АҢДАТУ

Қазақтың бұрынғы сауық-сайран, той-думанының үлкені – ас. Ел есінде қалған небір елеулі үлкен ас, той-думан болғаны бәрімізге белгілі. Олардың қатарын термелемей-ақ, тарихта жақсы сақталған Керей Сағынайдың асын айтсақ, қазақтың той-думанының қалай өтетінін болжап, бағамдауға болады. Керей Сағынайдың асы және онда орын алған озбырлық, зорлық туралы ақиық ақын Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасы арқылы қазақ арасына әбден таныс. Астағы басты сайыс-ат бәйгесінде атақты атақты Ақан серінің Құлагер тұлпарын Батыраш бастаған қарақшылар қастандылықпен өлтіреді.

Айтайын дегеніміз -  Керей Сағынайдың асы емес, деңгейі сол бір астан кем емес Қостанай уезінде өткен Жаппас Басығара датқаның асы. Асқа 300 үй тігіліп, 500-ден астам қой сойылып, бәйге, балуандар күресі, садақ ату, теңге алу сынды сайыстар өтеді. Басығара датқа - Перовск қазағы, руы – Жаппас тайпасының Достияры. Сыр бойын қыстап, Қостанайды жайлаған Басығара - «датқа» лауазымын Бұқара әмірінен алған кісі. Датқаға берілген ас бұрынғы Николаевск (Қостанай) уезінің Қожакөл деген жерінде 1888 жылы өтеді. Керей Сағынайдың асының дақпырты біздің заманымызға, негізінен, ауызша және Ілияс ақынның көркем шығармасы арқылы жетсе, Басығара датқаның асы қалай өткенін тәпіштеп жазған куәгер кісінің жазбасы бар. Ол кісі – ағартушы Ы.Алтынсаринның шәкірті, Қостанай екі сыныптық орыс-қазақ мектебінің мұғалімі Әбдіғали Балғымбаев. Жазбаның тақырыбы «О поминке (ас), устроенной на известном влиятельном богаче Малой орды, Джаппаского рода, Достояровского отделения Басыгаре (датқа бий)» деп аталады. Асқа ол Жаппас Достиярға күйеу болып келетін Ы.Алтынсаринмен (ағартушының жұбайы Айғаныс – Достияр Жаппастың қызы) бірге құрметті қонақ ретінде барады.

Өкінішке қарай, Ә.Балғымбаевтың Жаппас Басығара датқаның асы туралы жазған естелігі бүгінгі таңға дейін толық нұсқада көпшілікке белгісіз болып келді. Соғыс жылдарында Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазба бөліміне тапсырылған жазба идеологиялық тұсауы мықты, цензорлық құрығы ұзын болған кеңестік дәуірде көпшіліктен тұмшаланғаны түсінікті болса, тәуелсіздік алған 30 жыл ішінде оны қайта жариялауға кім кедергі жасағаны мүлдем түсініксіз. Біздіңше, басты себеп – ғылыми пайым-зерденің негізгі айшығы болып саналатын ұқыптылықтың, ыждағатылықтың, қажырлықтың, қазынаны құнттаудың ғалымдар арасында төмендеп кетуі.

ҚҰНДЫ ҚОЛЖАЗБА

Әлқисса, Ә.Балымбаевтың естелігінде асқа дайындықтың қалай жүргені, қонақтарды қалай күткені, қандай сайыстардың болғаны, Ы.Алтынсаринге қатысты нендей оқиға орын алғаны туралы мәліметтер баяндалған. Жазбаның тарихи және этнографиялық құндылығын екере отырып, оны оқырман назарына түпнұсқада тұтастай ұсынып барып, содан кейін сөзімізді жалғастырғымыз келеді. Сонымен, Ә. Балғымбаев былай дейді (1 сурет):

1 сурет. Ә.Балғымбаев жазбасының түпнұсқасынан үзінді

«В 1888 году на границе Кустанайского и Тургайского уездов б. Тургайской области, прикочевавшие из Кызылорды, выкочевавшие ранней весной через Тургайский уезд в Кустанайский джаппасы-достияровцы устроили большую поминку (ас) – по умершему своему известному всему краю богаче Басыгаре, назвавшегося «даткой», имевший грамотой от Бухарского эмира, пользовавшийся большим авторитетом среди всего населения как Перовского, так и соседней Тургайской области. Ас устроили на берегу озера «Кожа-куль», находившимся на одинаковым расстоянии от Тургая и Кустаная недалеко и от Иргизского уезда, населенном казахами Малой орды. На эту поминку были приглашены все казахи, кроме своих перовцев-джаппасцев, все казахи Тургайского, Кустанайского и ближайшего Иргизского уездов, о чем было оповещено о дне поминки за месяц вперед, чтобы они все подготовились к такому большому ас (поминке) небывалому за последнее время: подготовили скакунов лошадей, борцов (балуанов), стрелков из ловкой молодежи достающих вскачь монеты, завязанной в тряпочку с земли и т.п. Правда, поминку устроили грандиозную: было поставлено до 300 и более кибиток, для приглашенных гостей, зарезано свыше 500 баранов, сотня лошадей и рогатого скота, а кумысу из ближайших аулов (за день и больше езды) везли сами гости для своего аула-кибитка, также привозили сами джаппасцы-родственники для приехавших из дальных аулов, в больших из целой лошадиной шкуры законченных сабах (кожаная четырехугольная с длинной шейкой посуда, куда заложены-біспек (деревянная мешалка). В устройстве поминки принимали участие и услуживали все джаппасцы достияровского отделения, родственники покойного. Как они, так и богатые сватья его помогали материально пригоняли в помощь устроителям поминки лошадей косяками, баранов десятками, рогатый скот (под видом «аза») и таким образом, совместно справляли поминку (тризну) во всех отношениях: материально и услугами. Для более почетных гостей-главарей родов отделений, главным образом других уездов были поставлены большие лучшие белые кибитки 7-8 канатах (решетках) с лучшим убранством внутри, украшенными узорными тесвами и на земле (полу) посталены узорные кошмы дорогие ковры и в некоторых кибитах сверху ковров даже шелковые стеганые одеяла.

На эту знаменитую поминку – «ас» - по приглашению, в числе прочих приехал со своими родственниками алтыбасовцами инспектор школ И.А.Алтынсарин в повозке, запряженный на тройке буланых лошадей. Пишущий эти строки, тогда учитель в Кустанае, по предложению Алтынсарина, приехал с ним в одной повозке. Нас всех при приближении в аул - по обычаю встретили за версту верховые устроители поминки и проводили до самых поставленных для гостей кибиток и повели в одну из лучших белых больших кибиток с хорошей обстановкой, где оказалась и хорошая большая саба с кумысом. Во всех кибитках было полно званых гостей, более почетных уважемых гостей, в том числе и нас угощали сперва чаем с баурсаками (жареными в сале хлебными орешками), урюком и кишмишем; после некоторого времени распивали кумысу, разлитого в большую шару (деревянную посуду) и в небольших чашках (кымызаяк) подавали всем гостям по 2-3 чашки каждому. Угощение длилось с утра. Затем в полдень подавали остывшее мясо известными костями развозилось на верховых лошадях казанцами-раздатчиками в больших плоских деревянных чашках (табақ) и почетным ақсакалам лучшие части мяса с почетными костями и в более обильном количестве (казы, жанбас и др.) и на троих подавали по одной чашке (үшеу ара – каждым троим), одно блюдо полного мяса. Когда угощения во всех кибитках и все окончилось, к полудню приблизительно верховые со стороны устроителей поминки с привязанными на длинных шестах кошмами в роде флага разглашали, оповестили всех криками «ат шабар», что значит «на байгу» выезжайте, собирайтесь в указанное и возвышенное место (вслед за ними), где было поставлено Каракчи (намеченно для сбора место).

Все гости поспешили сесть на лошадей и поехали на указанное место. Там каждый род со своими отделениями садился отдельно: Средняя орда против Малой орды, образовав в середине очень большой круг: для борцов и стрелков. С обеих сторон круга были открытые места для прохода и проезда скаковых лошадей. Каждый род и отделения выдвигали из своей среды борцов и стрелков. Борцы и стрелки, одержавшие победу (верх) полученные ими, в премию подарки (призы) халат и деньги, приносили их своим сородичам, старшим аксакалам, как это принято. Эти последние принимали подарки-призы борцов и благодарили их, давали бату, доброе пожелание им здоровья и успеха впредь, семейного счастья и. т.п.  Первым долгом по прибытию съехавщихся гостей на место сбора и расчитованным их на определенные места собирали скаковых лошадей (скакунов) с седоками мальчиками с завязанными на голове у каждого платками и погнали их поганушки (айдаушы) за 30-40 верст назначенное место, откуда по указанию погонщиков мальчики одновременно должны скакать обратно. У всех скакунов гривы и хвосты были заплетеные, как косы у девиц, и все они были тонкие (...)^[1] подготовленные для скачки по известному методу. После угона лошадей в кругу шла борьба балуанов обычным порядком и раздачи призов победителям, стрельба в монету и проч. Тут же объявлялась байга скакунам – скачковым лошадям, кажется, на 10 первых прискакавших лошадей: первым больше с уменьшением призов, более позже прибывшим лошадям в порядке прибытия и прохода их через Каракчу.

Прошло знач. время, когда виднелись скачущие лошади еще вдали следившися за этим толпа, загудела и многие, несмотря на запрещения, не утерпели, поскакали на встречу, чтобы помочь первыми прискакать своим лошадям. Это было «көтермеши», тащущие за повод своих лошадей и учинявщие большой беспорядок этим. При всем этом следившие за прискакавшими и проехвшими через Каракчи лошадьми особо назначенные для этого лица записывали прискакавших лошадей – по кличке мальчиков, называвших хозяев их. При таком беспорядочном хаосе с участием көтерімешей очень трудно было знать, какие и чьи лошади вперед прискакали, но регистраторы отмечали, записывали прискакавших лошадей более или менее правильно, но только произошел спор насчет двух лишь лошадей 6-7, которые прискакали со своими көтермешами беспорядочно рядами и трудно было в такой беспорядочном хаосе определить, которая вперед пришла. Произошел большой спор. Одна лошадь была аргынская из отд. Токтамыс, другая кипчакского рода из отд. Алтыбас^[2]. Завязался горячий спор из-за первенства и байгу, и дело доходило чуть не до драки. Больше всех кричал, оспаривал и не уступал из токтамысовых молодой парень Байбатша Сартов. И. Алтынсарин, как выбранный всем обществом руководителем и распряделителем по байге и проведению увеселительных зрелищ, подошел к спорившей толпе, предложил перестать споры, решить мирным путем, но Байбатша не переставал, тогда Алтынсарин, видя, что он не упримился, велел своим людям (помощникам) схватить этого непокорного буяна и связать к его повозке сзади. Тут токтамысовцы, поддержанные известным аргынским Чегеновым подняли бунт, закричали загулдели, быстро сели на лошадей, собирались на одно место, как будто совещались во главе со своим аксакалом богачем (Нурбаем Талпаковым) с целью отомщения, за эту обиду их молодца. Мы с И.Алтынсарином тоже сели в свою повозку и поехали в другую сторону. Издали видно было, что куча токтамысовцев скачут в нашу сторону с криками, но дорогу их перегораживала мирная толпа и не допускала их, видимо, джаппасцы с целью не допускать дебоширства и беспорядка. Затем решили дело мирным путем, посредники свидетели доказали, что путаница произошла вследствие смещения «көтермешей», допустившим беспорядок, но они, регистраторы, сами видели, чья лошадь немного вперед прискакала, и обе стороны должны были подчиняться их решениям. Таким образом возможное со стороны разгоряченных токтамышевцев нападение на Алтынсарина было устранено. Вечером, конечно, не мало было разговоров об этом».

ҚОЖАКӨЛ ЖӘНЕ БЕСТӨБЕ БОЛЫСЫ

Біздер Балғымбаев баянындағы Басығара датқаның асы өткен бұрынғы үш уездің - Қостанай, Торғай, Ырғыздың  шекаралық аймағындағы Қожакөл деген мекенді патша заманындағы және қазіргі замандағы карталардан іздеп, тауып алдық. Қазіргі заманның әкімшілік-териториялық картасында Қожа атауымен екі топонимика бар. Бірі Қамысты ауданының Красногорск елді мекеніне жақын елді мекенді белгілеген «Қожа» деген жер, екіншісі - Әулиекөл ауданының (ақшыл көкпен боялған) Қамысты ауданымен (сарғыш түспен боялған) шекаралас өңірінде орналасқан – Қожакөл (2 сурет).

[1] Оқу мүмкін емес

[2]  Қолжазбада «из отд. Алтыбас» деген жолдар авор тарапынан сызылып тасталған.

2 сурет. Қазіргі Қожа және Қожакөл мекені.

Бір-бірінен арақашықтығы аса алыс емес орналасқан осы екі мекеннің қайсысы Ә.Балғымбаев айтып отырған Қожакөл екенін дәл басып айту мүмкін емес. Қазіргі Қамысты ауданы патшалық заманда «Бестөбе болысы» деп аталған. Бестөбе болысы – Кіші жүз Жаппас тайпасының жайлауы. Қостанай облысының Қамысты ауданында Жаппастан тарайтын жұрт та өзгелермен қатар қоныстап отыр. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында экс Президент тарапынан «Қазақтың тұңғыш помещигі» деген қолпаштау сөз таңылып, қолдау көрсетілген «Қарабатыр» агрофирмасының басшысы, марқұм Жәзит Құдайқұловтың қазақи тегі Жаппас тайпасына тіреледі. Ал оның агрофирмасы Қамысты ауданының териториясына орналасқан. Бірақ патша заманында болыстардың шекарасы шартты түрде болғанын, кеңес дәуірінде ол түрлі өзгерістерге ұшырағанын айта кетуіміз қажет.

Ал патша заманының топографиялық картасында біз сөз етіп отырған мекен «Үлкен Қожай көл» (үлкен жүрген жерде кіші де жүреді) деп белгіленген. Батыс қапталында солтүстікке қарай ұзынан Тобыл өзені ағып жатса, шығысында «Қоржын көл», «Дөңгелек сор», ал оңтүстүгінде «Тентек сор» деп аталатын екі тұзды көл орын алған (3 сурет). Осы өлкелерде жақсы білетін кісілер қазіргі таңда «Қожайкөлдің» қай жерде орналасқанын бағамдай алады деп ойлаймыз.

3 сурет. Үлкен Қожайкөл.

Сөз орайы келгенде айта кеткеніміз жөн, Шошақ баласы Байтұрсын Жыңғылды өткелінде Торғай уезінің басшысы Я.Яковлевке қол көтерген белгілі оқиғаға Үмбетей ауылымен бірге Ырғыз беттегі (Тоғай өзенінің Арал, Сыр беті) қыстауларына көшіп бара жатқан Перовскі уезінің ауылдық би-старшындары Байсейіт Асаубаев, Оманбай (Уманбай) Белгібаев, Николаев уезі Бестөбе болысының қазақтары Шона Оразов пен Орамбай (Урамбай) Сансызбаевтар кездейсоқ куә болады. Бұлар, сөз жоқ, Жаппас жұртының кісілері болса керек. Айтпақшы, Торғай даласын Жыңғылды өткелі арқылы Ырғызға қарай кесіп өтетін «Жаппас сүрлеуі» деген жол сақталғанын өлкетанушылар кешегі күнге дейін айтып келді. Осы тұста Шона Оразов деген кісінің А.Байтұрсынұлының мықты шәкірті, атақты тілші ғалым Телжан Шонановқа қатысы бар ма екен деген «кезбе» ой да келеді. «Шона» – қазақ арасында қалмақ-моңғол дәуірінен қалған өте сирек кездесетін антропоним. Мағынасы «қасқыр» дегенді білдіреді. Жұртымыз оны «Қасқырбай», «Қасқырбек» деп қазақшалап жіберген.

Жалғасы бар.

Алмасбек Әбсадық,

Қостанай

Abai.kz