КСРО-ның бірінші және соңғы президенті Михаил Горбачев Кеңес Одағының қалпына келу ықтималдығына баға берді. «Говорит Москва» радиостанциясына берген сұхбатында Горбачев «КСРО-ны қалпына келтіру мүмкін бе» деген сұраққа жауап бере отырып, бұл өте ұзақ уақытты қажет етеді деп түсіндірді.

Оның пікірінше, бұрынғы кеңестік республикалар өздерінің саяси тәжірибелерін жоғалтты. «Тарих барысы бұған жауап береді, мен ондай істермен айналыспаймын. Біріктіру процестері өте қиын, олар не істесе де, нәтиже бермейді», - деді Горбачев. 

«Менің ойымша, бұл сұраққа жауап беру үшін әлі көп уақыт өту керек және біз ақыл мен тәжірибе жинап, салыстырар едік. Менің ойымша, енді осындай директивалар шығара бастайды - бұл ақымақтық», - деп қосты КСРО-ның экс-президенті.

Еске салайық, 3 қазанда КСРО-ның алғашқы әрі соңғы президенті Михаил Горбачевтің ескерткіші Германияның бірігуінің 30 жылдығында Дессау - Рослау қаласында (Германия, Саксония - Анхальт федералды жері) ашылған болатын. 

Сондай-ақ, биыл 10 сәуірде Михаил Горбачев тарихтағы ең ұзақ өмір сүрген ресейлік билеушісі атанды. Бұған дейін бұл атақ біраз уақыт 1917 жылы Уақытша үкіметтің министрі – төрағасы болған және елді іс жүзінде басқарған Александр Керенский тиесілі болған еді. Ол 1881 жылы 4 мамырда дүниеге келіп, 89 жас, 1 ай 7 күн өмір сүріп, 1970 жылы 11 маусымда қайтыс болды. Горбачев 1931 жылы 2 наурызда дүниеге келді. Бүгінгі таңда оның жасы 89 жас, 1 ай 8 күн. Михаил Горбачев 1985 жылы 54 жасында КПСС Орталық Комитетінің Бас хатшысы болды. 1986 жылы 6 наурызда Горбачев Бас хатшы қызметіне қайта сайланды, ал 1990 жылғы 15 наурызда Кеңес Одағының тарихындағы алғашқы президен болды (әрі соңғы).

Горбачев билікке келгенде, КСРО терең дағдарыста болды – қарулану жарысы, барлық саладағы өндірістің бәсеңдеуі, сыбайлас жемқорлық, кеңес халқының коммунизм идеяларынан көңілі қалуы, КСРО халқының көп бөлігі арасында маскүнемдік, биліктің қарт басқарушылардың қолында болда болуы және т. б. Горбачев түбегейлі өзгерістердің қажеттілігін түсінді, сондықтан «Қайта құру арқылы бәріне түзетудің уақыты келді» деп санады.

Қайта құру 6 жылға созылды және үш негізгі кезеңнен өтті:

1-кезең (1985 – 1988), алкогольге қарсы бағдарлама жасалып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес басталды, жоғарғы басшылық құрамындағы кадрлар жасартылды. Бірақ осының бәрімен қайта құрудың нақты жоспары болмады, адамгершілік құндылықтар бұзылды, ұлттық мүдделер Батысты қуанту үшін жиі ескерілмеді.

2-кезең 1988 жылдан 1989 жылға дейінгі кезең болды. Бұл кезде цензура ақыры жеңілдетілді – халықты демократияландыруға қадам жасалды, кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін алғышарттар қалыптаса бастады – кооперативтер, жеке еңбекке жол берілді, шығармашылық еркіндігі мен өнердің дамуы басталды. Сондай-ақ 1989 жылы Ауғанстаннан әскерлер шығарылып, Америка Құрама Штаттарымен қарым-қатынасты жақсарту әрекеттері жасалды, яғни КСРО басқа елдердің социалистік режимдеріне қолдау көрсетуді доғарады. Жағымсыз жақтарға Қарулы Күштердің жауынгерлік дайындық деңгейінің төмендігі, билеуші партияның беделінің төмендеуі, Чернобыль апаты, порнографияның, нашақорлықтың таралуы, яғни жастардың моральдық деңгейінің төмендеуі және ұлтаралық жанжалдардың пайда болуы (1986 ж. Қазақстанда болған оқиғалар және т. б.) жатады.

3-кезеңде (1989 ж. маусым – 1991 ж. қыркүйек) елдегі барлық процестер бақылауды тоқтатты. КОКП партиясы өз күшінен айрылып, фракциялар арасындағы күрес басталады. Осы уақыт аралығында көптеген оппозициялық қозғалыстар туып, дами бастайды. Егемендік шеруі өтіп жатты – елдер Кеңес Одағынан шыға бастады. 1977 жылғы Конституция да жойылып, халықтың материалдық жағдайы едәуір нашарлады. Ғалымдардың, көрнекті қайраткерлердің шетелге кетуі басталды.

Горбачевтің қайта құруымен 1986 жылы желтоқсанда «КСРО-дағы жариялылық және демократияландыру» сәулетшісі бейбіт және сенетін студент жастардың ұрандарына қарсы қанды репрессиялар жасағандығымен әйгілі болды. Желтоқсандағы Алматыдағы наразылық Орталықтың дәстүрлі командалық іс-әрекеті мен Горбачевтің қайта құруының жарияланған демократиялық қағидалары арасындағы айқын қайшылықтан туындады. 1986 жылғы желтоқсанның себебі Қазақстанның жоғарғы басшылығының ауысуы болды.

Алайда, бұл демократиялық жолмен болады деп күтілген, сондықтан адамдар одан әрі оқиғаларды Горбачев билігінің өздерінің жариялаған қағидаларын бұзуы ретінде қабылдады. 1986 жылы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы Горбачевтің бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болғанын және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін де маңызды тарихи маңызы барын атап өткен жөн. Сонымен қатар, бұл бұрынғы КСРО аумағында қалыптасқан саяси жүйеге қарсы алғашқы демократиялық көтеріліс болды, ол қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізуіне жол ашты.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz