eken. Ózim jazghan­dyghymdy aityp edim, Mәskeuding ne Leniyn­g­radtyng konservatoriya­synyng qaysysyn bitirgenimdi súrady. Almatynyng konserva­toriyasyn bitirgenimdi aityp, «Rimskiy-Korsakovtyng shópshegi­min» dedim. Rimskiy-Korsakovtyng shәkirti - Sheynberg, onyng shәkir­ti - Brusilovskiy, onyng shәkirti - me­ning ústazym Bychkov. «A, vot otkuda. Leniyn­grad­skaya shkola znachiyt» dedi. Janaghy kelip túrghan ishekti aspaptarda oinaytyn top  1942 jyly qorshaudaghy Leniy­n­­­grad­ta Shostakovichting №7, №8 siym­fo­niya­syn oryndaghan muzykanttar eken. Qazaq­tyng muzykasy estilgen son, qúrmettep maghan kelipti. Dýniyejýzining býkil klassiy­kalyq shygharmalaryn oryndap jýrgen she­ber oryndaushy-muzykanttar kelip, bizding muzykamyzdy baghalap túrghanda, tóbem kók­ke jetkendey boldy.

- Ángimenizge raqmet.

Alashqa aitar datym...

Ábilahat Espaev aghamyz kóshede tayaq laqtyrsan, «men kompozitor­myn» degenge tiyetindigin aityp, alandap edi. Sol kisining aitqan sózining «kókesi» býgin bolyp otyr. Qazir ekining biri - kompozitor. Nota bilmeydi, ynyldap bir nәrse shygharady. Muzykalyq bilimi joq, qaltasynda aqsha bar. Ynyldap aityp bergenin studiyadaghy kәsiby maman týsirip, fonogram­ma jazyp, eki-ýsh әnin әnshige oryndatyp, «men kompozitormyn» dep kókiregin úryp jýrgender jetedi. «Kompozitor» degen - latynnyng eski sózi, «basynan ayaghyna deyin qúrastyratyn adam» degen maghyna beredi. Basynan ayaghyna deyin qúrastyrmaytyndar - әuesqoylar. Olargha múny aitsan, namysyna tiyedi. Áuesqoy bolmasa, sazger-aq bolsyn, tek saz jazatyn. Kompozitor -  әnshige basynan ayaghyna deyin dayyndap, ózi óndep jetkizui kerek. Belorus kompozitory Eduard Hanok degen dosym Mәskeuge barghanda: «Kenes, óner adamy ózine-ózi sot, ózine-ózi prokuror boluy kerek» degeni esimde. Jazghan dýniyemning barlyghyn tamasha tuyndy dep jaryqqa shygharyp jatqan joqpyn. Talay dýniyem jyrtylyp qalyp, talay dýniyem biyik dengeyge jetpeydi-au degen son, qalyp jatady. Qazir әuesqoylardyng kóbeyip ketu kesirinen әn óneri qúldyrap bara jatyr. Búl tyndaushynyng talghamyn búzady, tómendetedi.

Avtor: Jadyra JÚMAKÝLBAY

http://alashainasy.kz/person/26325/