«Хабардан» «Абай жолы» телехикаясын көрдім (мұның алдында «Қазақстан» ұлттық арнасынан берілген «Абайды» қарауға мүмкіндігім болмады, сондықтан екеуін салыстыра алмаймын).

Айтпағым – қазақтың сериалын онша көре бермейтін, сериал тұрмақ, кейінгі жылдары қазақтың көркем (деп жүр ғой) фильмдерін көруге де жүрегі дауаламай қалған (өйткені күйіп-пісу үшін де күш керек) маған «Абай жолының» біраз тұстары ұнады.

Авторлар «мен Абайды былай... өзімше көрем» деп өзімбілермендікке де салынбаған, басты кейіпкердің ғұмырбаянын барынша толық қамтимыз деп хроникаға да байланып қалмаған. Сериал «Абай жолы» роман-эпопеясының жазылу тарихынан сыр тартады, соның жолындағы шырғалаңдарға баса назар аударады, яғни мұнда басты кейіпкер – Абай емес, Мұхтар Әуезов десек те болады.

ҰНАҒАНЫ:

1) сериалда Абайдың қайғысы мен Мұхтардың мұңы қатар өрілген (қос ғұламаның билік қолшоқпарларынан көрген теперіші де, жеке өмірлеріндегі қуанышы мен қасіреті де қоса-қабат өте үйлесімді көрсетілген). Яғни қазақтың оқыған тұлғаларының тағдыры орынды шендестірілген;

2) туындыда үш кезеңдегі (Абай дәуірі, репрессия қарсаңындағы Мұхтардың жас шағы және роман-эпопея жазылатын 1940-50 жылдар) оқиғалар желісі де өзара сабақтаса өрбіп, бірін-бірі толықтыра жалғасып отырады, яғни монтажы, композициялық жымдасуы жақсы;

3) диалогтар шынайы, сөз саптауы қазақы (рас, ішінара аз-кем олқы тұстар да кездесіп қалады, дегенмен құлаққа түрпідей тиетін өрескел сөз, орынсыз қолданыс жоқ);

4) ұтымды режиссерлік шешімдер бар (айна арқылы көрсете отырып кадр ойнату, Сталиннің өлгені туралы хабардың ізін ала мұз сүңгілердің ери бастауын көрсету арқылы көктемнің келгенін ғана емес, саяси жылымық келгенін тұспалдау, Мұхаңның сиясын төгіп алып, түс көретін тұсы, т.б.);

5) өз рөлін жақсы сомдап шыққан актерлардың ойыны (Е.Дайыров, А.Бектеміров, А.Сейтметов, К.Жолдыбаева, Ж.Ақшораев, т.б.).

ҰНАМАҒАНЫ:

1) диалогтар жақсы-ау, тек кейде актерлар соны не артық пафоспен, не театр сахнасында тұрғандай аса салтанатпен айтып қалады. Қағазға жазылғанда жайнап тұрғандай көрінетін сөздің ауыздан шыққанда әу бастағы әрінен ажырап қалатын тұстары бар;

2) мұнда да қостілділік: орыс – орысша, қазақ – қазақша сөйлейді. Тергеу барысы, саяси-мәдени жиылыстар ол кезде негізінен орысша өткен шығар, бәлкім. Бірақ соның бәрін неге қазақшалап жібермеске? Шетелдік сериалдарды тәржімелегенде түрікше, кәрісше, үндіше сөйлегеннің бәрін қазақшаға аудармай ма? Әлде орыс тілі – аударуға болмайтын тіл ме? Тіпті болмаса оны кадр сыртындағы дауыспен не субтитрмен қазақшалап жіберуге де болар еді;

3) реквизит, декорация мәселесіндегі жұпынылық. Абай ауылында Абайдың үйінен басқа көз тоқтатар дұрыс үй жоқ (оның өзі өзге қораш үйлердің фонында ғана жан сақтап тұр). Бұл – жалпы қазақ кино-сериал саласындағы ортақ кемшілік: ақша аз бөлінеді, түсіруге де уақыт тым тығыз беріледі, бас-аяғы екі-үш айда бітіріп, жыл соңына дейін қалайда үлгеру керек. Асығыс жасалған тірліктің кем-кетігі болмай қалмасы белгілі;

4) сериалдың динамикасы баяулау, оқиғалар шабан өрбиді. Иә, тақырып – тарихи, ой – салмақты, дегенмен бұл ақталуға жеткіліксіз. ХХІ ғасырдың еркетотай көрерменін экран алдында ұстап отыру үшін үздіксіз шиеленіс, қым-қуыт сюжет, үнемі жетелеп отыратын темп керек...

ЖАЛПЫ АЛҒАНДА, алған әсерім жаман емес. «Жақсы фильмнің негізгі үш құрамдас бөлігі бар: олар – сценарий, сценарий және тағы да сценарий...» деп пе еді Альфред Хичкок? Бірақ біздің елде сол керемет сценарийіңіздің өзі шалақазақ не ұлттық дүниетанымнан жұрдай режиссердің қолына түссе не болмақ? Жүндей түтпей ме (жүйкеңізбен қоса)?

Біздің елде көп нәрсе сол жақсы сценарийді жанымен ұғынып, көкірегімен түйсініп түсіретін қазақы режиссердің ұлттық ұстанымына байланысты секілді көрінеді. Осы тұрғыдан келгенде, «Абай жолын» түсірген Мұрат Есжанның болашағынан көп үміт күтуге болатыны көрініп тұр. «Жақсы фильм адамның кино көріп отырғанын ұмыттырып жіберуі керек» (Роман Полански) екенін есте сақтаса, одан мықты режиссер шығады.

Сәкен Сыбанбайдың жазбасы

Abai.kz